Osmanlı imperiyası kapitulyasiyaları

Osmanlı imperiyası kapitulyasiyaları (türk. Osmanlı İmparatorluğu kapitülasyonları) ― Osmanlı imperiyasında əcnəbilərə verilən Osmanlı iqtisadi, məhkəmə, inzibati və s. hüquq və imtiyazlarıdır. Kapitulyasiya sözü latınca "şərtlər, fəsillər, maddələr" mənasını verən "kapitula" (lat. capitulare) sözündən götürülmüş və "təslim olmaq" mənası verir.

1569-cu ildə sultan II Səlim və IX Karl arasında imzalanmış kapitalulyasiyanın nüsxəsi.

Osmanlı imperiyası tərəfindən verilən kapitulyasiyaların əksəriyyəti hər iki tərəf üçün etibarlı olsa da, iqtisadiyyatı güclü olan tərəf kapitulyasiyalardan faydalanır, zəif iqtisadiyyatı olanlar isə zərər görürlər.

Osmanlı imperiyası tərəfindən verilən kapitulyasiyalara misal olaraq Osmanlı şəhərlərində təşkilat qurma hüququ, əcnəbilər arasındakı mübahisələrdə konsulluqlara yurisdiksiyanın verilməsi, Osmanlı torpaqlarında səyahət, nəqliyyat və satış azadlığı və Osmanlı sularında gəmi üzmə (işlətmə) hüququ verilmişdir.

Osmanlı vətəndaşları da Avropa dövlətlərində avropalının Osmanlı ölkəsində sahib olduğu eyni hüquqlara sahib idi. Lakin, Osmanlı iqtisadiyyatı böyük ölçüdə kənd təsərrüfatına söykənirdi və Avropa ölkələrində ticarət etmək üçün hər hansı bir seqmentə sahib deyildi. Bundan əlavə, Avropa dövlətləri Osmanlıya mal ixrac edərkən gömrük vergisi ödəməsə də, Osmanlı mallarını idxal edərkən onlardan gömrük vergisi alınırdı. Yəni bu müqavilələr Osmanlıya heç bir üstünlük gətirmirdi.

Tarixi

Venesiya ilə Osmanlı imperiyası arasında ticarətin bərpasına dair kapitulyasiya, Preveze dəniz döyüşündən dərhal sonra 2 oktyabr 1540-cı ildə imzalanmışdır.

İlk dövrlər kapitulyasiyalar hər bir xristian dövləti ilə ayrı-ayrılıqda bağlanırdı. İlk kapitulyasiya müqaviləsi 1453-cü ildə Genuya Respublikası ilə Osmanlı imperiyası arasında imzalanmışdır.

Təxminən 1535-ci ildə Sultan Süleyman Qanuni Fransa ilə kapitulyasiyaya imza atmışdır.

Fransa, XII Lüdovik dövründə 1500-cü ildə Qahirədə Məmlük sultanı ilə kapitulyasiya imzalamışdı. Türklər Osmanlı-məmlük müharibəsindən sonra Misiri fəth etdikdən sonra, fransızlarla bağladıqları kapitulyasiyanı dəstəklədilər və fəaliyyətlərini bütün imperiya boyunca genişləndirdilər.

Kapitulyasiyaların mərhələləri

Birinci mərhələ

İlk kapitulyasiyalar Macarıstan, Serbiya və Aralıq dənizi sahilindəki ərəb ölkələri tərəfindən verildi. Bu dövlətlərin məqsədi öz ölkələrinə ticarəti cəlb etmək idi.

XV–XVI əsrlərdə eyni səbəblərə görə Osmanlı imperiyası Venesiyaya, Genuya Respublikası və fransızlara kapitulyasiyalar vermişdir.

İkinci mərhələ

XV əsrdə Hindistana gedən dəniz yolunun kəşfi ilə, zamanla Avropanın merkantilist siyasətinin alətinə çevrildi. 1740-cı ildə I Mahmud və XV Lüdovik arasında imzalanan razılaşmaya əsasən kapitulyasiyalar dövlətlərarası ticarət müqaviləsinə çevrildi. Bu mərhələdə Osmanlı imperiyası yenə də özünü təmin edən bir iqtisadi vahid idi.

Üçüncü mərhələ

1793-cü ildə ölkə üzrə Osmanlı imperiyasında bəraət (ticarət sənədi) alan xarici ticarətçilərin sayı.

Bu mərhələ "qeyri-bərabər mübadilə" ilə başladı. XIX əsrdə baş verən sənaye inqilabı hər şeyi dəyişdirdi. Osmanlı imperiyası ilə Avropa arasında artıq keyfiyyət fərqi var idi. Osmanlı torpaqlarını Avropaya vahid bir bazar olaraq açan 16 avqust 1838-ci ildə imzalanan Balta-Liman konvensiyası, yalnız ticarət deyil, həm də kapitulyasiya müqaviləsi idi. İxrac qadağası və dövlət inhisarları ləğv edildi. Xarici tacirlər yerli tacirlər ilə eyni hüquqlara sahib idilər. Bundan sonra Osmanlılar artıq istehsal məhsulları istehsal edə bilməyəcək, parça əvəzinə iplik, xam pambıq və ya yun, hətta iplik əvəzinə pambıq qozası satacaq hala gəldilər.

Əcnəbilərin imtiyazları müsəlman olmayan osmanlılara da verildi. Osmanlının borc məsəslələri, kapitulyasiyalarla birləşincə, Osmanlı öncə özü Düyun-u Umumiyəyə təslim olmuş və sonra xarici şirkətlərə (dəmir yollarının istismarı kimi) böyük imtiyazlar vermişdir. Nəhayət, Sevr müqaviləsi Osmanlı imperiyasının bütün maliyyələrini özündə cəmləşdirəcək Maliyyə Komissiyasının yaradılmasını nəzərdə tutan 232-ci maddəsini qeyd-şərtsiz qəbul etdi.

Kapitulyasiyaların ləğvi

Kapitulyasiyaların ləğvi, Türkiyə İstiqlal müharibəsindən əvvəl 1856-cı ildə alındı. Ancaq Osmanlıya verilən bu vəd heç vaxt yerinə yetirilmədi. 1911-ci ildə İttihad və Tərəqqi partiyası tərəfindən ləğv edilən kapitulyasiyalar, Sevr müqaviləsi ilə Osmanlı imperiyasının üzərinə bir yük olaraq qoyuldu.

Türk İstiqlal müharibəsi dövründə Sovet İttifaqı ilə 28 mart 1921-ci il tarixli sazişin 7-ci maddəsi ilə kapitulyasiyalar "etibarsız və ləğv edilmiş" sayıldı. Kapitulyasiyaların tamamilə ləğv edilməsi isə Lozanna müqaviləsi ilə gerçəkləşdirildi.

Kapitulyasiyaların siyahısı

Osmanlı imperiyası aşağıdakı ölkələrlə kapitulyasiya müqavilələri imzalamışdır:

• Genuya Respublikası (1453)
• Venesiya Respublikası (1454)
• Fransa krallığı (1535, 1673, 1740)
• İngiltərə krallığı (1579, 1675, 1809)
• Hollandiya (1579, 1680)
• Avstriya hersoqluğu (1615)
• Rusiya (1711, 1774)
• İsveç (1737)
• Sardiniya krallığı (1740, 1825)
• Danimarka (1746 və 1756)
• Prussiya krallığı (1761)
• İspaniya (1782)
• Amerika Birləşmiş Ştatları (1830)
• Belçika (1838)
• Hanza ittifaqı (1839)
• Portuqaliya krallığı (1843)
• Yunanıstan krallığı (1854 və ya 1855)
• Braziliya imperiyası (1858)
• Bavariya krallığı (1870)

Həmçinin bax

• Balta-Liman konvensiyası

Ədəbiyyat

• Hoyle, Mark S. W. (1991). Mixed courts of Egypt. London: Graham & Trotman. xxvii, 206p. 
• F. Ahmad, "Ottoman perceptions of the capitulations 1800–1914," Journal of Islamic Studies, 11,1 (2000), 1–20.
• Maurits H. van den Boogert and Kate Fleet (eds.), ed. (2003). The Ottoman capitulations: text and context. Rome: Istituto per l’Oriente C. A. Nallino. pp. vii, [575]-727, 14p. of plates : ill., facsims. 
• Boogert, Maurits H. van den (2005). The capitulations and the Ottoman legal system: qadis, consuls, and beraths in the 18th century. Leiden: Brill. xvi, 323p. 
• Kütükoğlu M.. Ahidname. I (Islamansiklopedisi). 1988. 536–540. (türk.)
• Papp S. Ahdname (ahitname) (PDF) // Encyclopedia of the Ottoman Empire. Gabor Ágoston; Bruce Masters. New York, NY: Facts on File. 2009. ISSN 0-8160-6259-5 .
• Theunissen H. P. A. Ottoman-venetian Diplomatics: The Ahd-names ; the Historical Background and the Development of a Category of Political-commercial Instruments Together with an Annotated Edition of a Corpus of Relevant Documents // Electronic journal of oriental studies : EJOS. № 2. 1998. ISSN 0928-6802.