Qaraçay qoyunu
Qaraçay cins qoyunu — cod yunlu qoyun növünün ən qədim cinslərindən biridir. Qoyunların vətəni Kuban çayının mənbəyində yerləşən yüksək dağlıq ərazi Qaraçay ərazisidir. Rusiya Federasiyası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin rəsmi nəşrində (Moskva: 2015) "İstifadəsi üçün təsdiqlənmiş Damazlıq Nailiyyətlərinin Dövlət Reyestri"ndə Qaraçay qoyun cinsi 9354024 nömrəsi siyahıya alınmışdır (yaradıcılar # 296, 5670, 14214).[1][2]. Qaraçay cinsindən olan qoyunların yetişdirilməsi üçün ənənəvi bölgələr Şimali Osetiya, Kabarda-Balkariya, Qaraçay-Çərkəz torpaqlarıdır. Ətlik,yunluq,südlük qoyunlardır. İl boyu otlaqlarda otarılır.[3]
| Qaraçay qoyunu | ||||
|---|---|---|---|---|
 | ||||
| Elmi təsnifat | ||||
|
XƏTA: latin parametri doldurulmayıb. |
||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||
|
XƏTA HAQQINDA MƏLUMAT Bu parametr doldurulmayıb: latin |
||||
| ||||
Qoyun cinsinin tarixi
redaktəQaraçay qoyun cinslərinin yetişdirilmə vaxtı məlum deyil, lakin XIX-XX əsrlərin əvvəllərində geniş tanındı və əvvəllər bilinsə də Qafqaz bölgəsinin hüdudlarından[4] kənara çıxaraq daha çox məşhurlaşdı. Bu ərazidə macarların əcdadlarının izlərini tapmaq üçün 1829-cu ildə Şimali Qafqaza səyahət edən Macarıstanlı alim Jan-Şarl de Bess qeyd edri: “Qaraçaylar gözəl cins atlar yetişdirməklə yanaşı, çox sayda cins öküz və qoyun da saxlayırlar. Bir qayda olaraq, sakinlər quzu əti yeyirlər; çox keyfiyyətli kərə yağı və pendir də hazırlayırlar."[5]
Q. İ. Fillipsonun qeyd etdiyi kimi, “səyahətlərim zamanı, onların obalarında tez-tez gecələyib, istirahət etdim və çobanların bizə verdiləri ziyafətlərdə kabab yedim. Qaraçay quzusu ən yaxşı dana ətindən dadlıdır və xüsusi bir ləzzətə malikdir, yəqin ki, aralarında çoxlu ətirli dağ çiçəklərinin də olduğu dağların otları ilə bəslənirlər.[6] XIX əsrin sonunda atçılıq və qoyunçuluq qaraçayların əsas məşğuliyyəti olaraq qalırdı.[7]
Ötən əsrin əvvəllərində torpaq məsələlərini həll etmək üçün Qaraçaya göndərilən Abramov Komissiyası, bölgənin əmtəə dövriyyəsində Qaraçay atçılığı və maldarlığın vacibliyini də qeyd etdi. Qaraçayda mal-qara yetişdirmək, müasirlərinin də vurğuladığı kimi, yalnız diri iribuynuzlu heyvanları və məhsullarını yerli bazarlara satmaq baxımından deyil, həm də digər bölgələrə ixrac geniş yayılmışdır. Belə ki, Terek vilayəti, Tiflis və Kutaisi quberniyaları daxilində, “Karaçayların mallarını və məşhur Qaraçay quzularını bütün sürülərdə satdıqları yerlər var idy və Kuban ordusunun Kazak alaylarının əksəriyyəti onlar tərəfindən əla döyüş atları ilə təmin olunurdu. Bu baxımdan, yerli tədqiqatlar göstərir ki, Qaraçay əhalisi hər il 2.940.660 rubl məbləğində 9595 at, 30.787 baş iribuynuzlu mal və 107.552 qoyun satır. Əhalinin il əraində satdığı heyvandarlıq məhsulları bunlardır: 25.000 pud qoyun yunu 250.000 rubla, 6600 pud. yağlar 66.000 rubla, dəri və qoyun dəriləri 50.709 rubla və cəmi 3.307.369 rubla".[8]
1929-cu ildə Qaraçay dağlarında atla ekskursiya edən Neqli Farson, Qaraçay quzu cinsi barədə təəssüratını belə təsvir edir:
|
Sonra bu dadlı quzunu bişirdik. Həmişə heyvanın başını aid olduğu insanlara verdik. Çənənin altından kəsib, kəlləni bir balta ilə böldülər və beyinləri götürdülər, sonra şorba bişirdilər. Yaşıl budağın ucunda odun üstünə quzu parçasını qızartdıq. Dağ quzu qoz-fındıq qədər şirindir. Bu Qafqaz quzuları, İspaniya tərəfdəki Basklar ölkəsiə bir qatırın üstünə enəndə yuxarı Pireneydə həvəslə yediyim quzular qədər şirəli idi.[4] | 
|
Cinsin xüsusiyyətləri
redaktəBu orta ölçülü bir cinsdir. Qoyunlar 60-70 kq, dişilər - 40-50 kq-dır. Sümükləri güclüdür. Dərin sinə, yaxşı inkişaf etmiş ayaqları, güclü dırnaq buynuzu var. Bunun sayəsində Şimali Qafqazın yüksəkliklərində asanlıqla otlayırlar. Z şəklində əyri ucu olan xarakterik quyruq uzun, 44 santimetrə qədərdir və 5-6 kq-a qədər yağı ola bilər. Qaraçay cinsi buynuzlu qoyunlar və qoçların iri spiral buynuzları var, hətta üç və dörd buynuzlu heyvanlara da tast gəlinir.[9]
Bu cinsin heyvanlarının başı kiçik, ensiz və belsizdir. Rəngi əsasən qara rəngdədir (sürüdəki ümumi sayının 80%-ə qədər), lakin boz, qırmızı və ağ rəngli fərdlər də var. Qaraçay qoyunları Şimali Qafqazda yaşayan Qaraçay xalqının uzun illər davam edən səyləri nəticəsində yetişdirilib və mövcud cinslərdən heç biri damazlıq prosesinə cəlb olunmayıb.[10]
Qaraçay cinsi universal sayılır, heyvanlar ət, süd və yuna verməsi yüksək faizlə ölçüldüyündən, qoyun heyvandarlar arasında yüksək qiymətləndirilir. Çox sıx keçəyə düşmə xüsusiyyətlərinə görə Qaraçay qoyunlarının yunları plaşlar və isti məhsullar hazırlamaq üçün idealdır. 1 yanvar 2013-cü il tarixinə Qaraçay-Çərkəzin damazlıq heyvan sayı 111315 baş olmuş, o cümlədən onun 85407 başı qoyun olmuşdur. Qaraçay cinsinin yetişdirilməsi ilə QÇR-nın doqquz damazlıq təsərrüfatı məşğul olur. Onlarda damazlıq işləri damazlıq heyvanların artırılmasına, qoyunların diri çəkisinin artırılmasına və hər 100 qoyuna düşən gənc heyvanların məhsuldarlığına yönəldilmişdir.[10][11]
Qaraçay qoyununun əti (quzu) yüksək zövqü ilə seçilir. Qaraçay cinsindəki bu xüsusiyyət, əsasən Şimali Qafqazın kurort bölgələrinin yaxınlığı səbəbindən qoyun ətinə böyük tələbat olduğundan və heyvandarlıqda həmişə ətin tərkibinə böyük əhəmiyyət verməkləri ilə bağlıdır.[12]
Cinsin növləri
redaktəQara myuyüz - bu qoyunların ipək yunları var, başqalarına nisbətən daha uzun, ağırlığı aşağı qədərdir və heyvanların dalğalı və ya düz hörükləri var. Qoyunların buynuzu var və əsasən qara rəngdədir;
Tumak - heyvanların buynuzu, qara saçları və tükləri çoxdur. Onlar ət istiqamətinə aiddir, erkən yetişir və ət buynuzlu qoyunlara nisbətən çox dadlıdır;
Kökbaş - boy və diri çəkidə ən böyük boz qoyundur.[10]
Cins məhsuldarlığı
redaktəQaraçay cinsinin qoçlarından ildə orta hesabla 3 kq, dişilərdən 2,6 kq-a qədər yun götürülür. Bu, erkən yetişən bir cinsdir, üç ayda quzu yetkin heyvanların bədən çəkisinin 40% -ə çatır. Qaraçay dişi qoyunlarının süd istehsalı olduqca yüksəkdir, məsələn, 30-50 kq, yağ nisbəti 9,6%-ə qədər olan bir fərddən sağılan süd məhsuludur. Məhsuldarlıq yüz dişiyə 105-110 quzudur. Qoyun cəmdəklərindən kəsilmə verimi 47-56%-dir.[9]
Qışlaqda qalma şəraitində Yarok Qaraçay cinsinin diri çəkisində yaşa bağlı dəyişikliklər:[3]
| Yaşı | Çəkisi, kq | % böyük quzuların canlı çəkisi | |
|---|---|---|---|
| orta | çəki fərqi | ||
| Anadan olanda | 3,6 | 2,9-4,5 | 7,92 |
| 3 ay | 18,9 | 13,5-22,0 | 41,54 |
| 6 ay | 27,5 | 21,0-32,0 | 60,44 |
| 9 ay | 31,4 | 24,0-35,0 | 69,02 |
| 12 ay | 30,8 | 23,0-36,0 | 67,70 |
| 18 ay | 39,8 | 34,0-43,5 | 87,50 |
| 4,5—5,5 il | 45,0 | 36,0-55,0 | 100,00 |
İstinadlar
redaktə- ↑ "Государственный реестр селекционных достижений, допущенных к использованию (ПОРОДЫ ЖИВОТНЫХ) (по состоянию на 08.04.2015 г.)" (PDF). 2015-09-24 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2015-10-06.
- ↑ "ГОСУДАРСТВЕННЫЙ РЕЕСТР СЕЛЕКЦИОННЫХ ДОСТИЖЕНИЙ, ДОПУЩЕННЫХ К ИСПОЛЬЗОВАНИЮ (Породы животных)". www.gossort.com. 2015-10-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-06.
- ↑ 1 2 "Генетические ресурсы сельскохозяйственных животных в России и сопредельных странах/ Сост. Л.К. Эрнст, Н.Г. Дмитриев, И.А. Паронян; Всероссийский научно-исследовательский институт генетики и разведения сельхозживотных (ВНИИГРЖ). - СПб., 1994". 2015-10-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-26.
- ↑ 1 2 Хотко С. Х. Карачай — страна на вершине Кавказа. Очерки истории и культуры Карачая (PDF). Майкоп: «Полиграф-Юг». 2011. 159.
- ↑ "Адыги, балкарцы и карачаевцы в известиях европейских авторов XIII-XIX вв. Эльбрус. Нальчик. 1974". www.vostlit.info. 2020-12-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-06.
- ↑ "ВОСПОМИНАНИЯ ГРИГОРИЯ ИВАНОВИЧА ФИЛИПСОНА". www.vostlit.info. 2017-09-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-13.
- ↑ Алфавитный список народов, обитающих в Российской империи. C.-Пб. 1895. 39.
- ↑ Кубанский сборник: Труды Кубан. обл. статист. комитета / Под ред. Л. Т. Соколова. Т. 15. Екатеринодар: Тип. Кубан. обл. правления. 1910. 322–323.
- ↑ 1 2 "Карачаевская порода овец". www.agroxxi.ru. 2015-10-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-06.
- ↑ 1 2 3 "Карачаевская порода овец - описание, фото, видео". miragro.com. 2015-10-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-06.
- ↑ ФГУП УСЗ. "Племенные хозяйства Карачаево-Черкесской Республики отчитались за 2013 год - Минсельхоз России". mcx.ru. 2015-10-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-06.
- ↑ "ГУСП "Башплемсервис" / Породы / Породы овец / Грубошерстные / Мясо-шерстно-молочные". www.bashplem.ru. 2016-03-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-12.
Ədəbiyyat
redaktə- Воробьев П. А.(сост.), У. Х. Арипов, В. М. Виноградова, и др. Овцеводство и козоводство. Справочник. — Москва: Агропромиздат, 1990.— 335 с.: ил.— ISBN 5-10-000688-9.