Səfəvi xanədanı

Azərbaycanda həmçinin bir çox şərq ölkələrində yerləşən keçmiş dövlət

Səfəvilər (az.-əbcəd. صفوی‌لر‎, fars. صفویان‎ səfəviyan) — indiki İran[1] və Azərbaycan ərazisində hökm sürmüş şah sülaləsi, Səfəvi dövlətinin hökmdarları. XIV əsrin əvvəllərindən etibarən indiki İranın şimalındakı Ərdəbil bölgəsini və 1501–1722 və 1729–1736-cı illərdə indiki İranın bütün ərazisini idarə etdilər.[2][3][4][5][6]

Səfəvilər sülaləsi
صفویان
Şeyx Səfi məqbərəsi
Şeyx Səfi məqbərəsi
Ölkə
Banisi Şeyx Səfiəddin
Sonuncu hökmdar Şah III Abbas
Əsası qoyulub 1501
Milliyyət Azərbaycanlı
Titullar
Şeyx,Şah,Xan
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

İndiki İran, Azərbaycan, Ermənistan, İraq, Əfqanıstan, TürkmənistanTürkiyənin şərq hissəsindəki varlığını qoruyub saxlayan tarixdə ilk dəfə Şiə Onikiciliyi Azərbaycan və İranın rəsmi inancı və varisi olduğu dövlətin hakim sülalələri olaraq qəbul etdi.[6][7]

Bu sülalənin ilk hökmdarı Güney Azərbaycannın Ərdəbil şəhərində anadan olan I İsmayıl (1501–1524) idi. Şərur yaxınlığında (Naxçıvanda) türkmanlar (Azərbaycan türklərinin əvvəlki adı) Ağqoyunlu dövlətinin hökmdarı Əlvənd Xanı məğlub etdikdən sonra İsmayıl zəfərlə Təbrizə girdi və 1501-ci ilin iyulunda özünü şah elan etdi. Əvvəlcə onun nəzarətində olan ərazilər yalnız Azərbaycanla məhdudlaşsa da, sonrakı 10 il ərzində indiki İranın böyük bir hissəsini öz hakimiyyəti altında birləşdirdi və qonşu İraq vilayətləri BağdadMosulu da öz dövlətinə qoşdu.[1][8]

Yaradılan dövlətə ən çox Dövlət-i Qızılbaş (Qızılbaş dövləti) deyilirdi.[4][9][5] Qızılbaş səltənətiQızılbaş mülkiyyəti adları da istifadə edilmişdir və şah Qızılbaş, padişah titulunu daşıyırdı.[5]

Təbriz şəhəri Səfəvi dövlətinin paytaxtı oldu; daha sonra paytaxt Qəzvinə, oradan da İsfahana köçürüldü.

Səfəvilər özlərini "şahənşah" (şahlar şahı) adlandırırdılar. Bununla yanaşı, Şiə İslamı dövlət dini elan edərək ön plana çıxardılar. Səfəvi dövründə şiəlik hakim cərəyan kimi quruldu.

Səfəvi dövlətinin qurulmasını dəstəkləyən türk tayfaları bunlar; Şadlı eli, Şamlı, Əfşar, Qaçar, Çağırqanlı, Qaramustafalu, Təkəli, Bəydili, Humuslu, Ustaclu, Dulqədirlu, Varsak.[10]

Səfəvi Sülaləsi

redaktə

Vasili Bartold, Səfəvilərin Fars mənşəli deyil türk mənşəli olduğu qənaətindədir.[11] Rus tarixçisi Petruşevski də buna bənzər bir fikirdədir; "İlk Səfəvi şeyxləri Ərdəbildə yaşamış və ana dili Azərbaycan dilidir (yəni türkcə)" deyir.[12]

İsmail Haqqı Uzunçarşılı, Səfəvilərin soyu ilə bağlı yazır ki, "xalis bir türk olan bu ailənin siyasətləri özlərini Sadat-i Hüseyniyyədən olduqlarını göstərdilər."[13]

Bu mövzuda, bənzər mənbələrdə Saffətü-Səfa'daki verilən məlumatlara əsaslanaraq Şeyx Səfiyəddin Ərdəbili "Türk piri" adlandırılırdı və şeyxin "türk köyündə yaşadığı və türk şagirdlərinə xidmət etmək üçün onlara ağ çörək və bal təqdim etməsi" qeyd olunurdu. Səfi'nin fars olan bir çox müasirləri də 1272-ci ildə onu Türk Piri olaraq adlandırırdılar.[14][15]

Hakimlər və hökmdarlar

redaktə

Ərdəbil hakimləri

redaktə

Səfəvi hökmdarları

redaktə

Səfəvilər sülaləsinin şəcərəsi

redaktə
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Firuz şah Zərrin Koulə
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Avaad
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Qütbəddin Məhəmməd
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Səlahəddin Rəşid
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Qütbəddin Əbu Bəkr
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Basil of Trebizond
 
İrene
 
 
 
 
Şeyx Zahid Gilani
 
Əminəddin Cəbrail
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
III Aleksios
 
Teodora Kantakouzen
 
 
Bibi Fatimə
 
Şeyx Səfi
1252–1334
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
I Konstantin (Gürcüstan)
1369–1412
 
 
 
 
 
III Manuel
1364–1417
 
 
 
 
 
 
 
 
Şeyx Sədrəddin Ərdəbili
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
I Aleksandr (Gürcüstan)
1386–1446
 
 
 
 
 
IV Aleksios
1382–1429
 
 
Qara Yuluq Osman bəy
 
 
 
Şeyx Xacə Əlaəddin Əli
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Baqrationi şəhzadəsi
1415–1438
 
 
 
 
 
IV İohan
1403–1459
 
 
Cəlaləddin Əli bəy
 
 
 
Şeyx İbrahim
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Aleksios
1455–1463
 
 
 
Teodora
 
Uzun Həsən
1423–1378
 
Xədicə Xatun
 
Şeyx Cüneyd
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Aləmşah bəyim
Əli Mirzə Səfəvinin anası
&
Həlimə - Marta/Katerina
Şah İsmayılın anası
 
 
 
 
 
Şeyx Heydər
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şeyx Sultan Əli
Hakimiyyəti:
1488–1494

&
Şah İsmayıl
17 iyul 1487 – 23 may 1524
R. 1502–1524
 
 
 
 
 
İbrahim
ya da
Şah İsmayıl
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
I Şah Təhmasib
22 February 1514 – 14 May 1576
R. 1524–1576
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
II Şah İsmayıl
1537–1577
R. 1576–1577
 
 
 
Məhəmməd Xudabəndə
1532–1595
R. 1577–1587
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
I Şah Abbas
January 27 1571 – January 19 1629
R. 1587–1629
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Səfi Mirzə
doğ. 1587 öld. 1615
Vəliəhd şəhzadə 1587–1615
 
 
 
İmamqulu Mirzə
Vəliəhd şəhzadə 1627
öld. 1627
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
I Şah Səfi
1611 – 12 May 1624
R. 1629–1642
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
II Şah Abbas
31 dekabr 1632 – 25 oktyabr 1666
R. 1642–1666
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
I Süleyman
(II Şah Səfi)
1659 – 29 iyul 1694
R. 1666–1694
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Sultan Hüseyn
1669 – 25 aprel 1726
R. 1694–1722
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
II Şah Süleyman
R. 1749–1750
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
II Şah Təhmasib
1704–1740
R. 1722–1732
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
III Şah Abbas
1731–1740
R. 1732–1736
 
 
 
 
 
 
 
 


Həmçinin bax

redaktə

İstinadlar

redaktə
  1. 1 2 https://www.britannica.com/topic/Safavid-dynasty Arxivləşdirilib 2015-04-30 at the Wayback Machine Ṣafavid dynasty
  2. книга BLACK SHEEP, WHITE SHEEP AND RED-HEADS. A historical sketch of the Shahsavan of Azarbaijan Richard Tapper. Iran. Journal of the British Institute of Persian Studies London The British Academy 1966 IV 63
  3. 2000 III 100
  4. 1 2 История Ирана с древнейших времён до конца 18 в. Н.В.Пигулевская Л. 1958 255
  5. 1 2 3 "Roger Savory. Iran under the Safavids. Cambridge: Cambridge University Press, 1980, p. 34. ISBN 0521224837". 2022-04-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-04-27.
  6. 1 2 R. M. Savory, Safavids, Encyclopedia of Islam, 2nd edition
  7. Andrew J. Newman, Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire, I. B. Tauris (Mart 30, 2006)
  8. BLACK SHEEP, WHITE SHEEP AND RED-HEADS. A historical sketch of the Shahsavan of Azarbaijan Richard Tapper. Iran. Journal of the British Institute of Persian Studies| London The British Academy 1966 IV 63
  9. История Востока Восточная Литература 2000 III 100
  10. Golden, Türk halkları Tar. Giriş. Çeviren, Osman Karatay Ankara 2002, s. 321
  11. W. Barthold, Soçineniya, C. II, bölüm I, Moskova, 1963, s. 748.
  12. Petruşevski’den naklen, Efendiyev, s. 33
  13. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, C. II, Ankara, 1998, s. 225
  14. Âlem-i Ârâ-yi Safevî, s. 11.
  15. Heyət, C. "Azərbaycanın Türkləşməsi və Azəri Türkçəsinin Təşəkkülü", Varlıq, Tehran 1992, s. 9–12.