Mirzə Hüseyn xan Müqəddəm
Mirzə Hüseyn xan Müqəddəm (?-1865) — Qacarlar dövlətinin diplomatı, nizaməddövlə, sahibixtiyar.
| Mirzə Hüseyn xan Müqəddəm | |
|---|---|
| Mirzə Məhəmmədhüseyn xan Müqəddəm Marağayi | |
 | |
| Digər adları | Nizaməddövlə, Sahibixtiyar |
| Doğum yeri | Marağa, Marağa xanlığı |
| Vəfat tarixi | |
| Fəaliyyəti | diplomat |
Həyatı
redaktəMirzə Hüseyn xan Marağa şəhərində anadan olmuşdu. Hərbi xadim, diplomat Hüseyn xan adyutantbaşı, Nizamuddövlə, Sahibi-ixtiyar ləqəblərinə malik olub, Fətəli şah, Məhəmməd şah və Nəsrəddin şah dövründə yaşamışdır. Əvvəlki iki padşahın dövründə mühüm dövlət işlərində xidmət etmişdir. O, məshur Səfəvi əmirlərindən, Otuziki elindən olan Ağa xan Muqəddəmin nəslindəndir.
Məhəmmədhüseyn xan Muqəddəm 1826-1828-ci illərdə bas vermis Rusiya İran muharibəsi zamanı Abbas mirzə Naibussəltənənin komandanlıq etdiyi Azərbaycan ordusunun sərkərdələrindən olan , əmiri-nizam Məhəmməd xan Zəngənənin təklifi ilə orduya bas yavər təyin olunmus və Abbas mirzə vəfat etdikdən sonra da həmin vəzifədə qalmısdı. O, Məhəmməd sah zamanında Azərbaycan qosununun baş komandanı kimi 1837-ci ildə Herata gondərilmisdi. Herat yurusundə uğurla calısdığı ucun Məhəmməd sah ozu Simnan səhərində 20 min Azərbaycan ordusuna baxıs kecirərək, bas adyutant Hüseyn xanı general-mayor rutbəsinə yuksəltmis, ona qiymətli daş-qaşla bəzədilmis xəncər və qırmızı lent bağıslamısdır.
Fövqəlada səfir Hüseyn xanın Avropada diplomatik fəaliyyəti uğurlu olmusdur. Məhəmməd şah və onun sədr-əzəmi (Bas nazir) Mirzə Ağası İrəvanı 1838-ci ildə Hüseyn xanı İstanbul və Parisə numayəndə kimi danısıqlar aparmağa gondərmisdir. Boyuk Britaniya kralicası Victoriya (1819-1901) səltənət taxtına əyləsən zaman İran dovləti adından onu təbrik etmək sərəfi Hüseyn xana nəsib olmusdu.
İranın İngiltərədə səlahiyyətli numayəndəsi təyin olunan Hüseyn xan 1838-ci il sentyabrın 25-də Təbrizdən yola dusərək Avropaya getmis, diplomatik fəaliyyətini bir muddət Londonda davam etdirmisdir.
O, eyni zamanda İranla Fransa dövlətləri arasında əlaqələr yaratmaq ucun danısıqlar aparmıs və müzakirələr nəticəsində iki dövlət arasında diplomatik münasibətlər yaranmışdır. Fransanın İranda Le Kont de Sersinin bascılığı ilə fövqəladə səfirliyinin təskil olunması bu danısıqların nəticəsi idi. Bu zaman Herat məsələsi ilə əlaqədar İranla İngiltərə arasında nifaq və munaqisələr baslandığına gorə (İngiltərə Heratı muhasirəyə almıs İranla konfiliktdə idi) İngiltərənin xarici islər naziri Lord Palmerston Hüseyn xanı rəsmi qəbul etməyə hazır deyildi. Ona görə də Hüseyn xan ingilis numayəndəsi ilə danısıqları Londonda yox, bir muddət İstanbulda və daha sonra Vyanada (Avstriyanın paytaxtı) aparmalı oldu. Lakin bir nəticə hasil olmadığından Avstriyanın Bas naziri, məşhur şəxsiyyət olan Metternixlə qoşunların birgə təlimi barədə danısmıs, həm də ondan xahiş etmişdi ki, İran-İngiltərə munasibətlərinin yaxsılasmasına yardımcı olsun. Onu bacarıqlı diplomat kimi tanıyan Metternix Avstriyanın Londondakı səlahiyyətli numayəndəsi Hammer vasitəsilə Hüseyn xanın, daha doğrusu, Iran dövlətinin notasını Londona gondərmisdi. Siyasi xadim olan Metternix Hüseyn xanın diplomatik fəaliyyətini yuksək qiymətləndirmis, onun haqqında demisdir: "Hüseyn xan, bizim əqidəmizə görə, olduqca yuksək mühakimə yürütmək qabiliyyətinə malik, zəngin hafizəsi olan bir insandır. Avropada olan vəziyyət haqqında məlumatı hərtərəfli və genisdir. O öz əqidəsinin bəyanında sözünün hakimidir. Demək olar ki, illərlə mutəmadi olaraq dunyanın bir cox mədəni mərkəzlərində iqamət etmisdir. Biz səy edirik ki, burada onun notası barədə məlumat verək. Onun mulahizələrinə dərindən diqqət yetirsək, belə qənaətə gələrik ki, belə insana Sərq olkələri xalqları arasında nadir hallarda rast gəlmək olar". M. Bamdad yazır ki, tanınmıs səxsiyyət olan Metternix cox məğrur insan idi və öz muasirləri olan siyasət adamlarına həqarət gözu ilə baxırdı və onları bicarə, dusuncəsiz, beyinsiz, hoqqabaz və yüngül hesab edirdi. Belə olan halda onun Hüseyn xan Muqəddəm haqqında soylədikləri yuksək fikirlər ona husn-rəğbət bəslədiyindən irəli gəlirdi. Hüseyn xan 1 il 4 ay Avropada olarkən ordu quruculuğu ilə maraqlanmıs və bunu İranda tətbiq etmək istəmis, 1839- cu ildə Təbrizə qayıdan zaman bir dəstə Avstriya əsgərini xidmətə qəbul edib ozu ilə gətirmisdi. Lakin bu zaman Məhəmməd sah xəstə idi və Bas Nazir Hacı Mirzə Ağası isə hərbi məsələlərdə savadsız olduğundan onun həyata kecirmək istədiyi islərə mane oldu. Məlum olduğu kimi Mirzə Tağı xan əmir Kəbir bas nazir olana qədər İran hərbi quvvələri əsasən tayfa-suvari dəstələrindən və qeyri-nizami piyadalardan ibarət idi.
Məhəmmədhüseyn xan Muqəddəm Marağeinin Avropada ezamiyyətdə olarkən gorduyu islər, muzakirə olunan siyasi məsələlər barədə onun munsisi Mirzə Əbdulfəttah Gərmrudinin yazdığı "Cəhar fəsil" kitabında məlumat verilmisdir. O, Avropadan qayıtdıqdan sonra Tehrana gedərək oz diplomatik fəaliyyəti barədə saha məruzə etmis və Məhəmməd şah ona Nizamüddövlə ləqəbini vermisdi. Hüseyn xan 1840-cı ildə Yəzd hakimi təyin edilmis, Hüseyn xan Nizamuddövlə İranın tanınmıs siyasətcisi, ağıllı, isguzar hakimlərindən olmusdur. Onun idarə etdiyi vilayətlərdə ilk növbədə oranın abadlığı diqqəti cəlb edirdi. O, Yəzddə hakim olduğu 4 il ərzində bir-birindən 120 km məsafədə yerləsən Uqda və Nain arasında 3 yeraltı suvarma kanalı cəkdirmis, zəvvarlar ücün karvansaralar tikdirmisdi.
Həmin isləri Sirazda da görmüsdür. Basqa səhərlərin hakimləri ondan oyrənirdilər.
Hüseyn xan Nizamuddovlə ilə boyuk islahatcı əmiri-Kəbir Mirzə Tağı xan arasında olan soyuqluq barədə isə Mehdi Bamdad belə yazır: "Müəllifə məlum olmadı ki, əmiri-Kəbir Mirzə Tağı xanla İranın iftixarı olan bu təcrubəli siyasətci arasında olan ədavət səxsi kin-küdurətdənmi idi, yoxsa siyasi muhitdən yaranmısdı. Boyuklər də səhv edə bilərlər. Məsələn, həmin Mirzə Tağı xan Mirzə Ağa xan Nurinin necə adam olduğunu cox yaxsı bildiyi halda, onu ozu ilə həmrah etmisdi, hakimiyyətə onun ucun yol acmısdı və bunun aqibəti də məlum oldu. Hüseyn xan Nizamuddovlə isə hər cəhətdən Ağa xan Nuridən ustun olduğu halda, Tağı xan onu ozundən uzaqlasdırmıs, gozdən salmıs və ev dustağı etmisdi".
Hüseyn xan Nizamuddovlə 1865-ci ildə vəfat etmisdir. Onun Əli xan adlı oğlu məshur siyasətci olmusdur.
Mənbə
redaktə- Ənvər Çingizoğlu, Müqəddəm eli, "Soy" dərgisi, 5 (25), 2008.
- Ənvər Çingizoğlu, Marağa xanlığı, Bakı, "Şuşa", 2011,-səh.218.
- Ənvər Çingizoğlu, Qacarlar dövrünün diplomatları, Bakı, "Mütərcim", 2012. 334 səh.