Quqarlar

Quqarlar — indiki Gürcüstanın Axalkalaki, Lori, Dmanisi, Ermənistanın Quqark rayonunun ərazilərində yaşayırdılar. Fransız tarixçisi Sen-Martinə görə buraya Quqark əyaləti ilə Ağstafaçayın yuxarı hövzəsi, Lori, Axuryan çayı sahilləri, Axalkalak, Tumanis, Göyəzən və b. mahallar daxil idi.

Erməni mənbələrində Qexarkunik kimi yazılan bu əyalət erməni tarixçilərinə görə, Ermənistanın indiki Kamo, Martuni, Basar keçər, Sevan və Razdan ərazisini əhatə edirdi. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə Quqark Gürcüstanın indiki Borçalı və Axalsıx rayonlarının qədim adıdır . K. V. Trever Qoqarenanın Albaniya-İberiya sərhəddində yerləşdiyini yazır.

Quqarların etnik mənsubiyyəti

İlk dəfə (I əsr) Böyük Pliniy Şimali Qafqazda yaçayan tayfalardan birinin adını qorar kimi qeyd etmişdir. Yuxarıda isə dedik ki, Strabonun Ermənistana aid etdiyi Qoqarena əyalətinin adı orada qoqar adını daşıyanların məskun olduğunu göstərir. Deməli, I əsr üçün qoqarlar və ya quqarlar iki regionda – Şimali Qafqazda və Cənubi Qafqazda yaşayırdı. Bundan əlavə, V əsr erməni tarixçisi Favst Buzand IV əsrin əvvəllərinə aid hadisələrlə əlaqədar olaraq yazır ki, Qafqaz Albaniyasının şimal-şərqində (Dərbənddən cənubda) quqar adlı tayfa yaşayır.

Bəzi tədqiqatçılar quqarları qafqazdilli xalq sayırlar183. Gürcü tədqiqatçısı D. L Musxelişvili isə onları hətta iber (gürcü) tayfası hesab edir184. Bu fikirlərin hər ikisi yanlışdır. Əslində quqar qədim türk mənşəli tayfadır və strukturu cəhətdən sonu "ar", "ər" sözləri ilə bitən qədim türk mənşəli etnonimlərdə (məsələn, avşar, bulqar, qacar, kəngər, savar və b.) bir sırada durur.

Gürcü alimi Q. A. Melikişvili qoqar və ya quqar etnonimini Bibliyada skiflərə verilən qoq-maqoq adı ilə əlaqələndirir185. Ehtimal olunur ki, qoq "skif", Maqoq isə onların yaşadıqları ərazi deməkdir. Yuxarıda biz Bibliyada eradan əvvəl VII əsrə aid "Xalqların cədvəli"ndə Yafətin oğlanlarından üçünün Qomər, Maday və Maqoq adlandığını demişdik. Başqa sözlə, bu sənəddə qoq-maqoqlar və kimmerlər midiyalılarla qohum xalq kimi göstərilir. Bunu belə başa düşmək lazımdır ki, quqarlarla kimmerlər arasında həm mənşəcə eynilik vardır. Həm də onlar hələ eradan əvvəl VII əsrdə Bibliyanı tərtib edənlərə məlum idi. Digər tərəfdən, tədqiqatçıların Bibliyadakı maqoqları skiflərlə əlaqələndirmələri də quqarların türk mənşəli olmasına dəlalət edir. Q. A. Melikişvili Ermənistan və Gürcüstan ərazisindəki quqarları saklarla əlaqələndirmişdir. Yuxarıda isə sakların Cənubi Qafqaza gəlməsinin eradan əvvəl VII əsrdə baş verdiyini demişdik.

Dağıstanda indi də Quqarlı adlı azərbaycanlı kəndinin mövcudluğu quqarların bir hissəsinin eranın əvvəllərində Albaniyanın şimal-şərqində yaşaması ilə əlaqədardır. XVI əsrdə Anadoluda Boz – Ulus türk tayfa birləşməsinin bir tayfası kuxar (və ya kuqar) adlanırdı.

Erkən orta əsrlərdə Cənubi Rusiya çöllərində yaşayan kəngərpeçeneklərdən danışan X əsr müəllifi onların bir tayfasının kuyarçi adlandığını yazmışdır187. Əslində kuyarçi etnonimi kuqar etnonimindən (N. A. Baskakova görə qədim peçeneqlərin dilində başqa türk dillərindəki "q" səsi "y" kimi tələffüz olunurdu; məsələn, başqa türk dillərindəki "bək" sözünün azərbaycan dilində "bəy" kimi tələffüzü) və bəzi türk tayfalarının adları üçün səciyyəvi –çı, -çi, – çu şəkilçisindən (məsələn, Qazançı, Quşçu, Danaçı, Sabunçu kənd adları kazan, kuş, tana və sapan adlı etnonimlərdən və həmin şəkilçidən ibarətdir) düzəlmişdir.

Quqarçi tayfasının adı toponimlərdə

Quqarçi tayfasının adı toponimlərdə Göyərçi (Göyərçin) və Göyərçinli kimi qalmışdır. Aydındır ki, onların göyərçin quşunun adı ilə heç bir əlaqəsi yoxdur, yalnız zahiri oxşarlıq vardır. Keçən əsrdə Ermənistanda Göyərçin (demək, əslində Quqarçin) kənd xarabalığı, Qars əyalətində Göyərçin kəndi və s. vardı. Göyərçin və Göyərçinli adlı kəndlər Azərbaycanda da vardır. Quqarların Ermənistanda mənşəcə türk olduğunu göstərən faktlardan biri də keçmişdə Quqark rayonunda yaşayan əhalinin bütünlüklə azərbaycanlılardan ibarət olmasıdır. Hər halda quqarların Ermənistandakı azərbaycanlıların etnogenezindəki rolu təkzibedilməzdir. Quqarlar orada erkən orta əsrlərdə yığcam halda yaşayırdılar. V əsr müəllifi Moisey Xorenski quqarları Ermənistanda "böyük və qüdrətli tayfa" kimi səciyyələndirir. Quqarların türkdilli tayfa olmasını bir fakt da aydınlaşdırır. "VII əsr erməni coğrafiyası" adlı əsərdə189 Ermənistanda Quqar əyalətinin 9 mahaldan ibarət olması göstərilir: Şorapor ("Şor dərəsi" deməkdir, türk mənşəli şor, yaxud çor etnonimindən və ermənicə por "dərə" sözündən; Gürcüstanda Şulaver toponimində qalır; "Dədə Qorqud"da "Şir Şəmsədddin" adındakı "şir" komponenti də əslində şor etnonimindən və "Dədə Qorqud"da oğuzların "Üç ox" adının gürcücə tərcüməsi olan Samişvilde sözündən ibarətdir) ; Çopapor ("Çöp dərəsi" deməkdir. Qədim türk dillərindəki çöp "dağarası çökəkliyi olan yüksəklik" sözündəndir. Ermənistanda keçən əsrdə Altı-Çöp, Qara-çöp adlı kəndlər vardı. Zəngilan rayonunda Çöpədərə kəndinin adında da bu söz vardır), Kolbopor ("Kuloba dərəsi" deməkdir), Taşir ("Daş yer", "Daşlıq" deməkdir), Trel (saklarla gəlmiş trer tayfasının adından, gürcücə Tialeti), Kəngər, Cavak, Artaqan və Klarçi. Göstərilən toponimlərin hamısı türk mənşəlidir. Qoqar əyaləti gürcü mənbələrində Qoqareti, Qoqaleti adlanır ki, bu da Kırzıoğlu M. Fəxrəddinin yazdığı kimi190 "Dədə Qorqud"da "Qəflət (əslində Qoqalet) Qoca oğlu" adında əksini tapmışdır. Deyilənlər quqarların türkdilli olmasına heç bir şübhə yeri qoymur.