Proto insan dili
Proto insan dili və ya birinci insan dili — Linqvistikada Yer üzündəki bütün dillərin əcdadı olan hipotetik proto-dildir. Dilin mənşəyinin unikal olması, bütün təbii dillərin (ehtimal ki, Orta Paleolitdə) bir mənbədən (monogenetik) formalaşdığı fərziyyəsinə əsaslanır. Bu konsepsiya hələ də mübahisəlidir və tarixi linqvistika tərəfindən təsdiqlənməmişdir.[1]
Bu gün mövcud olan dillərin əcdadı olduğu iddia edilən bu dilin hipotetik Neandertal dilindən əvvəl olduğu iddia edilmir.[2]
Terminologiya
redaktəBu konsepsiya üçün ümumi qəbul edilmiş termin yoxdur. Bu mövzunu öyrənən tədqiqatların əksəriyyəti haqqında danışdıqları dil üçün bir ad təklif etmirlər. Bəzən Proto-World (Proto dünya) və ya Proto-human (Proto insan) terminlərindən istifadə olunur. Merritt Ruhlen Proto-Sapiens terminindən istifadə etmişdir.[3]:190[4]:315[5]:263[6]
Tarix
redaktəDilin monogenetik mənşəyinə dair ilk ciddi və elmi tədqiqat Alfredo Trombettinin 1905-ci ildə nəşr olunan L'unità d'origine del linguaggio kitabı olmuşdur.[5]:215 Trombetti mümkün ümumi əcdadın yüz min ilə iki yüz min il əvvəl arasında danışıldığını təxmin edirdi.[7]:337
Monogenezm insan növünün və dillərinin çox mənşəli (poligenezi) olması ideyasının populyar olduğu XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində, bir çox linqvistiklər tərəfindən rədd edilmişdir.[4]:315 Monogenizmin ən tanınmış müdafiəçilərindən biri XX əsrin ortalarında işləmiş amerikalı linqvistik Morris Swadeshdir.[8] O, dillər arasında mövcud olan dərin əlaqələri öyrənmək üçün iki üsul təklif etmişdir: leksik statistika (ing. lexicostatistics) və qlottoxronologiya.[9][4]:315
Onların ardınca gələn monogenezmin tanınmış tərəfdarlarından Merritt Ruhlen, Con Benqtson və Harold Fleminqi göstərmək olar.[10][11]
Lüğət
redaktə| cərgə | Proto insan dili | Azərbaycanca |
|---|---|---|
| 1 | **aja | ana |
| 2 | **bu(n)ka | diz; əymək |
| 3 | **bur | kül, toz |
| 4 | **čun(g)a | burun; iyi vermək |
| 5 | **kama | tutmaq |
| 6 | **kano | qol |
| 7 | **kati | sümük |
| 8 | **kolo | deşik |
| 9 | **kuan | it, köpək |
| 10 | **ku(n) | kim |
| 11 | **kuna | qadın |
| 12 | **mako | uşaq |
| 13 | **maliqa | döş, əmmək |
| 14 | **mana | əyləşmək |
| 15 | **mano | insan, adam |
| 16 | **mena | fikirləşmək |
| 17 | **mi(n) | nə |
| 18 | **pal | iki |
| 19 | **par | uçmaq |
| 20 | **poko | qol |
| 21 | **puti | vulva |
| 22 | **teku | qıç, ayaq |
| 23 | **tik | barmaq; bir |
| 24 | **tika | torpaq |
| 25 | **tsaku | qıç, ayaq |
| 26 | **tsuma | saç |
| 27 | **ʔaqwa | su |
İstinadlar
redaktə- ↑ McWhorter, John. "How are the Various Proto-World Families Linked?". 4 September 2020. 16 December 2021 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 December 2021.
The Proto-World language, also known as the Proto-Human or Proto-Sapiens, is believed to be the single source of origin of all the world’s languages.
- ↑ Meritt Ruhlen; John Bengtson. Global etymologies // On the Origin of Languages: Studies in Linguistic Taxonomy (PDF) (ingilis). 1994. 277–336. İstifadə tarixi: 27 June 2020.
- ↑ de Saussure, Ferdinand. Cours de linguistique générale [Course in General Linguistics] (fransız). Harris, Roy tərəfindən tərcümə olunub. Chicago: Open Court. 1986 [1916].
- ↑ 1 2 3 Trombetti, Alfredo. Elementi di glottologia (italyan). Bologna: Zanichelli. 1922–1923.
- ↑ 1 2 Ruhlen, Meritt. The Origin of Language: Tracing the Evolution of the Mother Tongue. Stanford: Stanford University Press. 1994.
- ↑ Trombetti, Alfredo. L'unità d'origine del linguaggio (italyan). Bologna: Luigi Beltrami. 1905.
- ↑ Greenberg, Joseph H. Language in the Americas. Stanford: Stanford University Press. 1987.
- ↑ Quentin D. Atkinson. "Phonemic Diversity Supports a Serial Founder Effect Model of Language Expansion from Africa". Science. 332 (6027). 15 Apr 2011: 346–349. Bibcode:2011Sci...332..346A. doi:10.1126/science.1199295. PMID 21493858.
- ↑ Johanna Nichols, 1998. The origin and dispersal of languages: Linguistic evidence. In Nina Jablonski and Leslie C. Aiello, eds., The Origin and Diversification of Language, pp. 127-70. (Memoirs of the California Academy of Sciences, 24.) San Francisco: California Academy of Sciences.
- ↑ Perreault, C.; Mathew, S. "Dating the origin of language using phonemic diversity". PLOS ONE. 7 (4). 2012: e35289. Bibcode:2012PLoSO...735289P. doi:10.1371/journal.pone.0035289. PMC 3338724. PMID 22558135.
- ↑ Michael Balter. "Language May Have Helped Early Humans Spread Out of Africa". Science. 14 April 2011. İstifadə tarixi: 13 August 2021.
Əlavə ədəbiyyat siyahısı
redaktə- Bengtson, John D. 2007. "On fossil dinosaurs and fossil words".
- Campbell, Lyle, and William J. Poser. 2008. Language Classification: History and Method. Cambridge: Cambridge University Press.
- Edgar, Blake. "Letter from South Africa". Archaeology. 61 (2). March–April 2008. 28 December 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 November 2018.
- Gell-Mann, Murray and Merritt Ruhlen. 2003. "The origin and evolution of syntax"[ölü keçid]. (Also: HTML version[ölü keçid].)
- Givón, Talmy. 1979. On Understanding Grammar. New York: Academic Press.
- Greenberg, Joseph. 1963. "Some universals of grammar with particular reference to the order of meaningful elements". In Universals of Language, edited by Joseph Greenberg, Cambridge: MIT Press, pp. 58–90. (In second edition of Universals of Language, 1966: pp. 73–113.)
- Greenberg, Joseph H. 1966. The Languages of Africa, revised edition. Bloomington: Indiana University Press. (Published simultaneously at The Hague by Mouton & Co.)
- Greenberg, Joseph H. 1971. "The Indo-Pacific hypothesis". Reprinted in Joseph H. Greenberg, Genetic Linguistics: Essays on Theory and Method, edited by William Croft, Oxford: Oxford University Press, 2005.
- Greenberg, Joseph H. 2000–2002. Indo-European and Its Closest Relatives: The Eurasiatic Language Family. Volume 1: Grammar. Volume 2: Lexicon. Stanford: Stanford University Press.
- Klein, Richard G. and Blake Edgar. 2002. The Dawn of Human Culture. New York: John Wiley and Sons.
- McDougall, Ian; Brown, Francis H.; Fleagle, John G. "Stratigraphic placement and age of modern humans from Kibish, Ethiopia" (PDF). Nature. 433 (7027). 2005: 733–736. Bibcode:2005Natur.433..733M. doi:10.1038/nature03258. PMID 15716951.
- Nandi, Owi Ivar. 2012. Human Language Evolution, as Coframed by Behavioral and Psychological Universalisms, Bloomington: iUniverse Publishers.
- Wells, Spencer. 2007. Deep Ancestry: Inside the Genographic Project. Washington, D.C.: National Geographic.
- White, Tim D.; Asfaw, B.; DeGusta, D.; Gilbert, H.; Richards, G.D.; Suwa, G.; Howell, F.C. "Pleistocene Homo sapiens from Middle Awash, Ethiopia". Nature. 423 (6941). 2003: 742–747. Bibcode:2003Natur.423..742W. doi:10.1038/nature01669. PMID 12802332.