Murdarçayabənzər çaytikanı

Murdarçayabənzər çaytikanı (lat. Hippophae rhamnoides) — bitkilər aləminin gülçiçəklilər dəstəsinin i̇ydəkimilər fəsiləsinin çaytikanı cinsinə aid bitki növü.

Murdarçayabənzər çaytikanı
Elmi təsnifat
Domen: Eukariotlar Klad: Diaphoretickes Ranqsız: Arxeplastidlər Aləm: Bitkilər Klad: Streptofitlər Klad: Ali bitkilər Klad: Çoxsporlu bitkilər Klad: Borulu bitkilər Klad: Toxumlu bitkilər Klad: Çiçəkli bitkilər Klad: Evdikotlar Klad: Bazal evdikotlar Klad: Superrozidlər Klad: Rozidlər Klad: Fabidlər Dəstə: Gülçiçəklilər Fəsilə: İydəkimilər Cins: Çaytikanı Növ: Murdarçayabənzər çaytikanı
Beynəlxalq elmi adı
Hippophae rhamnoides L., 1753
Şəkil axtarışı ITIS   503044 NCBI   193516

Məlum olan 3 növündən biri Azərbaycanda bitir. Çaytikanı Orta Asiyada, Sibirdə, Qafqazda və Rusiyanın avropa hissəsində çay vadilərində, çəmənliklərdə, meşə yaxınlıqlarında, hündür dağlarda təsadüf edilir. Azərbaycanın Samur çayı vadisində, Quba-Xaçmaz, Şəki-Zaqatala, Naxçıvan, Lənkəran zonalarında dəniz səthindən 2000 m hündürlüyə qədər yerlərdə kolluqlar və ağac şəklində bitir.

Çaytikanı meyvəsi giləmeyvəyə oxşayır. Sentyabr-oktyabr aylarında yetişir. Meyvə saplağı möhkəm olduğu üçün yetişmiş meyvələri bütün qış fəslində (mart aprel ayına kimi) ağacda qala bilir. Meyvələri qızılı-sarı və ya çəhrayı-qırmızı rəngdə olur, dadı turşməzədir. Meyvəsi bir toxumludur.

Çaytikanı aprel-may aylarında çiçəkləyir. Çiçəkləri xırda, ətirli və sarı olur. Meyvələri avqust-sentyabr aylarında yetişir, fevral-mart aylarına kimi kolun üstündə qalır. Meyvəsi şirəli sarımtıl-narıncı və qırmızı rəngdədir. Meyvələri, əsasən girdə, oval və uzunsov formada olub, 0,5–1 sm uzunluğunda və 0,3–0,5 sm enindədir. Dadı şirin, turş, acıtəhər-turş, turşməzə və ananas ətirli olur. Toxumu tünd qəhvəyi və parlaqdır.

Çaytikanı meyvəsi olduqca qidalıdır. Meyvəsinin tərkibində 3,5% şəkər, 3,2% üzvi turşu, 6%-ə qədər zülali maddə, 9% yağ vardır. Toxumunda isə yağın miqdarı 12,5%-ə çatır. Çaytikanı itburnu kimi vitamin mənbəyidir. Çaytikanının tərkibində 16,9–272,5 mq% C, 75–100 mq% P, 0,016–0,055 mq% B1, 0,037–0,066 mq% B2, 0,79 mq% B6, 8 mq% E, 1,1–10,9 mq% karotin (provitamin A), 0,79 mq% fol turşusu (vitamin Bc) və 1,2 mq% K vitamin vardır. Toxumunda 0,28 mq% B1, 0,38 mq% B2, 14,3 mq% E vitamin vardır. Toxumundan alınan yağın tərkibində 250 mq% karotinoidlər, 165 mq% E vitamini və polidoymamış yağ turşuları (F vitamini aktivliyində) vardır.

Çaytikanının meyvəsindən müalicə əhəmiyyəti olan müxtəlif şirə, dadlı və ətirli kompot, kisel, mürəbbə, cem, jele, püre, povidlo, marmelad, vitaminli çay, spirtli içki, nastoyka və likör hazırlanır. Dondurulmuş halda yaxşı saxlanıla bilər. Çaytikanından müalicəvi məqsədlə qədimdən istifadə edirlər. Müasir dövrdə onun meyvəsindən bir çox xəstəliklərə qarşı, o cümlədən avitaminoz, göz, diabet, qaraciyər, hipertoniya və qanazlığında geniş istifadə olunur. Meyvəsinin yağı yaraların sağalmasını sürətləndirir, dərini şüa zədələdikdə sağaldıcı təsir göstərir. Çaytikanı çox qiymətli bitki olduğu üçün onun tədarükünə və istifadəsinə ciddi fikir verilməlidir.

Tibbi əhəmiyyəti

Çaytikanı Azərbaycanın dağ – meşə rayonlarında (Quba, Qusar, Qonaqkənd, Şuşa, Zaqatala və s.) geniş yayılmışdır. Lakin çox təssüf ki, bu qiymətli bitkinin meyvələrindən lazımcasına istifadə edilmir və tədarük olunmur. Çaytikanı meyvələrinin toxumları da qiymətlidir. Onların tərkibində 10 %-ə qədər piyli yağ vardır. Bu yağın son dərəcə mühüm tibbi əhəmiyyəti vardır. Ona görə son illərdə çaytikanı meyvələrindən və toxumlarındanxüsusi press altında saxlamaqla əla keyfiyyətli piyli yağ istehsal olunur və bu yağ "oblepixovoye maslo" adı ilə təbabətdə geniş istifadə edilir. Bu yağ çəhrayı rəngdə qatı maye halda olub, xüsusi aramatik iyə və dada malikdir. Çaytikanı bitkisinin meyvələrində 3 %-ə qədər şəkər, 2,5-3,2 % üzvi turşular (alma, lumu), B1 vitamini və 500 mq % C vitamini vardır. Yağının tərkibində isə 100 mq %-ə qədər karotin və 250 mq %-ə qədər provitamin "A" adlanan karotinoidlər müəyyən edilmişdir. Buna görə də çaytikanı meyvəsinin yağı ən zəngin "A" vitamini mənbəi hesab olunur.

Çaytikanı yağında eyni zamanda 110 – 165 mq % "E" və maddələr mübadiləsini tənzim edən "E" vitamini də müəyyən edilmişdir. Hazırda çaytikanı yağından bir sıra dəri xəstəliklərinin müalicəsində, xüsusən şüadan zədələnmiş dəri və selik qişası xəstəliklərində, mamalıqda və eləcə də mədə və yemək borusunun xorasında yarasağaldıcı dərman kimi geniş istifadə olunur. Çaytikanı yağını ağzı möhkəm bağlanan şüşələrdə, qaranlıq və sərin yerdə saxlamaq lazımdır.