Fosil

Fosil və ya qalıq — havayla təması birdən kəsildiyi üçün qoruna bilmiş canlı qalıqlarına verilən ümumi addır. Qabıq, sümük, diş, toxum, yarpaq ya da bir heyvan və ya bitki qalığı milyonlarla il əvvəlindəki canlı həyat haqqında məlumat verər. Qalıqları və qalıqlaşmağı araşdıran elm sahəsinə paleontologiya deyilir. Latınca fodare, qazmaq sözcüyündən törəmişdir.

Bitki qalıqları

Ümumiyyətlə sərt toxumlar və taxta qisimlər qalıqlaşmış olaraq tapılar. Çiçək və yarpaqların özləri qorunmazlar ancaq karbon təsiri onların quruluşundakı çox incə detalları dahi qorumaqdadır.

Heyvan qalıqları

Dişlər, sümüklər və qabıqlar, dəri, ət, kürk, tükdən daha çox rast gəlinən qalıqlardır. Ümumiyyətlə sümüklər tapılar ancaq Alyaska, Sibir kimi yerlərdə nadir olaraq bütün mamut qalığına rast gəlinmişdir. Bu bölgələrdəki donmuş heyvanlar qalıq olaraq tamamilə milyonlarla il qorunmuşdur.

Qabıqlı dəniz canlıları

Milyonlarla il əvvəl dənizlərlə qablı olan bölgələrdən su geri çəkildiyində qabıqlı dəniz canlıları palçıq, qum və palçığa basdırılmışlar. Bu şəkildə qalıq olaraq milyonlarla il qorunmuşlar.

Amberler

Amber

Ağac qatranı içində sıxışıb qalan heyvan qalıqları.

Yaranması

Tarix əvvəli zamanda yaşayan canlıların çox az bir qisimi qalıq olaraq qorunmuşdur. Bir çoxunun ölümü sırasındakı şərtlər onların qorunması üçün lazımlı şərtləri meydana gətirmirdi. Bir çox qalıq çay, göl və dəniz yataqlarının çökdüyü bölgələrdəki qayalarda var. Bu gün toplanan heyvan və bitki qalıqlarının əksəriyyəti, əslində bu bölgələrin yaxınlarında ölmüş və bu çay, göl və dəniz yataqlarında gizli qalmışlar. Bu çökən bölgələr onların üzərini örtmüş və zamanla bəzi laylar elə qalınlaşmışdır ki, bir çox qalıq qalığı yox olmuşdur. tortalar zamanla yaxşıca sıxışmış və qayaya çevrilmişdir. Bu qayaların hərəkət edib, yer dəyişdirməsi nəticəsində içindəki qalıq qalıqları ortaya çıxmışdır. Bu müddət bir neçəyik milyon sürməkdədir. İndiki vaxtda qayaların aşınması və ya qazıntı edilməsiylə bu qalıqlar ortaya çıxmaqda və toplanmaqdadır. Qalıq meydana gəlməsi üçün ən yaxşı şərtlər;

1-Nəmli tortalarda heyvanların ani basdırılması. Bu ölü heyvan artıqlarıyla bəslənən canlıların fəaliyyətini maneələr/mane olar və ani basdırılan heyvanın qorunmasını təmin edər.
2-Vulkan külünə basdırılma. Amerikanın qərbindəki xeyli çox dinozavr sümüyü vulkan külü içində basdırılmış olaraq ol/tapılmışdır.
3-Sabit istilik şərtləri.
4-Çox sıx mineral ehtiva edən yeraltı suları.

Qalıqlaşma şəkilləri

Qalıqlaşma bu şəkildə ola bilər;

1- Canlı orqanizmin kömürləşməsi
2- Canlı orqanizmlərin yalnız sümüklərinin qalması ya da izlərinin qaya arasında meydana gəlməsi
3- Buz kütlələri içində canlının heç pozulmadan qalması
4- Amber, qatran, təbii asfalt və ya çürümüş orqanik maddə içində orqanizmin pozulmadan qalması.

Xarici keçidlər

Qalıq muzeyi
http://www.fossilmall.com/Science/Sites/Messel/Messel.htm
http://www.ukfossils.co.uk/guides/how%20fossils%20formed.htm Arxivləşdirilib 2009-04-03 at the Wayback Machine
http://palaeo.gly.bris.ac.uk/Palaeofiles/Lagerstatten/Messel/geology.html Arxivləşdirilib 2009-12-27 at the Wayback Machine
http://palaeo.gly.bris.ac.uk/Palaeofiles/Lagerstatten/Messel/preservation.html Arxivləşdirilib 2009-12-27 at the Wayback Machine