Qul Əli
Qul Əli (tatar. قل علی, Кол Гали, Qol Ğali, çuvaş Кул Али, 1183, İdil Bulqar xanlığı – 1236 və ya 1234, Bilyarsk, Tatarıstan) — XIII əsr şairi, "Qisseyi-Yusif" dastanının müəllifi.[1]
| Qul Əli | |
|---|---|
 | |
| Doğum adı | Əli |
| Təxəllüsü | Qul |
| Doğum tarixi | 1183 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 1236 və ya 1234 |
| Vəfat yeri | |
| Fəaliyyəti | şair |
| Əsərlərinin dili | Qədim Tatar dili[d] |
 Qul Əli Vikimənbədə | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
redaktəŞair Əlinin şəxsiyyəti, doğulduğu və yaşadığı yer haqqında dəqiq məlumat yoxdur. Şair Qisseyi-Yusif adlı əsərinin sonunda özü haqqında belə yazır
"Bunu düzən zəif bəndə, adı Əli
Yarlığağıl, əya rəhim, asi qul
Yigirmi dörd rəqəm içrə saldı yılı
Rəhmətindən mehribanlıq umar imdi."[2]
Bu misralardan şairin adının Əli olduğu aydın olur. Lakin təxəllüsü və harda doğulması bilinmir. Diqqətsizlik səbəbindən şair yanlışlıqla "Qul Əli" adlandırılıb. Bu səhv fikir şairin xatırlanan bəndindəki "asi quli", yəni "günahkar bəndəni" ifadələrinə istinadən söylənilib. Əslində buradakı "Qul" elementi sənətkarın ləqəbi və ya təxəllüsü, daha doğrusu, ad-titul komponenti olmayıb Allahın "bəndəsi, qulu" mənasındadır.[2][3]
Digər tərəfdən ədəbiyyatşünaslıqda onun milli mənsubiyyəti, yaşadığı ədəbi mühit və məkan barədə fərqli mülahizələr mövcuddur. Məsələn, "Qisseyi-Yusif"i tədqiqatçı alimlərdən X. Fleyşeir tatar-oğuz, M, Xautsma, H. Həziz Orta Asiya, K. Brokkelman qədim osmanlı, M. F. Köprülüzadə, Е. Bertels və Əmir Nəcib Xarəzm, Ş. Mərcani, B. Yafarov, Y. Aqişev və X. Usm""anov bulqar, B. Perc tatar abidəsi hesab edirlər. N. S. Banarlı da Əlinin "Xarəzm dolaylarında yetişmiş bir oğuz türkü" olduğunu ehtimal edir. Türk filoloqu B. M. Qocatürk isə güman edir ki, "Qisseyi-Yusif" müəllifinin yaşadığı ərazi "Orta Asiya ile Anadolu arasında bir saha olmaq gerektir". Ümumiyyətlə, tədqiqatçıların çoxu haqlı olaraq pоemanı oğuz ədəbi mühiti ilə əlaqələndirirlər. Azərbaycan alimləri F. Zeynalov, Е. Əlibəyzadə, Z. Hacıyeva və b. isə bu əsəri Azərbaycan xalqının ədəbi-tarixi abidəsi kimi təqdim edirlər.[4]
Əsərin sonunda poemanın yazıldığı il 609-cu il yəni miladi 1212-ci il kimi göstərilir. Bu fakt şairin XIII əsrdə yaşadığını göstərir.[5]
Əsərdəki ərəbcə ifadələr və Qurandan sitatlar Əlinin ərəb dilini yaxşı bildiyini göstərir. Yoxsa o, şeirlərində Qurandan sitatları bu qədər asan şəkildə edə bilməzdi. Sitatların "Yusif" surəsi ilə məhdudlaşmaması onun Quranı yaxşı bildiyini göstərir. Bunlara əsasən, Əlinin mədrəsə təhsili aldığını rahatlıqla deyə bilərik. Ola bilsin ki, Əlinin türkcə ilə yanaşı o dövrün cərəyanlarına uyğun yazılmış ərəbcə əsərləri də var imiş, lakin günümüzə gəlib çatmamışdır.[6]
Yaradıcılığı
redaktə
Şair Əlinin günümüzə gəlib çatmış yeganə əsəri Qisseyi-Yusif dastanıdır. Bu günə qədər Yusif və Züleyxa mövzulu bir çox məsnəvilər yazılmışdır. Yaxın və Orta Şərq ədəbiyyatında bu mövzu ilk dəfə geniş mənada Ə. Firdovsinin qələmə aldığı "Yusif və Züleyxa" pоeması ilə məşhurlaşmışdır.[7] Lakin Firdovsidən əvvəl Əbülmüəyyəd Bəlxi və Bəxtiyari Əxvazi kimi şairlərin də bu mövzuda əsər yazdıqları barədə məlumatlar var. Türkdilli bədii fikir tarixində mövzunu ilk dəfə qələmə alan XIII əsrdə yaşamış şair Əlidir. Şair Əli Qisseyi-Yusif əsərinin mövzusunu birbaşa Quran və təfsirlərdən götürüb.[8] "Qisseyi-Yusif" maraqlı bir türkcədə yazılmışdır. Əsərdə oğuz, qıpçaq və qarluq türkcələrinin qovuşmasından, sintezindən ibarət qarışıq bir türkcə hakimdir. Onun konkret olaraq türk dilinin hansı qoluna və budağına aid olduğunu müəyyənləşdirmək çətindir. Burada oğuz türkcəsinin dil və üslub xüsusiyyətləri də qabarıq şəkildə özünü büruzə verir. Şair əsərdə "Yegirmi dörd qisim içrə saldı bildi" cümləsi ilə əsərin 24 fəsildən ibarət olması barədə məlumat verir. Bu fəsillərin başlıqlarında bəzi xətalar nəzərə çarpır. Belə ki, Drezden nüsxəsində başlıqların bir qismi yazımayıb və yeri boş saxlanılıb. Təxminən 4984 misra yəni 1246 dörtlükdən ibarətdir.[9]
Həmçinin bax
redaktə
İstinadlar
redaktə- ↑ Anar. Min beş yüz ilin oğuz şeri. Antologiya, I kitab (az.). Bakı: "Azərbaycan". 1999. Archived from the original on 2022-07-18. İstifadə tarixi: 2017-07-08.
- ↑ 1 2 Qul Əli, 2005. səh. 4
- ↑ Babayev, 2008. səh. 90
- ↑ Babayev, 2008. səh. 92
- ↑ Qul Əli, 2005. səh. 5
- ↑ Uygur, 2003. səh. 13
- ↑ Ertaylan, 1960. səh. 1
- ↑ Ertaylan, 1960. səh. 12
- ↑ Uygur, 2003. səh. 14
Mənbə
redaktə- Quliyev İ. E. Qul Əlinin "Qisseyi-Yusif" poemasının dili. Metodik vəsait. Bakı: BSU "Kitab aləmi" NPM, 2011, 32 s.
- Əlibəyzadə E. M. Azərbaycan dilinin tarixi. İki cilddə. I cild. Bakı: Azərbaycan Tərcümə Mərkəzi, 2007, s. 472-551.
- Babayev Y. M. Ana dilli Azərbaycan ədəbiyyatının təşəkkülü və еpik şеirin inkişafı (XIII-XIV əsrlər). Bakı: ADPU. 2008. səh. 128.
- Qul Əli. Qisseyi Yusif. Bakı: "Şərq-Qərb" Nəşriyyat evi. 2005. səh. 216. ISBN 9952-418-25-3.
- Sinan Uygur. Ali`nin Kıssa-i Yûsuf`u (giriş-inceleme-metin-sözlük). Yüksek lisans tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 2003. səh. XIV+359.
- İsmail Hikmet Ertaylan. Yusuf ile Züleyha. İÜEF. 1960.