Osman Türkay

Osman Türkay (16 fevral 1927, Girnə^[d] – 24 yanvar 2001, Şimali Kipr) — Əslən Kıbrısdan olan türk mühacir şairi, yazıçısı, tərcüməçisi və publisisti, Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı nominantı (1988 və 1990)

Osman Türkay
Təxəllüsü	Osman Türkay
Doğum tarixi	16 fevral 1927(1927-02-16)
Doğum yeri	Girnə[d]
Vəfat tarixi	24 yanvar 2001
Vəfat yeri	Şimali Kipr
Dəfn yeri	Ozanköy, Girne
Vətəndaşlığı	Kıbrıs, Böyük Britaniya
Milliyyəti	Kıbrıs türkü
Təhsili	Modern Dillər Məktəbi (London)
İxtisası	jurnalist, filosof
Fəaliyyəti	jurnalist, şair, publisist, tərcüməçi
Fəaliyyət illəri	1941-2001
Əsərlərinin dili	türkcə, ingiliscə
Janrlar	şeir, nəsr, esse, bədii tərcümə
İlk əsəri	«7 Telli» kitabı (1959)

Həyatı

Osman Türkay 16 fevral 1927-ci ildə Kıbrısın Girne şəhərinin yaxınlığındakı əski adı Kazafona olan Ozanköy qəsəbəsində anadan olmuşdur. O, Mustafa Hasan və Emete Hasanın ailəsində doğulmuşdur. Uşaq ikən atasını itirdiyindən dayısının himayəsində böyümüşdür. 1939-cu ildə ibtidai təhsilini Kazafanada bitirmişdir. Daha sonra Lefkoşada Türk Kişi liseyində, Girnede özəl ingilis məktəbində təhsil almışdır. 1947–1951-ci illərdə "Hürr söz" qəzetində ədəbiyyat və mədəniyyət səhifəsinin aparıcısı olmuşdur.

1951-ci ildə Türkiyəyə gələrək Adanada – İncirlikdə NATO aeroportunda tərcüməçi kimi fəaliyyət göstərmişdir.

Yaradıcılığa erkən başla sa da, 1953–1957-ci illərdə Londonda yaşayarkən şeir yazmağa ara verən müəllif, diqqətini dünya poeziyasına, xüsusən də ingilis şeirinə yönəltmişdir.

Osman Türkay 1955-ci ildə Londonda Modern Dillər Məktəbinin jurnalistika bölümünü, 1957-ci ildə isə İqtisadi Elmlər Məktəbinin fəlsəfə bölümünü bitirmişdir.

1958-ci ilin sonlarında doğma vətəni Kıbrısa dönən müəllif Lefkoşa şəhərində iki yaxın dostu ilə birlikdə "Beşparmak", "Uyarı" ədəbiyyat dərgilərini çıxarmış, daha sonra "Kıbrıs Türk Sesi" (1962–1963) qəzetinin redaktoru olmuşdur. Dərgiçilik və qəzetçiliklə yanaşı "Beşparmak Yayınevi" qurmuş, kitab nəşri ilə məşğul olmuşdur.

1959-cu ildən başlayaraq "Türk Dili", "Papirüs", "Yelken", "Denge", "Sesimiz", "Yeditepe" və "Varlık" dərgilərində şeir, tanıtma yazıları, esse səpkisində çalışmaları yayınlanmışdır. Müəllifin "7 Telli" adlı ilk şeirlər kitabı 1959-cu ildə Lefkoşada yayınlanmışdır. 1961-ci ilin sonlarında yenidən Londonda dönmüş və burada müxtəlif işlərdə çalışmışdır. Bir müddət "Vatan" qəzetinin redaktoru olmuş, "Bozkurt" dərgisində yazıları ilə çıxış etmişdir. O burada Dünya Kültür və Sənət Akademiyası Uluslararası Yürütmə Kurulu başkanı kimi də fəaliyyət göstərmişdir. Bu illərdə ingilis dilində şeirlər yazmağa başlamış, eyni zamanda, tərcümə yaradıcılığı ilə də məşğul olmuşdur.

O, uzun sürə Amerika, Avropa, Uşaq Şərq, Orta Şərq ölkələrini gəzib dolaşmış və bu səyahətlər onun yaradıcılıq dünyasının zənginləşməsində önəmli rol oynamışdır.

1979-cu ildə Hindistan Dünya Üniversiteti tərəfindən ona Ədəbiyyat Doktoru adı verilmişdir. Osman Türkay "Variasiyalar" ("Variations") adlı kitabına görə Qitələrarası Dünya Poeziya Cəmiyyəti (World Poetry Society Intercontinental) ədəbi qurumu tərəfindən 1988 və 1990-cı illərdə Ədəbiyyat üzrə Nobel Mükafatına təqdim olunmuşdur. O, bu mükafata layiq görülməsə də, ədəbi şöhrətinə və populyarlaşmasına ciddi təsir göstərmişdir.

Ömrünün son illərində Türkiyə Cümhuriyyətinin düzənlədiyi tədbirlərə fəal şəkildə qatılmış, diaspor qurumları ilə əməkdaşlıq etmişdir.

Osman Türkay Uluslararası PEN, Ulusal Gazeteciler Sendikası, London Poeziya Cəmiyyəti, Qitələrarası Poeziya Cəmiyyəti kimi beynəlxalq ədəbi qurumların üzvü olmuşdur.

Ölümü

Osman Türkay 2000-ci ildə müalicə olunması üçün dövlət tərəfindən Kuzey Kıbrısa dəvət olunmuşdur. 24 yanvar 2001-ci ildə həkimlərin səylərinə başmayaraq müalicə aldığı Kuzey Kıbrısın Girne Ağçiçək Xəstəxanasında vəfat etmişdir. Şair doğulduğu, ilk adı Kazafana olan və onun şərəfinə dəyişdirilən Ozanköy kəndində dəfn olunmuşdur.

Yaradıcılığı

Orta məktəbdə oxuyarkən şeir yazmağa başlayan Osman Türkay ilk poetik axtarışlarını "Varlık" və "Beşparmak" dərgilərində dərc etdirmişdir.

Həm yazıçı, həm də şairliklə məşğul olan müəllifin yaradıcılığında poeziya aparıcı yer tutmaqdadır. O, şeirlərində insanın kainatdakı yerini göstərməyə çalışdığı üçün "kosmos şairi", "fəza şairi", yaxud "səma şairi" adlandırılır. Əsərlərində Türk tarixi və folkloru, mədəni dünya, Aralıq dənizi mədəniyyəti və kosmik çağla bağlı elementlər ön plana çıxır, onun ümumbəşəri və üsyankar şeirlərində əsas toxumanı təşkil edir. Osman Türkay şeirlərində metafizik narahatlıqları və həyəcanı çatdırmağa çalışan biri kimi də tanınır.

Osman Türkayın "7 Telli", "Uyurgəzər", "Bethovenlə aydınlığa ulaşmaq", "Evrenin düşünde gəzgin", "Qiyamət günü gözlemciləri", "Variasiyalar", "Seçmə şeirlər", "Qeybdən gələn səsin xəritəsi", "Piramida üçlüsü", "Ölümsüzlük acısı" və başqa kitablarında toplanan şeirləri məzmun və forma baxımından türk şeirinin zəngin poetik ənənələrinə söykənməkdədir.

Şairin uzun sətirlərə söykənən və kifayət qədər ümumiləşdirilməmiş görünən ilk şeirlərində daha çox ölkənin gerçəkliklərindən və problemlərindən bəhs olunduğu diqqəti çəkir. Son şeirlərində isə "gerçəklik" deyə bir şeyin olmadığı müşahidə edilir. Əvvəllər türkcə yazan müəllif yaradıcılığının son illərində ingilis dilində işləməyə meyl göstərmiş və şeirləri də mahiyyət və konsepsiya baxımından daha mücərrəd şəkil almışdır. Məşhur "kosmik yaş" silsilə şeirləri ona böyük şöhrət qazandırmışdır. Osman Türkay bədii yaradıcılıqla məşğul olmaqla yanaşı, ədəbi tənqidi məqalələr, fəlsəfi esselər də yazmışdır.

Əsərləri 30-dan çox dilə tərcümə edilərək nəşr olunmuşdur. O, dünyada ən çox tərcümə olunan şairlər sırasında yer almaqdadır.

Osman Türkay tərcümə yaradıcılığı ilə də məşğul olmuş, ingiliscədən türkcəyə və əksinə poetik çevirmələr etmişdir. Onun çevirmələri içərisində məşğur ingilis şairi Tomas Eliotun şeirləri xüsusi yer tutur. Bundan əlavə, Ezra Pound, Dilon Tomas, Pavlo Neruda, Vladimir Mayakovski kimi məşhur şəxslərin əsərləri də onun çevirmələri sırasında yer almaqdadır.

Osman Türkay, eyni zamanda, dünyada ən çox məktub alan türk yazıçısıdır. Pərəstişkarları arasında Tailand şahzadəsi Vemulçadra, türkologiya professoru Anna Masala, Hindistanın keçmiş baş naziri Şeila Gürjalın həyat yoldaşı və bir çox kübar var.

Mükafatları

Osman Türkayın şeirləri ilə bir çox mükafat qazanmışdır. 1973-cü ildə ingilis dilində yayınlanan şeirlər kitabına görə Uluslararası Poeziya Cəmiyyətinin (The International Poetry Society) ödülünü almışdır. Bundan əlavə, Albert Eynsteyn Xüsusi Sülh Mükafatı, Amerika Başarılar İnstitutu tərəfindən "İlin adamı" və "Minilliyin Şöhrət Sarayı" mükafatları, Amerika Bioqrafiya İnstitutu tərəfindən "Qızıl lövhə" mükafatı, "Prezidentin Şərəf Möhürü" və Avstraliyada "Qızıl göyərçin" ödülü və digər təltiflərə sahib olmuşdur. O, həmçinin Yunis Emre "Sevgi-Barış-Hoşgörü" özel ödülünü (1991) və Türkiyə Kültür Bakanlığının "Türk Dilinə Xidmət" ödülünü (1999) almışdır.

Bütövlükdə Osman Türkayın aldığı mükafatların sayı əllidən çoxdur. Eyni zamanda, iki dəfə (1988 və 1990) Ədəbiyyat üzrə Nobel Mükafatına namizəd göstərilmişdir.

Xatirəsinin əbədiləşdirilməsi

• Şimali Kip Türk Respublikası yaradılandan sonra Osman Türkayın şeirlərində vəsf olunan doğma Kazafoni kəndi şairin şərəfinə Ozanköy adlandırılmışdır.
• 2017-ci ildə Girnə bələdiyyəsinin təşəbbüsü ilə Özanköy kəndinin baş meydanında Osman Türkayın xatirə büstü qoyulmuşdur.
• Osman Türkayın araşdırmaları ilə tanınan Semra Eren-Nijhar qələmə aldığı "Evrenin Şairi Osman Türkay" kitabı ilə Osman Türkay təkrarən beynəlxalq gündəmə gəlməsinə səbəb olmuşdur. Osman Türkayın dostu Mustafa Gençsoy ilə uzun illər Londonda çalışdığı və yaşadığı Kipr Türk Cəmiyyəti binasının "Osman Türk Evi" olmasına üçün mübarizə aparmışdır.

Kitabları

Türkcə

• Yedi Telli, Beşparmak Yayınları, Lefkoşa: 1959.
• Uyurgezer, Yeditepe Yayınları, İstanbul: 1969.
• Beethoven’de Aydınlığa Uyanmak, Yeditepe Yayınları, İstanbul: 1970.
• Evrenin Düşünde Gezgin, Yeditepe Yayınları, İstanbul:1972.
• Kıyamet Günü Gözlemcileri, Yeditepe Yayınları, İstanbul,1975
• Şeçme Şiirler, T C Kültür Bakanlığı, Ankara: 1990.
• Edebiyat, Eleştiri ve Dil Üstüne Düşünceler, K. K. T. C Milli Eğitim ve Kültür Bakanlığı Yayınları:1993.
• Ölümsüzlük Acısı (Oyun), K. K. T. C Milli Eğitim ve Kültür Bakanlığı Yayınları: 1998.
• Piramit Üçlüsü (Oyun), K. K. T. C Milli Eğitim ve Kültür Bakanlığı Yayınları:1998.

Başqa dillərdə

• Osman Türkay’s Pomes, transleted into;Chinese by Prof. Ka Sang and Prof. Yu Chang Xia, Poetry World, Hong Kong.
• Selected Poems of T. S. Eliot, Transleted and puplished by Yeditepe Press, İstanbul: 1965.
• World Stop Rolling(translated from Turkish and puplished in Great Britian in 1972).
• The Leaves of Love(transleted from Turkish and puplished in Great Britain, in 1975).
• Beethoven and Other Poems (English Version), Hub Publications Ltd. Athenneum Books, London,1978
• Poetry Türkay, A Special Issue of Poet, India, Madras, May 1982.
• Variations, Poets Press, India,1986.
• Symphonies for the World., Oxford University Press, Printing House, Oxford: 1989.
• Havets Ljus, translated by Bengst Liljenberg and Jitka Forlag Kolibri AB, Malmo (Sweden),1989
• Namesicnik, transliation by Ludek Hrebicek, Tvorba Publication, Praha Czech Rupublic,1989.
• Lumea Kui Sengül Atomul, translated by Prof. Ion Arion, Litera Press, Bucharest, Romania, 1993.
• Sa Te Trezesti Lumina in Beethoven, Editura Polidor? Bucharest 1993.
• Selected Poems, Poetry Publishing Press, Moscow 1993, Russia
• Cel Ce Prin Somn Cultreierand Si Alte Poeme, Editura Polider, Bucharest, Romania, 1994.
• Poetry Türkay and Epitaphs for a Dying World, A special issue of the magazine International Poets, Madras , India, 1995.
• Vselenskiya Strawstviya, Pen Writers section of the Blitz Press, St. Petersburg. Russian Federation.1998.
• Roaming About Universe, The Pentland Press, Usa, 1998.
• Cosmorama, The Pentland Press, Usa, 1999.

Hazırladığı antologiyalar

• Modern Poetry In Translation, Özel Türk Şiiri Sayısı,(Taner Baybars ile) London: 1972
• Avrupa Şiiri Antolojisi’nin Türk Şiiri Bölümü, Madras: 1982.
• Dünya Şiir Antolojisinin Kıbrıs Türk Şiiri Bölümü: 1990.

Tərcümələri

• T. S. Eliot. Seçme Şiirler, Yeditepe Yayınevi, İstanbul: 1965
• O World Stop Rolling, (Türkcədən ingiliscəyə) Stephenson and Sons Ltd. Press,1972
• The Leaves of Love, (Türkcədən ingiliscəyə), T. Lyon and Co. Press, Liverpool, 1976

Azərbaycanda yayınlanan əsərləri

• Ay üçün rekviyem. Bakı: "Kövsər" nəşriyyatı, 2011, 134 s.

Ədəbiyyat

• İhsan Işık / Yazarlar Sözlüğü (1990, 1998)
• Türkiye Yazarlar Ansiklopedisi (2001, 2004)
• Encyclopedia of Turkish Authors (2005)
• Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2007, 2009)
• Ünlü Edebiyatçılar. Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 4, (2013)
• Encyclopedia of Turkey’s Fomous People (2013)
• Elmira Fikrətqızı (Məmmədova-Kekeç). Osman Türkayın poetik irsi, Bakı: Elm, 2010, 254 s.