Ruzi Nəzər
Ruzi Nəzər (1917-2015)[2], Türkistan əsilli ABŞ vətəndaşı, Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi agenti. Həyatının böyük qismini Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi agenti olaraq SSRİ-yə qarşı mübarizəyə həsr etmişdir. Rus inqilabı dövründə Sovet Orta Asiyasında dünyaya gəlmişdir. Həyatının çoxu doğulduğu yerlərdən uzaqda keçmişdir. II Dünya Müharibəsi dövründə Almaniyada, sonradan da ABŞ və Türkiyədə yaşadı. 1950-ci illərin əvvəlindən etibarən MKİ işçisi olaraq işlədi. İş müddətinin 11 ili ABŞ-nin Ankaradakı səfirliyindı, sonrakı 10 ili də Bonnda keçmişdir. 1979-cu ildə Tehranda, 1980-ci illərin əvvəlində Əfqanıstanda ABŞ adına gizli tapşırıqlarda olmuşdur.[3]
| Ruzi Nəzər | |
|---|---|
 | |
| Doğum tarixi | 1 yanvar 1917 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 30 aprel 2015 (98 yaşında) |
| Fəaliyyəti | casus, diplomat |
Uşaqlıq və gəncliyi redaktə
1917-ci ildə sonralar Özbəkistan sərhədləri daxilində qalacaq Fərqanə vadisində olan Mərğilan şəhərində dünyaya gəldi. Nəzərın atası Cəmşid Umirzaoğlu yüz illərdir Mərğilanda ipək ticarəti ilə məşğul olan bir ailədən idi. Anası Tacünnisə Kokand xanlığının məşhur ailələrindən birinin qızı idi və türk millətçiliyinə meyilli idi. Tacüsnnisə XIX əsrin sonlarında və XX əsrin əvvəllərinə türk torpaqlarında meydana çıxmış cədidizm axımından təsirlənmiş, rus işğalına qarşı müqavimət göstərə bilmək üçün modernləşmənin vacib olmasına inanan bir qadın idi. Oğluna ərəb, fars, rus dilləri ilə yanaşı, bu dillərdəki əsas ədəbi əsərləri də öyrətmişdi.
Nəzər 10 yaşında ikən böyük qardaşı Yoldaş Kari millətçi müqavimət hərakatına qarışdığı səbəb göstərilərək sovetlər tərəfindən güllələnmişdi. Bu hadisədən sonra atası Nəzərın modern təhsil alması lazım olduğuna qərar verdi. Özbəkistan Kommunist Partıyasının gənclər təşkilatına qatılan Nəzər, millətçi qruplarla əlaqəsi olduğu iddia edilərək partiyadan uzaqlaşdırıldı. Moskvaya etdiyi səyahət əsnasında cəzasının qaldırılması üçün müraciət etmiş və qovulan dostları ilə birlikdə təkrar partiya üzvlüyünə alınmışdı. Bu çox vacib idi, belə ki, partiya mənsubu olmaq Sovetlərdə normal karyera qurmaq üçün mütləq idi.
1930-cu illər boyunca bütün irəli çıxan türkistanlı yazıçı və şairlər, hətta daha sonralar yerli kommunist pariyası liderləri, sovetlərs tərəfindən xaric edildilər. Vəzifələrindən azad edilib, sürgün, edam və həbs cəzalarına məhkum edildilər. Nəzər bütün olub-bitənləri diqqətli formada izləyirdi.
İkinci Dünya müharibəsi illəri redaktə
1941-ci ilin yanvar ayında hərbi xidmətə yollandı və Almaniya ilə SSRİ arasında eyni ilin iyununda mübaribə başlayınca Ukrayna cəbhəsinə göndərildi. Bir necə həftə sonra ağır formada yaralandı və ordudan ayrı düşdü. Ukraynalı bir ailə tərəfindən kimliyi gizlədilərək müalicə edildi. Həmin ildəcə bir alman çavuşu tərəfindən yeni qurulan Türkistan legionuna dəvət edildi. Bu legion Qızıl Orduda döyüşmüş türkistanlı əsirlərdən ibarət idi. Bu əsgərlərə müharibədən sonra vətənlərinin azad ediləcəyi sözü verilmişdi.
Nəzər, Şərq Cəbhəsində döyüşərkən ikinci dəfə yaralandı. Bundan sonra nasistlər tərəfindən Berlində təşkil edilən millətçi Türkistan liderliyinə bağlı Milli Türkistan Birlik Komitəsində rabitə zabiti kimi vəzifə aldı. Sonralar Türkistan qaçqın siyasəti ilə çox yaxından əlaqəli oldu. İkinci Dünya müharibəsi boyunca legionerlərin ehtiyacları ilə maraqlanmadan əlavə, alman tərəfdarı General Andrey Vlasovun rus olmayan digər legionlarla yanaşı Türkistan legionunu, öz Rus Qurtuluş Ordusu legionuna daxil etmə cəhdlərini dəf etməklə məşğul oldu. Bu zaman Berlində türkistanlı millətçilərlə Andrey Vlasovun rus dəstələrini dəstəkləyən Henrix Himmler və SS arasında şiddətli toqquşmalar yaşanmaqda idi. Nəzər sonrakı illərdə ruslar və sol qanad düşmənləri tərəfindən tez-tez SS ilə işləməkdə günahlanacaqdı. Bu tamamən səhv iddia olmaqla birlikdə, o və Milli Türkistan Birlik Komitəsində digər dostları, SS-in rus qaçqın və mühacir qrupları dəstəkləmə yönündəki mövqelərinə qarşı şiddətli müxalif olaraq qalırdılar.
1945-ci ilin yazında Türkistan legionu Şərq Cəbhəsindən geri çəkildi və qalan dəstələr İtaliyada Bolzano yaxınlıqlarına yerləşdirildi. Nəzər, birbaşa Alman Silahlı Qüvvələri Komandanı Vilhelm Keytel tərəfindən bu dəstələrin yenidən təşkil edilməsi üçün göndərildi. Nəzər müttəfiqləri Yaltada, bütün Almaniyada qalmış olan bütün Qızıl Ordu mənsublarının və rus vətəndaşlarının vətənlərinə geri verilməsi barədə bir qərar qəbul etdiklərindən xəbərdar oldu. Bunu dostlarının və yerlilərinin mütləq bir edamdan qurtulmaları üçün bir fürsət olaraq dəyərləndirdi, lakin 1945-ci ilin aprelində ABŞ ordusu İtaliyanın içlərinə qədər irəliləmişdi və alman işğal rəhbərliyi demək olar ki, dağılmışdı. Belə olunca rəhbərliyi altındakı şəxsləri SSRİ-yə geri göndərmə planı baş tutmadı və Almaniyaya geri dönməyə məcbur oldu.
Rəsulzadə ilə əlaqələri redaktə
Türkiyənin Almaniyadakı səfiri Xosrov Geredenin Alman xarici işlər nazirinin məsləhətçisi Ernst Von Veizsakerlə görüşləri mühüm səciyyə daşıyırdı.[4]
Bu ikilinin görüşü nəticəsində almanlara əsir düşən minlərlə azərbaycanlı ölümdən qurtuldu və yaşamağa davam edə bildi. Səfir Veizsakerin yardımı ilə 20 avqust 1941-ci ildə Prussiya cəbhəsinin qərargahında Ribbentropla görüşür.[4]
Görüş haqda xatirələrində yazırdı[4]:
|
'"Alman dostlarıma əsir düşmüş türk kökənli hərbçilərin sağ qalmasını təklif etdim, əvəzində onlardan kəşfiyyatda istifadə etmək olardı. Daha sonra izah etdim ki, Avropaya sığınmış məşhur türk kökənli siyasətçiləri Almaniyaya çağırıb bu əsirlərlə görüşdürmək lazımdır. Xüsusilə bu adamların üzərindən təbliğatın qurulmasında israr etdim: Krımlı Cəfər Bəy və 1918-1920-ci illərdə Azərbaycan Demokratik Cumhuriyyətinin qurucusu olmuş Rəsulzadənin… | 
|
Rəsulzadə daxil türkçü dövlət xadimlərindən istədiyi Krım və türk ölkələrinin azadlığı naminə fəaliyyət göstərmək idi. Türk hərbçilərinin Berlindəki məlum görüşlərindən sonra Azərbaycançı milli fikir tərəfdarları da parçalanır: Bir qismi nasistlərlə əməkdaşlığa gedir, digəri (Rəsulzadə daxil olan kəsim) Berlindən çıxarılır.[4] Razılığa gələnlər arasında yer alan Ruzi Nəzər Rəsulzadədən tam dəstək ala bilmir, bu proseslər gedən vaxtda gücün yanında yer alan Nəzər artıq alman hərbi forması geyib, leytenant rütbəsi almışdı.[4]
Müharibədən sonrakı Almaniya yaşamı redaktə
Müharibənin son günlərində, müttəfiqlər yaxınlaşmaqda ikən, Nəzər Almaniyaya geri döndü. Özü və dostları üçün tərxis sənədlərini almağa nail oldu. Beləliklə hüquqi statuslarını da dəyişdirmiş oldu. 1945-ci ildə Almaniya məğlubiyyəti qəbul edib təslim olduğu zaman, Bavariyada Rosenheim qəsəbəsində idi. İki alman ailəsinin köməkliyi ilə müttəfiq ordu əsgərlərindən gizlənə bildi. Əgər tutulsaydı sovet ordusu tərəfindən edamı qaçınılmaz olacaqdı. Sülhdən sonra Rosenheimin ABŞ işğalına girməsindən sonra gizlənməkdən əl çəkdi. Bavariyanın məşhur ailələrindən, bir anti-nasist katolik hakimin qızı olan Emelinde Roth ilə tanış oldu. 1946-cı ilin sonunda evləndilər. Ondan sonraki ildə ilk uşaqları olan Silviya dünyaya gəldi.
1951-ci ilə qədər olduqca çətin bir həyat dövrü keçdi. Bir yandan keçimini çətin təmin edərkən, digər yandan Ukraynalı və Orta Asiyalı bir qrup millətçi ilə birlikdə, Münhendə qurulmuş Anti-Bolshevik Nationalists Organisation-da ( Anti-bolşevik Millətçilər təşkilatı) SSRİ-yə qarşı mübarizə edirdi. Bu təşkilat Nəzərin dostları olan Stepan Bandera və Yaroslav Stetsko tərəfindən qurulmuş, rus olmayan millətlərin azadlığı üçün mübarizə aparan bir təşkilat idi.
MKİ karyerası redaktə
Nəzərin bacarıqlarının Amerikalılar tərəfindən kəşf edilməsi uzun zaman tələb etmədi. Təbii bunda türkistanlı mühacirlərin arasına sızmış bir sovet casusunu ortaya çıxarmasının da təsiri var idi. Nəzər 1951-ci ildə, ABŞ köhnə prezidentlərindən Teodor Ruzveltin oğlu Arcibald Ruzvelt tərəfindən Kolumbiya Universiteti Orta Asiya İnistitutunda işləmək üçün ABŞ-yə dəvət edildi. İlk əvvəllər ''Amerikanın Səsi''nin özbəkcə şöbəsində çalışdı. Arcibaldın bacısı Ethel Ruzveltin vasitəsilə 1954-cü ildə rəsmən MKİ-da işə qəbul edildi ( bu ailədən Kim Ruzvelt MKİ-nin Orta Şərq və Cənubi Asiya şöbələrinin rəhbəri olmuşdu).[5] Vaşinqtona köçdü. 1955-ci il, apreldə, bloklara qoşulmayan dövlətlərin İndoneziyada toplanan Bandunq Konfransına MKİ nümayəndəsi kimi qatıldı. Konfrans dövründə Çin və Rusiyada digər etnik kökənli xalqların müstəmləkə vəziyyətinə diqqət çəkdi. 1955-ci ilin sentyabr ayında da, Qahirədə təşkil olunan konfransa qatıldı. 1959-cu ilin iyul və avqust aylarında isə Vyanada təşkil olunan VII Dünya Tələbə və Gənclik Festivalına qatıldı. Burada ölkəsindən sürgün edilən şair Nazim Hikmət ilə tanışdı. Nəzər xatirələrində Nazim Hikmətin ona siyasətdən və siyasətçilərdən uzaq durmağı məsləhət gördüyünü bildirir. Bu tip toplantılardakı vəzifəsinin SSRİ-də digər etnik kökənli xalqların müstəmləkə vəziyyətinə diqqət çəkməylə yanaşı, Sovet agentlərini və casuslarını müəyyən edilməsi olduğu başa düşülür.
Türkiyə illəri redaktə
Ruzi Nəzər 1959-cu ilin sonundan 1971-ci ilə qədər ABŞ-nin Ankara səfirliyində işlədi. 1955-ci ildə Amerikan Hərb Akademiyasını bitirən və Vaşinqtonda NATO Daimi Komitəsində işləyən mayor Alparslan Türkeş ilə tanış oldu. Bu görüşdə irəlidə 27 may hərəkatına qatılacaq Hərbi Atteşe Ağasi Şən də var idi. Türkeş vətəninə döndükdən sonra Çankırıya "Gerilla hərəkatına qarşı müəllim" olaraq təyin edildi.[5] Türkiyəyə gəldikdən qısa müddət sonra hərbi çevriliş oldu. Çevrilişçilərin ən önəmli fiqurlarından biri, ABŞ-də yaxın dostluq qurduğu polkovnik-leytenant Alparslan Türkeş idi.
Nəzərin Türkeş ilə yaxın dostluğu, Türkeşin 13 noyabr, 1960-cı ildə Milli Birlik Komitəsindən ixrac edilməsindən sonra da davam etdi. Nəzərin bioqrafiyasını yazan Ənvər Altaylı, Nəzərin ABŞ səfiri vasitəsilə müdaxilə edəərək, Türkeş və dostlarının Xunta tərəfindən edam edilməsinin önünə keçdiyini demişdir. Sönər Yalçın isə Ruzi Nəzərin ABŞ səfiri vasitəsilə deyil də, Camal Gürsəlin Baş Yavəri Ağasi Şən vasitəsilə, "çevrilişin qüdrətli polkovnik-leytenantı" Türkeşin, "sol xunta" Camal Madanoğlu tərəfindən öldürülməsinin qarşsıının alındığını bildirmişdir.[5]
Sol çevrələr tərəfindən MKİ agenti olaraq Türkiyədəki qatı sağ qanaq ünsürlərə yardım etməkdə günahlandırılan Nəzər, etdiyi açıqlamalarla ordu içindəki sol qrupların 1971-ci ildəki hərbi çevrilişlə idarəçiliyi ələ keçirməsinə mane olmağı məqsəd kimi qəbul etdiyini, MİT-in (Milli İstihbarat Təşkilatı) modernləşməsinə kömək etdiyini, beləliklə də MİT-in ABŞ-nin nəzarətindən qurtulduğunu iddia etmişdir. Nəzərin anası və bacısının Daşkənd radiosu vasitəsilə, 1965-ci ildə Türkiyədə ikən ona səslənmələri, Ruzi Nəzərin həyatındakı dramatik anlardan biri idi. Bu anons ailəsi ilə 25 ildən çoxdur əlaqəsinin olmamasına rəğmən, onun yaşadığı haqda məlumata sahib olmaları anlamına gəlirdi. Bacısı ona verilən mətində yazıldığı kimi vətəninə dönməyi məsləhət görsə də, anası mətindən kənara çıxaraq, harada xoşbəxtdirsə orada da qalmağı məsləhət görür. Nəzər Türkiyədə işlədiyi 11 il boyunca çox mühüm əlaqələr qurdu. 1962 və 1963-cü ildə Tələt Aydəmir üsyanlarına yaxından şahidlik etdi. Yeni MİT qanunundan, Kommunizmlə Mübarizə Dərnəklərinin qurulmasına qədər çox sahədə fəaliyyət göstərdi.[5] MİT rəhbəri Mehmed Fuad Doğu ilə yaxın dostluğu olmuşdur.
1971-ci ilə qədər Ankarada işlədikdən sonra qalan iş həyatını Vaşinqton və Bonn şəhərində keçirdi. Zbiqnev Bjezinskinin kapitalist sistem ilə Sovet-kommunist sisteminin fərqliliklərini ortaya qoyan yayınlarının çıxardılmasında ona yaxından kömək etdi. MKİ içində və ABŞ rəhbər kadrları arasında SSRİ-də güclü millətçi axımların olduğuna inanan və SSRİ-nin iqtisadi zəyifliyi səbəbindən qısa müddətə çökəcəyinə inanan azınlıq qrupa daxil şəxslərdən biri idi.
1979-cu il, gizli İran əməliyyatları redaktə
1979-cu ildə əfqan kökənli alman bir xalça taciri kimi ABŞın Tehran səfirliyindəki əsirlərin qurtarılması üçün ediləcək əməliyyatın dəyərləndirməsini etmək üçün gizlicə İrana girdi. İran inqilabı reallaşdıqdan sonra İrana girən ilk ABŞ agentidir. MKİ-nin Arqo adlı ( bu əməliyyat Arqo adlı 2012-ci il istehsalı filmə çəkilmiş, yalnız filmdə Nəzərdən heç bəhs edilməmişdir), ABŞ səfirliyi işğalı zamanı, səfirlik xaricində çətin vəziyyətdə qalan 6 səfirlik işçisini qurtarmaq üçün edilən əməliyyatda yer aldı.
Əfqanıstan redaktə
Nəzər daha sonra Qızıl Ordudan qaçan özbək əsilli hərbiçiləri ABŞ tərəfinə çəkmək üçün bir necə dəfə Sovet işğalı altındakı Əfqanıstana getdi. Burada ABŞ tərəfindən SSRİ işğalına qarşı dəstəklənən, qərbə əks mövqedə duran mücahit Gülbəddin Hikmətyar ilə görüşdü. ABŞ-yə döndükdən sonra, rəhbərlikdəkilərə radikal İslamçı qrupların dəstəklənməməsinin məsləhət olduğunu bildirsə də, öz deməyinə görə, bu məsləhətə qulaq asılmamışdır.
SSRİ dağıldıqdan sonra redaktə
1991-ci il, oktyabrda SSRİ dağlıb, Özbəkistan müstəqilliyini qazandıqdan sonra, yəni 50 illik bir aradan sonra Nəzər vətəninə döndü. 1992-ci il, may ayında Daşkənd və Mərğilanı ziyarət etdi. Ailəsindən sağ qalanlarla görüşdü. Prezident İslam Kərimov onu evinə dönən qəhrəman kimi qarşıladı.
Ailəsi redaktə
Nəzərin Silvia Nazar və Erkin Nasar adında iki övladı olmuşdur. Qızı Silvia Nasar Kolumbiya Universitetində iqtisadiyyat jurnalistikası mövzusunda professor olaraq işləməkdədir. Eyni zamanda da, daha sonralar "A beautiful mind" adı ilə film çəkilən Ağıl Oyunları adlı, Con Forbes Nashın həyatından bəhs edən, 1998-ci il istehsalı bioqrafik romanın yazıçısıdır.
Ölümü redaktə
Jurnalist Sönər Yalçın Sözçü qəzetindəki bir məqaləsində Ruzi Nəzərin 19 aprel, 2015-ci il tarixində oğlu Erkin Nəzər tərəfindən Fəthiyyə bələdiyyəsinə aid qocalar evinə gətirildiyini və Nəzərin bu qocalar evində həyatını itirdiyini bildirmişdir.[6] Yazıçı ölüm sənədinə də çatdığını bildirərək, Ruzi Nəzərin gizlicə Foca məhəlləsindəki "Ələvi məzarlığı" olaraq bilinən qəbirstanlığa dəfn edildiyini, dəfnə aid heç bir rəsmi sənəd olmadan gizlicə dəfn edildiyini yazaraq, bu gizliliyə özünün də məna verə bilmədiyini yazmışdır.[6]
İstinadlar redaktə
- ↑ Nazar, Ruzi // Çex Milli Hakimiyyət Məlumat bazası.
- ↑ "Ruzi Nazar vefat etti". Yeniçağ Gazetesi. 02 Mayıs 2015. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 02 Mayıs 2015.
- ↑ Altaylı, E., Ruzi Nazar: CIA’nın Türk Casusu, İstanbul 2013, ISBN No: 9786050911183
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Dünyanın bir nömrəli casusu Ruzi Nazar və - Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Soner Yalçın (13 Şubat 2015). "Oyun Masası". 29 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2015.
- ↑ 6,0 6,1 Soner Yalçın (7 Mayıs 2015). "Alevi Mezarlığı’ndaki CIA Mezarı". Sözcü Gazetesi. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mayıs 2015.