Oryol güllələnməsi

Oryol güllələnməsi və ya Medvedev güllələnməsi — 11 sentyabr 1941-ci ildə XDİK əməkdaşları tərəfindən Oryol şəhərinin şimalında yerləşən Medvedev meşəsində, Oryol həbsxanasının siyasi məhbuslarının güllələnməsi. Güllələnmə zamanı İkinci (Valentin Arnold, Mixayıl Stroylov) və Üçüncü (Xristian Rakovski, Sergey Bessonov, Dmitri Pletnyov) Moskva proseslərinin iştirakçıları, Mariya Spiridonova, Pyotr Petrovski, Olqa Kamenyova, Varvara Yakovleva, alman riyaziyyatçı Frits Noser, Azərbaycan SSR Xalq Poçt-Teleqraf və Rabitə Yolları komissarı Cəmil bəy Vəzirov, azərbaycanlı şair, orta əsr əlyazmalarının kolleksiyaçısı Salman Mümtaz ilə birlikdə 157 nəfər dövlət və elm xadimi güllələnib. Güllələnmə SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığının xalq komissarı Lavrenti Beriya tərəfindən İosif Stalinin rəhbərlik etdiyi SSRİ Dövlət Müdafiə Komitəsi tərəfindən sanksiyalaşdırılıb. Güllələnənlər "məğlubiyyət təbliğatını aparmaqda, yeni təxribatları törətmək üçün qaçış planı hazırlamaqda" günahlandırılırdılar.

1980-ci illərin axırında Oryol ətrafında güllələnənlərin əksəriyyəti bəraət qazanırlar. 1990-cı ildə isə güllələnmiş 108 nəfərin ittihamı ləğv edilir.

Güllələnmə haqqında qərarın qəbul edilməsi

SSRİ Ali Sovetinin 22 iyun 1941-ci ildə verdiyi göstərişə əsasən SSRİ-nin qərb bölgələrində eləcə də Orlovsk bölgəsində hərbi vəziyyət elan edildi. X.Rakovskinin qohumu L.Tinevanın xatirələrinə əsasən "Almanlar Oryol şəhərinə yaxınlaşanda siyasi məhbusları yerində saxlayıb, bütün cinayətkarları daha uzaq düşərgələrə göndərdilər.

5 sentyabr 1941-ci ildə SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığının xalq komissarı Lavrenti Beriya və onun müavini Boqdan Kobulovun göstərişi ilə, I xüsusi bölmə SSRİ XDİK həbsxana rəhbərliyi ilə birgə, əksinqilabi cinayətdə günahlandırılan və Oryol həbsxanasında cəza çəkən 170 nəfərin siyahısını tərtib etdilər. I xüsusi bölmə rəisi L. Baştakovun və həbsxana rəhbəri M.Nikolskinin imzası ilə təsdiqlənmiş siyahıda məhbuslar haqqında qısa məlumatlar yer alıb. Burada adı siyahıda olan 76 nəfərin həbsxanada olduqları müddətdə belə antisovet təbliğatı apardıqları qeyd edilib. Sonradan Baştakovun verdiyi məlumatlarda qeyd edilir ki siyahının tutulmasını Kobulov təkliv edib və bunda da o özü əsas iştirakçı olub. Məhz Kobulov tərəfindən siyahıya müəyyən düzəlişlər edilir və hər bir məhbusun taleyi həll edilirdi.

Növbəti gün 6 sentyabr tarixində Beriya SSRİ Dövlət Müdafiə Komitəsinin sədri İosif Stalinə içərisində güllələnməli şəxslərin siyahısı olan məktub göndərib. Məktubun mətnində daxili işlər komissarı siyahıda adı olan məhbusları Orlovsk həbsxanasında saxlanılan məhbusların içində ən hirslilərinin olduğunu və bu şəxslərin məğlubiyyət təbliğatını aparmaqda, yeni təxribatları törətmək üçün qaçış planı hazırlamaqda günahlandırırdı. Beriya təqdim edilən materialları baxılması üçün SSRİ Hərbi Kollegiyasının Ali məhkəməsinə verilməsi üçün təklif verdi. Həmin gün Stalin Beriyanın təklifini dəstəkləyərək № ГКО-634сс nömrəli əmri imzalayaraq "müxtəlif vaxtlarda terrorçuluq, casusluq və diversiya əməllərinə görə, ya da digər əksinqilabi işlərə görə" 170 məhbusu yüksək cəzaya məhkum etdi.

8 sentyabr 1941-ci ildə SSRİ Ali məhkəməsinin Vasili Ulrix (Kollegiyanın sədri), Dmitri Kandıbin və Vasili Bukanovun daxil olduğu Hərbi kollegiyası heç bir cinayət işini açmadan, araşdırma etmədən RSFSR Cinayət Məcəlləsinin 58-10 maddəsi ilə 161 nəfəri güllələmək haqqında hökm qəbul etdi. Güllələnmələri haqqında verilmiş ilk siyahıda olan 9 nəfər o ana qədər artıq ya həbsxanada yox idilər. Onların bir qismi artıq dünyalarını dəyişmiş digər bir qismi isə işlərinə baxıldıqdan sonra azad edilmişdilər. 28 may tarixində bəraət almış Boris Boroviç bilinməyən səbəblərdən həbsxanada saxlanıldığı üçün o da güllələnmişdir. Bu və eləcə də digər səhvlərin olmasına səbəb siyahının tələsik hazırlanması həm də məlumatların tam yoxlanılmaması idi. Bunu həm də keçmiş XDİK Həbsxana İdarəsinin rəhbəri sorğuda təsdiqləmişdi.

Güllələnmiş məhbuslar

Orlovsk həbsxanasının güllələnməyə məhkum edilmiş məhbusları arasında bir neçə görkəmli siyasi xadim də var idi. RKP MK-nin keçmiş üzvü, 1918-ci ildən USSR Xalq Komissarları Şurasının sədri olan milliyyətcə bolqar X.Rakovski 1938-ci ildə Üçüncü Moskva Prosesində "ingilis və yapon casusu" olmaqda ittiham edilərək 20 il həbs cəzasına məhkum edilir. Tanınmış inqilabçı, sol eserlərin liderlərindən biri, 1920-ci illərdən siyasi fəaliyyətini dayandıran M.Spiridonova da K. Voroşilova sui qəsd hazırlamaqda günahlandırılaraq həbs edilir.

Edam prosesi

1941-ci il sentyabrın 11-də 157 nəfər təqsirləndirilənə qarşı Medvedevsk meşəsində ölüm hökmü icra edildi. Orlovks həbsxanasının keçmiş rəisinin sözlərinə görə bunun üçün SSRİ XDİK şəhərə xüsusi operativ qrup göndərmişdi. Güllələnmə əmri SSRİ Ali məhkəməsinin hərbi kollegiyasına həbsxanadakı məhbusların evakuasiyası zamanı verilib. Eyni zamanda şəhər həm də hücuma keçmiş almanlar tərəfindən güclü bombardmana məruz qalırdı. K. Firsanovun ifadələrinə əsasən o və prokurorluq əməkdaşının ilk vəzifəsi məhbusların dəyişdirilməsinin və onların sıxışdırılmasının qarşısını almaq olub. Buna görə də onlar məhbusların şəxsi işlərini araşdırıb onları məhbuslardan aldıqları ifadələrlə müqayisə edirdilər.

Xatirəsi

Uzun müddətdən sonra yalnız 1989-cu ildə Oryol sakinləri Medvedev meşəsindəki güllələnməni yad etdilər. Onlar eləcə də, "Memorial" üzvləri həbsxana divarlarına güllər qoyaraq, şəhər icraiyyə komitəsinin zalında repressiya qurbanlarının xatirə gecəsini keçirdilər.

11 sentyabr 1990-cı ildə Medvedev meşəsində xatirə nişanı