Səlcuq

(Səlcuq bəy səhifəsindən yönləndirilmişdir)

Səlcuq bəy (d. 901 — ö. 1007, 1009), Böyük Səlcuqlu Dövlətinə adı verilən şəxs. Adının Kaşğaridə keçən şəkli Səlcuq (سلجك) şəklindədir. Onun nəvələri olan Sultan ToğrulÇağrı bəy Orta Şərqin tarixində mühüm rol oynamış yeni bir imperiyasının əsasını qoymuşdurllar.

Səlcuq bəy
türk. Selçuk Bey
türkm. Seljuk beg Dukak
Doğum tarixi
Vəfat tarixi 1007-1009
Vəfat yeri Cənd şəhəri
Uşaqları Mikayıl, Arslan Yabqu, Musa Yabqu,Yusif Yabqu
Atası Dukak bəy
Fəaliyyəti hərbi lider[d]

Həyatı

redaktə
 
Səlcuq bəyə aid olduğu düşünülən və İranda tapılan bir heykəlin başı. Nyu York Sənət Müzeyində sərgilənir.

Səlcuq Oğuz Yabqu Dövlətində əhəmiyyətli nüfuza sahib idi, lakin sonda öz tayfası ilə birlikdə 985-986-cı illərdə Sırdəryanın sol sahilində yerləşən Cənd adlı sərhəd şəhərinə köç etdi. Təxminən 500 nəfərlik[1] bu köç Səlcuq və tayfasının Cənddə İslamı qəbul etməsi ilə mühüm dönüş nöqtəsinə çevrildi.[2] İslam mədəniyyətinin təbliğatçıları və tacirlər üçün mühüm mərkəz olan Cənddə Səlcuq, Oğuz Yabqunun hakimiyyətini rədd edərək, yabqunun vergi məmurlarını qovdu və qeyri-müsəlman Türklərə qarşı yürüşlərə başladı. Bu, ona "əl-Malik əl-Qazi Səlcuq" (hökmran və dini döyüşçü Səlcuq) titulunu qazandırdı.[3] 992-ci ildə isə Samanilərə kömək etmək üçün o və tayfası yürüşə qatıldı.[1]

Bu dövrdə Səlcuqun böyük oğlu, Böyük Səlcuq imperiyasının qurucuları olan Toğrul bəyÇağrı bəyin atası Mikail vəfat etdi. Türk ənənələrinə uyğun olaraq, Mikailin dul həyat yoldaşı Səlcuqun digər oğlu Yusiflə evləndi. Toğrul və Çağrı isə babaları Səlcuq bəy tərəfindən böyüdüldü.[3]

 
Reydə yerləşən Sultan Toğrul qülləsi.

Cənd və ətrafında hərbi fəaliyyəti ilə güc qazanan Səlcuq tədricən Mavəraünnəhr siyasətində iştirak etməyə başladı. Qaraxanlı hökmdarı Həsən ibn Süleyman Buğra Xan Samanilər dövlətinin paytaxtı Buxaranı ələ keçirdikdən sonra, Samanilər Səlcuqdan kömək istədilər. Buna cavab olaraq, Səlcuq böyük oğlu Arslanı (İsrail) Mavəraünnəhrə göndərdi.[4]

Artıq yaşlanan Səlcuq idarəçiliyi Arslana həvalə etmişdi. Arslan Samanilər dövlətinin daxili çəkişmələr və Qaraxanlıların hücumları ilə zəiflədiyi dövrdə hərbi bacarığını sübut etdi. 999-cu ildə Qaraxanlılar Buxaranı ikinci dəfə ələ keçirəndə və Samanilər sülaləsinin son nümayəndəsi Əbu İbrahim İsmail əl-Müntəsir (1000–1005) kömək istəyəndə, Səlcuqlar hərbi dəstək verdilər. Buna baxmayaraq, Əl-Müntəsir Səlcuqların köməyi ilə bəzi uğurlar qazansa da, Samanilər dövlətinin süqutunun qarşısını ala bilmədi.[3] 1025-ci ildə Arslan Qəznəli Mahmud tərəfindən əsir alındı. Bu hadisədən sonra Mavəraünnəhr tamamilə Qaraxanlıların hakimiyyəti altına keçdi və Səlcuqlar onlara tabe olmaq məcburiyyətində qaldılar.[4]

Bəzi mənbələrə görə, Səlcuqun kariyerasına Xəzər ordusunda zabit kimi başladığı ehtimal edilir. Bu mənbələrə əsasən, Səlcuqun atası Dukakın Xəzər hökmdarı ilə əlaqəsi olmuşdur.[5] Xəzərlər ilə Səlcuq arasındakı münasibətin təbiəti məlum olmasa da, bu əlaqələrin Xəzər xaqanlığının hərbi köməyə ehtiyac duyduğu X əsrin ortalarına təsadüf etdiyi ehtimal edilir. Dukakın bu dövrdə Xəzərlərlə birbaşa və ya Oğuz Yabqu dövləti vasitəsilə siyasi və hərbi əlaqələr qurması mümkündür.[6]

Səlcuq bəy 1009-cu ildə Cənddə təxminən 100 yaşında vəfat etdi. Onun ölümündən sonra ailə başçısı ənənəvi Oğuz qaydalarına əsasən Arslan Yabqu oldu. Digər oğulları Yusif və Musa ona kömək edirdilər. Mikailin oğulları Toğrul və Çağrı bəy isə 14-15 yaşlarında idarəçilikdə "bəy" kimi iştirak edirdilər. Səlcuq oğulları və nəvələri köhnə Oğuz ənənələrinə uyğun olaraq yarı-müstəqil şəkildə Səlcuq ailəsinin başçılığı altında Türkmən bəy və qoşunlarını idarə edirdilər.[7]

İstinadlar

redaktə
  1. 1 2 Özgüdenli, 2018. səh. 31
  2. Özgüdenli, 2018. səh. 29
  3. 1 2 3 Özgüdenli, 2018. səh. 32
  4. 1 2 Grousset, 1970. səh. 149–150
  5. Rice, 1961. səh. 18-19
  6. Özgüdenli, 2018. səh. 26
  7. Özgüdenli, 2018. səh. 33

Ədəbiyyat

redaktə
  • Özgüdenli, Osman Gazi, Selçukluların Kökeni, In Turan, Refik (ed.). Selçuklu Tarihi El Kitabı - Grafiker Yayınları, 2018
  • Grousset, Rene, The Empire of the Steppes, Rutgers University Press, 1970, ISBN 9780813506272
  • Rice, Tamara Talbot, The Seljuks in Asia Minor, Thames and Hudson, 1961

Həmçinin bax

redaktə

Xarici keçidlər

redaktə