Səfəvi Kürdüstanı

Səfəvi Kürdüstanı və ya Səfəvi imperiyasının Kürdüstan bəylərbəyliyi — Səfəvi imperiyasında mövcud olmuş bəylərbəyliklərindən və ya inzibati vahidlərindən biri. Ərazisi tarixi dövrlər ərzində siyasi və hərbi yeniliklərə görə dəyişmişdir.

Bəylərbəyiliyi
Səfəvi Kürdüstanı
ولایت شیروان‎
Bayraq
XVIII əsrdə bölgənin xəritəsi.
→
Paytaxt	Mərivan (?–?) Həsənabad ?–1636/37) Sənəndəc (1636/37–1736)
Rəsmi dilləri	Azərbaycan türkcəsi Fars dili Kürd dili

Tarixi

1501-ci ildə yaranan Səfəvi imperiyası sürətlə ətraf ərazilərə yayılmaqda idi. Bu yayılma nəticəsində 1508-ci ildə o dövrki Kürdüstan ərazisinin yerli hakimi Səfəvi hökmdarı I İsmayılın ali hakimiyyətini qəbul etdi.

Kürdüstan Səfəvi imperiyasına daxil olan 5 inzibati vahiddən biri idi və vali tərəfindən idarə edilirdi. Bu vali demək olar ki, müstəqil hakim idi. Vali çox zaman yerli hakim ailələrdən birinə aid olmaqla birlikdə, muxtariyyət üçün gəlinmiş kompromisə əsasən şah tərəfindən seçilirdi. Buna baxmayaraq, onlar irsi şəkildə hökmranlıq edirdilər. Nadir hallarda bölgə valiləri vilayətə dəxli olmayan yerlərdən olan şəxslərdən təyin edilirdi. Belə hallar çox zaman problemə səbəb olurdu. Məsələn, 1680-ci illərdə vilayətə Şah Süleyman tərəfindən yerli şəxslərdən olmayan məmurun vali təyin edilməsi qarşıdurmaya səbəb olmuş və sonda həmin vali vilayətdən qovulmuşdu. Çox zaman valilər yerli kürd sülaləsi olan Ərdəlan sülaləsindən təyin edilirdi. Bu ailə yerli kürd tayfaları konfederasiyası içində lider idi. Qeydə alınmış nümunələr sübut edir ki, XVII əsrdən əvvəl Səfəvi sülaləsi bu sülalədən olan hakimlərin işlərinə az hallarda müdaxilə edirdilər. Hər bir halda, onlar bir hakim öldükdən sonra onun yerinə göz dikmiş namizədlər arasında birini dəstəkləyirdilər.

Bölgənin hakimi və ya bəylərbəyisi yerli hakim sülaləsi olan Ərdəlan sülaləsindən seçilsə də, bəylərbəyiliyinə hakim olaraq təyin edilmiş xeyli sayda türk-qızılbaş tayfası mənsubu vardır. Bunlara misal olaraq Qeyb Sultan Ustaclını, Sulağ Sultan Təkəlini, Teymur xan Acarlı Şamlını, Həsənəli xan Şamlını, Hüseynəli xan Şamlını göstərmək olar. Sonuncu iki hakim Səfəvi imperiyasınnı baş vəziri olan Məhəmməd Mömin xan Şamlının oğlanları olmuşdurlar.

Kürdüstan bəylərbəyliyinin ərazisi və onun valilərinin səlahiyyətləri Səfəvi-Osmanlı müharibəsini bitirən 1639-cu il Qəsri Şirin süh müqaviləsindən sonra azaldı. Bu vilayətin qərb torpaqları Osmanlı imperiyasına verildi. Buraya Şəhrizor, Qaradağ, Qəzəlcə, Sarutçek, Kərkük, Rəvandüz, Amadiyə, Köysancaq, Harur və Avramanın qərb bölgəsi daxil idi. Beləliklə, Kürdüstanın əhatəsi indi Sənəndəc, Mərivan, şərqi Avraman, Banə, Saqqız, Cavanrud və Caf konfederasiyasının bir hissəsi ilə məhdudlaşdı. Bu həm də Şəhrizor və Dinavar kürd bəyliklərinin süqutuna səbəb oldu.

Səfəvi imperiyasının süqut etməsinə az qalmış dövrdə vilayət bu inzibati vahidlərə, həmçinin öz növbəsində vassal hakimliklərə bölünürdü: Avraman, Banə, Bəxtiyari, Cavanrud, Xurxurə və Luristan-e Feyli.

Hakimlərin siyahısı

Burada bəylərbəyliyini və ya onun bir hissəsini idarə etməsi ilə tanınan şəxslərin siyahısı verilmişdir. Bu şəxslərə eyni zamanda həm bəylərbəy, həm hakim və həm də vali də deyilməkdə idi.

Dövr	Bəylərbəyi/Hakim/Vali	Qısa məlumat
1508–1536	Begə bəy Ərdəlan	Vali, hakim və ya bəylərbəyi.
1536–1539	Məmun bəy Ərdəlan	Begə bəy Ərdəlanın oğlu.
1540	Sultan Əli Betliç	Hakim və ya bəylərbəyi.
1540–1568	Sorxab bəy Ərdəlan	Məmun bəy Ərdəlanın oğlu.
1568	Qeyb Sultan Ustaclı	Kürdüstan və Luristan bəylərbəyliklərinin hakimi. Kürdlər yaşayan vilayətin türk Ustaclı tayfasına mənsub hakimi.
1568–1571	Sultanəli bəy Ərdəlan	Sorxab bəy Ərdalanın oğlu.
1571–1578	Besat bəy Ərdəlan	Əvvəlki hakimin qardaşı.
1576 or 1557	Sulağ Sultan Təkəli	Kürdüstan bəyləebəyliyinin və Həmədanın bir hissəsinin hakimi. Kürdlər yaşayan vilayətin türk hakimi.
1578	İsgəndər Ərdəlan	Palanqan hakimi.
1578–1590	Timur xan Soltan Əli bəy Ərdəlan	Həsənabad və Palanqan hakimi.
1590–1617	Halov xan Ərdəlan	Əvvəlki hakimin oğlu.
1617–1637	Xan Əhməd xan Ərdəlan	Əvvəlki hakimin oğlu. Kürdüstan bəylərbəyliyi ilə yanaşı hərbi dairələrdə də çalışmışdır.
1637–1657	Süleyman xan Ərdəlam	Əvvəlki hakimin əmisinin oğlu.
1657–1678	Kəlbəli xan Ərdəlan	Əvvəlki hakimin oğlu.
1680–1682	Xosrov xan Ərdəlan	Bəylərbəyi.
1682–1688	Teymur xan Acarlı Şamlı	Şamlı qızılbaş tayfasından olan bəylərbəyi.
1688–1694	II Xan Əhməd xan Ərdəlan	Beglerbeg of Kurdistan
1694–1702	Məhəmməd xan Ərdəlan	Beglerbeg of Kurdistan
1702–1705	Məhəmməd xan Gürci	Beglerbeg of Kurdistan
1705–1707	Həsənəli xan Şamlı	Qızılbaş-türk tayfası olan Şamlılardan Kürdüstan bəylərbəyi. Eyni zamanda Səfəvi imperiyasının baş vəziri olan Məhəmməd Mömin xan Şamlının oğludur.
1707–1709	Hüseynəli xan Şamlı	Qızılbaş-türk tayfası olan Şamlılardan Kürdüstan bəylərbəyi. Eyni zamanda Səfəvi imperiyasının baş vəziri olan Məhəmməd Mömin xan Şamlının oğludur.
1709–1711	Kay Xosrov bəy	Bəylərbəyi
1710–1724	Abbasqulu xan Ərdəlan	Bəylərbəyi
1717–1720	Əliqulu xan Ərdəlan	Bəylərbəyi
1730–1736	Sübhanverdi bəy Ərdəlan	Bəylərbəyi

Mənbə

• Yamaguchi, Akihiko. The Kurdish frontier under the Safavids // Matthee, Rudi (redaktor). The Safavid World. Routledge. 2021. 556–571.
• Willem Floor. Titles and Emoluments in Safavid Iran: A Third Manual of Safavid Administration, by Mirza Naqi Nasiri. Washington, DC: Mage Publisher. 2008. ISBN 978-1933823232.
• Rudi Matthee. Persia in Crisis: Safavid Decline and the Fall of Isfahan. London: I.B.Tauris. 2012. ISBN 978-1-84511-745-0.
• Matthee, Rudi. "Relations between the Center and the Periphery in Safavid Iran: The Western Borderlands v. the Eastern Frontier Zone". The Historian. 77 (3). 2015: 431–463. doi:10.1111/hisn.12068.
• Hani Khafipour. Beyond charismatic authority in Matthee, Rudi (ed.). The Safavid World. Routledge. pp. 111–124. Routledge. 2021.