Osmanlıların Təbrizə hücumu (1585)

Osmanlıların Təbrizə hücumu (1585) — Osmanlıların Səfəvi imperiyasının ərazisinin bir hissəsini zəbt etmək üçün ən mühüm cəhdlərindən biri idi.

Bütün snayperlər özlərini küçələrə, yerlərə atıb, gördüyü hər kəsi şəhidlik həddinə çatdırır, bağ divarından evlərə girir, tunellərdə, zirzəmilərdə gizlənən hər kəsi çıxarıb öldürürdülər.[2][3][4][5][6]

Arxa plan

1545-ci ilə qədər Osmanlı ordusunun Azərbaycana üç dəfə hücumu Səfəvi imperiyasının reaksiyasına səbəb olmuşdur. Amma 1548-ci il (iyunun 23-də Şah Təhmasibin vəfatından sonra hakimiyyətin təhvil verilməsində güclü padşahın olmaması səbəbindən imperiyada vəziyyət pisləşdi və ölkə bir çox daxili və xarici böhranlarla üzləşdi. İranlı tarixçi Nəsrullah Fəlsəfi o dövr haqqında hökmdarların zəif təsirindən, Qızılbaş başçılarının ixtilafından, ölkənin hərbi qüdrətini zəiflətməkdə olan əyalət hökmdarlarının üsyankar və itaətsizliyindən yazır. Qısa müddətdə Qızılbaş başçıları arasında üsyanlar və ixtilaflar o yerə çatdı ki, mərkəzi hökumətin vilayətlər üzərində nəzarəti aradan qaldırıldı və Səfəvi imperiyasının zəifliyi və nizamsızlığı xəbəri yayıldıqca Şah Təhmasib dövründə onun qüdrətindən qorxan xarici düşmənlər özlərində Səfəvi imperiyasının ərazisinə qərbdən və şərqdən hücuma keçməyə cəsarət tapdılar. Oruc bəy Bayatın sözlərinə görə: "vaxtilə Osmanlıların qəlbini titrəyə gətirən Şah Təhmasibin adı daha dillərdə qalmadığı üçün Sultan Murad bu fürsətdən istifadə edərək çoxlu məsləhətləşmələrdən sonra bu hücumu həyata keçirmək üçün ordusuna rəhbərlik etməyə Mustafa paşanı təyin etdi". Amma Osmanlı tarixçilərinin dediyi kimi, Osmanlının Səfəvi dövlətinin ərazisinə hücumu ilə bağlı şübhələri var idi. Türk tarixçisi Uzun Çarşlı Patçoy tarixinə istinad edərək bildirir ki, Sokullu Məhəmməd paşa Səfəvilər ilə müharibənin problemlərini dəfələrlə şaha vurğulamışdı. Onun Səfəvi İranına qarşı müharibəyə qarşı arqumentləri belə idi: “Birincisi odur ki, qullar (əsgərlər nəzərdə tutulur) azad ediləcək, onların maaşları və məsrəfləri artırılacaqdır. Təbəələr (yəni kənd camaatı) həm vergi yükü, həm də əsgərlərin təcavüzü ilə sıxışdırılır. Səfəvi İranının ərazisi işğal olunsa belə, xalqı bizim təbəəmiz olmağı qəbul etməyəcək. Cəmiyyətin şəhərlərdən əldə etdiyi gəlir müharibə xərclərini ödəməyəcək. Böyük cəddimiz Həzrəti Sultan Süleyman o qədər əziyyət çəkdi ki, aralarında sülh yaranana qədər hansı zəhərləri dadıb, hansı əzabları çəkdi. Belə bir savaşı təklif edənlər Əcəmlə müharibənin mənasını bilməyənlərdir. Çarşlı kimi avstriyalı şərqşünas Yozef fon Hammer-Purqştal də bu fikirdədir ki, Osmanlı paşaları və vəzirləri öz ruhları və iddialı istəkləri səbəbindən baş nazir Sokullu Məhəmməd Paşanın açıq və sərt etirazlarına məhəl qoymadılar və nəhayət Səfəvi İranına qarşı müharibənin başlaması ilə Osmanlı ordusunun rəhbərliyini öz üzərinə götürdülər.

Təbriz camaatının qətl və talan edilməsi

Səfəvi tarixçilərinə görə

Qazi Əhməd Qumi 7 - 8 min nəfər günahsız əhalinin qətliamından danışıb. O yazır: "Bütün yeniçərilər özlərini küçələrə, yerlərə atdılar, gördükləri hər kəsi şəhid edib, bağ divarından evlərə daxil oldular, zirzəmilərdə gizlənən hər kəsi çıxarıb öldürdülər." Yeddi-səkkiz minə yaxın insan qətlə yetirildi, yüzlərlə qoca qadın qılıncdan keçirildi və bir neçə Səhih-nəsab seyid, alim və salih insanlar bu qırğında şəhadət şərbətini daddılar. Onlar süd əmən körpələrə də acımayıb ayaqları qarınlarında onları qətl etdilər. Belə ki İslamın gəlişindən bu zamana qədər möminlər üzərində belə bir qırğın baş verməmişdi və kafir sultanlarından heç birisi bu iyrənc işi görməyə cürət etməmişdi amm bu kafir Osman paşa müsəlmanlara qarşı onu etdi.

İsgəndər bəy Münşi də öz Tarix-i aləm aray-i Abbasi əsərində Təbriz qətliamı ilə bağlı Qazi Əhməd Qumiyə bənzər bir söz demişdir. O yazır: “Qala təmiri zamanı Osman paşa Təbrizdə qırğın əmri verdi... Romalılar (yeniçərilər) bu sözü eşidən kimi cırtılmış bıçaqlarla şəhərə hücum etməyə başladılar. Evlərin kənarında gördükləri hər kəsi öldürdülər və hamıya hücum etməyə başladılar, adamları qılıncdan keçirdilər, mal-mülkləri qarət etdilər, çoxlu qadın və uşaqları əsir götürdülər. Uşaqlar və qadınların qışqırtıları, fəryadı sözlər səmaya çatdı.

Osmanlı tarixçiləri və səyahətçilərə görə

Səfəvi tarixçilərindən başqa Təbrizin alınması zamanı da iştirak edən bəzi Osmanlı tarixçiləri Təbriz əhalisinin qırğınını açıq-aydın qeyd etmişlər. Digərləri arasında “Təbrizin fəthi” adlı risalət yazan Hərimi əsərinin iki yerində Osmanlı qüvvələrinin Təbriz əhalisinə qarşı davranışından belə danışır: sübh açdı və şəhər sakinlərinin mal və əşyalarını belə məhv etdilər." Onlar Teymurun Sivasa hücumunda etdiyindən yüz qat daha betərini talan və qarət etdilər.

Hərimi başqa bir abzasda Osmanlı qoşunlarının qəzəbinin səbəbinə işarə edərkən Təbriz əhalisinin qırğınından belə açıq-aydın danışır: “Din düşməninə və fitnə-fəsad dəstəsinə verilən kiçik qələbə, təbrizliləri sevindirdi. Bundan sonra nə vaxt Roma əsgərlərini tək gördülər, onları soyundurdular və ya öldürdülər. Roma əsgərləri bu əməldən bezmişdilər, lakin generala xalqı qarət edib qırğına aparmağa imkan vermədilər. Amma onların arasından belə bir səs var idi ki, “Roma əsgərlərinə aləmlərin Rəbbi tərəfindən insanları qarət edib qırğına icazə verilir. Buna görə də əsgərlər bir tərəfdən hərtərəfli hücuma keçərək şəhərdə və kəndlərində olan saysız-hesabsız kişi və qadınları qətlə yetirir, mallarını qarət edib qarət edirdilər.

Təbriz hadisəsini açıq şəkildə qeyd edən digər məşhur Osmanlı tarixçilərindən biri Mustafa Səlaniki Əfəndi, digəri isə İbrahim Paçovi Əfəndidir. Selaniki yazır: “Təbrizlilər nə zaman əsgərləri tək görsələr, intiqam alacaqdılar. İnsanların ürəyində şübhə yaranıb, borcunu almaq üçün bəhanə axtarırdılar. Ona görə də Allahın izni ilə əsgərlərin dilindən deyildi ki, bu mübariz insanları qırmaq lazımdır, əks halda onlar itaət etməyəcəklər və həqiqəti qəbul etməyəcəklər [...] Birdən bir gün xaos, bədbəxtlik baş qaldırdı, ümumiyyətlə. İslam əsgərləri silaha sarılaraq qırğın planlaşdırıldığını söylədilər [...] Əvvəla, şəhər talan və viran edildi, qarətlə yanaşı, xalqın da qırğını həyata keçirildi.

Bu hadisədən qısa müddət sonra Təbrizə gedən ingilis səyahət yazıçısı Con Kartrayt Təbriz şəhərinin talan edilməsi və Sultan Süleyman əsgərlərinin işğalı və vəziri Osman Paşanın nəzarəti zamanı vurduğu təsir və ziyandan ətraflı bəhs etmişdir. O hesab edir ki, Təbriz əhalisinin ağrılarını və müsibətlərini, Osmanlı ordusunun vəhşiliyini təsvir etmək onun məsuliyyətindən kənardır və bunun üçün çox bilikli və güclü bir yazıçı lazımdır.