Muğan (tarixi ərazi)

Muğan
	Tarixi Azərbaycan əraziləri
Muğan
Ümumi məlumatlar
Bölgə	Azərbaycan
Əsası qoyulub	VI əsr
Əhalisi	Azərbaycanlılar
Xəritədə yeri

Muğan — eyniadlı düzlükdə yerləşən tarixi ərazi. Şimalda Şirvan tarixi ərazisi, qərbdə Qarabağ, şərqdə Xəzər dənizi, cənubda Talış dağları ilə sərhəddir. Tarixi Azərbaycanın bir hissədir, Türkmənçay müqaviləsinə görə hal-hazırda bir hissəsi müasir Azərbaycan, bir hissəsi müasir İran ərazisinə (İran Azərbaycanı) düşür.^[1]

Etimologiyası Redaktə

Muğan adı zərdüştlükdə "atəşpərəstlər" mənasını verən "mūγàn" sözündən yaranıb.

Tarixi Redaktə

Xilafət dövrü Redaktə

Azərbaycanın və qonşu ölkələrin tarixinə aid salnamələrin demək olar ki, çoxunu qələmə alan, dünya tarixi haqqında on iki cildlik böyük bir külliyatın müəllifi məşhur ərəb tarixçisi və salnaməçi İzzədin Əbülhəsən Əli ibn Əbülkərim Məhəmməd ibn Əbülkərim ibn Əbdül Vahid əş-Şeybani bu bölgənin işğalı haqqında özünün "Əl-kamil-fi-t-tarix" əsərində belə yazır: "Muğanın fəthi hicrətin iyirmi birinci ilində olub. Bukeyr ibn Abdulla Muğan əhliylə döyüşüb onları məğlub edib dağıtdı, lakin sonra muğanlılar qayıtdılar və hər yaşa dolmuşdan bir dinar verməklə cizyəni qəbul etdilər". Bu hadisə miladi tarixi ilə 642-ci ildə baş verib.^[2]

Türk-monqol tayfalarının köçü Redaktə

Hələ monqol istilasından əvvəl türkmənlər Arran və Muğanda “qarışqalar kimi qaynaşırdılar”. Erkən dövr ərəb coğrafiyaşünasları tərəfindən hələ də şəhər adı kimi tanınan Muğan XIII əsrin əvvəllərində Yaqut Həməviyə görə kəndlərin otlaqla qoşalaşdığı və yalnız türkmənlərin məskunlaşdığı bir bölgə idi. XIII əsrin ikinci yarısında Həmdullah Qəzvininin fikrincə Muğan türkman köçəriləri tərəfindən qışlaq kimi istifadə edilirdi.^[3]

Hələ monqollardan əvvəl bir neçə türk və monqol tayfalarının yaşadığı Muğan düzünə Elxani hökmdarı Qazan xan dövründə bir sıra türk və monqol tayfaları köçürülmüşdür. Bu tayfalardan qalanlara alman səyyahı Adam Oleari XVII əsrdə rast gəlmişdir.^[4] Muğanın Salyan şəhəri monqol dilində "Dalan-Navur" adlandırılırdı.^[5]

Bayandurlar tayfasına daxil olan Mosullu oymağının bir hissəsi Muğanda və Qarabağda məskunlaşmışdı.^[6] Şahsevənlərin qolu olan Muğanlı tayfası XIX əsrin əvvəllərində 8 tirədən ibarət olmuşdur.^[7]^[8] 1759-cu ildə Qubalı Fətəli xanın Salyanı işğal etməsindən sonra Muğan düzündəki şahsevənlərin bir qismi Quba xanlığında yerləşdirilmişdir.^[9]

Ərazisi Redaktə

Ərəb coğrafiyaşünası və səyyahı Əl-Məsudiyə Muğaniyyə haqqında belə məlumat verir: "Bura Qəbələ ilə qonşu olan Muğan ölkəsidir. Bu ölkə Muğaniyyə adlandırılmışdır və Xəzər dənizi sahilindəki ölkə deyildir. Muğaniyyə Kür çayından şimalda Girdman və Göyçay çaylarının aşağı axarı boyunca uzanır. O biri Muğan şəhəri olan Xəzər dənizinin sahilində yerləşən ölkədir.^[10]

Muğan düzü – Azərbaycan SSR-də düzənlik sahədə yerləşir, cənub-şərqdə Lənkəran ovalığına və Salyan düzünə qarışır. Cənub-qərb davamı İran ərazisindədir. Muğan düzünün bir hissəsi okean səviyyəsindən alçaqdadır^[11]

İstinadlar Redaktə

↑ Richard Tapper. MOḠĀN Arxivləşdirilib 2023-01-11 at the Wayback Machine // Ираника. January 1, 2000
↑ "Arxivlənmiş surət". 2023-08-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-05-30.
↑ Planhol, Xavier de, Kleiss, Wolfram, Schippmann, Klaus, Bosworth, C. Edmund, Kuniholm, Bruce R., Tapper, Richard, Yarshater, Ehsan, Doerfer, Gerhard, Johanson, L., Javadi, Hasan et al., “AZERBAIJAN”, in: Encyclopaedia Iranica Online, © Trustees of Columbia University in the City of New York. Consulted online on 16 July 2023 <http://dx.doi.org/10.1163/2330-4804_EIRO_COM_6200 Arxivləşdirilib 2021-10-20 at the Wayback Machine>
↑ Mustafayev, 2018. səh. 154
↑ Togan, 1981. səh. 254
↑ Ənvər Çingizoğlu. Mosullu oymağı. "Soy" dərgisi, 7 (15), 2008. səh.47–56.
↑ "Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti", II cild, Bakı, "Şərq-Qərb", 2007, s. 119
↑ N. Bəndəliyev "Dağlıq Şirvanın toponimləri", Bakı, "Elm, s.143–145
↑ Бутков П. Г. Материалы для новой истории Кавказа съ 1722 по 1803 годъ. Ч. 1. — Санкт-Петербург, 1869. — С. 249.
↑ "Arxivlənmiş surət". 2013-06-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-06-28.
↑ Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası V11 cild, Bakı, 1983, səh. 84

Ədəbiyyat Redaktə

Togan, Zeki Velidi. Ümumi türk tarihine giriş (cilt I). İstanbul: Enderun Kitabevi. 1981. səh. 538.
Mustafayev, S. (2018). Outlines of the Mongolian supremacy in Azerbaijan and the South Caucasus. Khazar Journal Of Humanities and Social Sciences, Special Issue. https://doi.org/10.5782/.kjhss.2018.145.168

Həmçinin bax Redaktə

[1] Richard Tapper. MOḠĀN Arxivləşdirilib 2023-01-11 at the Wayback Machine // Ираника. January 1, 2000

[2] "Arxivlənmiş surət". 2023-08-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-05-30.

[3] Planhol, Xavier de, Kleiss, Wolfram, Schippmann, Klaus, Bosworth, C. Edmund, Kuniholm, Bruce R., Tapper, Richard, Yarshater, Ehsan, Doerfer, Gerhard, Johanson, L., Javadi, Hasan et al., “AZERBAIJAN”, in: Encyclopaedia Iranica Online, © Trustees of Columbia University in the City of New York. Consulted online on 16 July 2023 <http://dx.doi.org/10.1163/2330-4804_EIRO_COM_6200 Arxivləşdirilib 2021-10-20 at the Wayback Machine>

[FOOTNOTEMustafayev2018154-4] Mustafayev, 2018. səh. 154

[FOOTNOTETogan1981254-5] Togan, 1981. səh. 254

[6] Ənvər Çingizoğlu. Mosullu oymağı. "Soy" dərgisi, 7 (15), 2008. səh.47–56.

[7] "Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti", II cild, Bakı, "Şərq-Qərb", 2007, s. 119

[8] N. Bəndəliyev "Dağlıq Şirvanın toponimləri", Bakı, "Elm, s.143–145

[9] Бутков П. Г. Материалы для новой истории Кавказа съ 1722 по 1803 годъ. Ч. 1. — Санкт-Петербург, 1869. — С. 249.

[10] "Arxivlənmiş surət". 2013-06-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-06-28.

[11] Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası V11 cild, Bakı, 1983, səh. 84

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]