Seraya Şapşal

Seraya Şapşal (8 (20) may 1873, Bağçasaray, Tavriya quberniyası^[d] – 18 noyabr 1961, Vilnüs) — Kəraim filoloqu, şərqşünası, filologiya elmləri doktoru, professor.

Seraya Şapşal
pol. Seraja Szapszał
Doğum tarixi	8 (20) may 1873
Doğum yeri	Bağçasaray, Simferopol qəzası[d], Tavriya quberniyası[d], Rusiya imperiyası
Vəfat tarixi	18 noyabr 1961(1961-11-18) (88 yaşında)
Vəfat yeri	Vilnüs, Litva Sovet Sosialist Respublikası, SSRİ
Milliyyəti	Kəraim
Elmi dərəcəsi	filologiya elmləri doktoru (1955)
Mükafatları
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı

Seraya Şapşal 1873-cü il mayın 20-də Baxçasaray şəhərində Mordexay Şapşal və Akbike Kazasın ailəsində anadan olub. Ailədə sonuncu 12-ci uşaq olub. 9 aylıq olanda anası Akbike Kazas dünyasını dəyişib. S. Pigitanın rəhbərliyi ilə Baxçasaray və Simferopolda keçirilən karaim midraşlarına qatılıb. 1884-cü ildə atasının qərarı ilə böyük qardaşı Moşe ilə birlikdə rus dilini öyrənmək üçün Sankt Peterburqa gedib. 1886-cı ilə qədər Oxtensk Peşə Məktəbində sonra isə Qureviçin gimnaziyasında təhsil alb. 1894-cü ildə gimnaziyanı bitirdikdən sonra Peterburq Universitetinə daxil olur. Burada Şərq dilləri fakültəsinə daxil olaraq ərəb, türk, fars və tatar dillərini öyrənir. 1896-cı ildə tələbə ikən "Krımda karaimlər və Çufut-Kale" adlı özünün ilk işini təqdim edib. 1899-cu ildə universiteti birinciliklə bitirərək professor V. D. Smirnovun rəhbərliyi ilə elmi işini davam etdirmək üçün türk-tatar ədəbiyyatı kafedrasında qalıb. Sankt-Peterburqda yerləşən müsəlman xeyriyyə cəmiyyətinə və Qızıl Xaç Bacılarının Qəyyumlar Komitəsinə işlərində kömək edib. Göstərdiyi fəaliyyətə görə 1913-cü ildə ona Qızıl Xaç nişanını taxmaq icazəsi verilib. 1899–1900-cü illərdə 212-ci Baxçasaray ehtiyat batalyonunda hərbi xidmət keçib.

İranda

1901-ci ildə Şərq dilləri fakültəsinin dekanı vəzifəsini icra edən V. Jukovskinin tövsiyəsi ilə Rusiya Xarici İşlər Nazirliyi tərəfindən İrana göndərilib. Burada o fars dilini öyrənməklə yanaşı Təbrizin Loğmaniyyə məktəbində rus dili və ümumi fənlərdən dərs keçib. O həmin dövrdə vəliəhd olan Məhəmmədəli şah Qacara da rus dili dərsi keçib. 1903-cü ildə vəliəhd tərəfindən tərcüməçi və katib olmaq təklifini alır. Təklifi qəbul etdikdən sonra Seraya Şapşal şah tərəfindən xan titulu və şahın müəllimi (Ədib əs-Soltan) adını alıb. Şapşal 1908-ci ildə Rusiyaya geri qayıdır. Onun İranakı xidməti həmişə rus mətbuatında polemikalara və ittiham xarakterli yazılara səbəb olurdu.

Rusiyada

Peterburqa qayıtdıqdan sonra Xarici İşlər Nazirliyində tərcüməçi kimi fəaliyyət gösyərib. Bundan başqa 1909–1916-cı illərdə Peterburq Universitetində isə Şərq dilləri Fakültəsində türk dili dərsi keçib. Onun dərs keçdiyi tələbələr arasında Sergey Malov və Viktor Filolenko kimi türkoloqlar da olub. 1908-ci ilin payızında ilk dəfə imperator II Nikolaya təqdim olunub və onunla Oktyabr inqilabına qədər əlaqə saxlayıb. Rusiya qayıtdıqdan sonra Rusiya Arxeologiya Cəmiyyətinin, Rus Coğrafi Cəmiyyətinin, Tavrida Elmi Arxiv Komissiyasının (1912) üzvü və Rus Şərqşünasları Cəmiyyətinin sədr müavini olur. 1917-ci ildə həqiqi dövlət müşaviri rütbəsində olub.

Fəaliyyyəti

1911-ci il avqustun 16-da Trakay şəhərinin karaim qaxamı seçilir. Ancaq özünü bu vəzifəyə hazır görmədiyi üçün və əsas iş yerində daha çox işinin olduğu üçün bunu qəbul etmir. 1915-ci il mayın 15-i Evpatoriyada Tavrida və Odessanın Karaim Ruhani İdarəsinin qaxamı seçilib və sentyabr ayının 10-u bu vəzifəyə təsdiqlənib.

1917-ci ildə Evpatoriyada öz vəsaiti ilə anasının xatirəsinə, yaşlı karaim qadınların qayğısına qalmaq üçün Akbike Şapşal adına "Yardım" Xyeriyyə Cəmiyyətinin, xeyriyyə məqsədləri olan Karaim Milli Məclisinin və Tavrida və Odessanın Karaim Ruhani İdarəsinin rəsmi yayım orqanının əsasını qoyub. Daha sonra Evpatoriyada "Karay Bitikligi" adlı karaim milli kitabxana-muzeyini yaradıb. Bu kitabxanada 5 min kitab və mindən artıq qədim ivritcə, ərəbcə və karaimcə olan əlyazma qorunurdu.

Öz tərcümeyi-halında, daha sonra isə çoxsaylı nəşrlərində Şapşal qeyd edib ki, 1919-cu ilin mart ayında Krımda olarkən sovet quruluşuna olan simpatiyasına görə denikinçilər tərəfindən təqib olunub. Və həbs olunmamaq üçün Qafqaza oradan isə Türkiyəyə getməyə məcbur olub. Ancaq arxiv sənədlərinə görə Şapşal bu müddət ərzində Krımda olub və 1920-ci ilin sonuna qədər Karaim Milli Məclisinin bütün iclaslarında iştirak edib və öz vəzifə öhdəliklərini yerinə yetirib. Çox güman o, Krımı 1920-ci ilin sonunda tərk edərək əvvəlcə Qafqaza daha sonra isə Türkiyənin İstanbul şəhərinə gedərək, burada bankların birinə tərcüməçi kimi işə düzəlib. 1921-ci ildə Yerusəlimə gedərək zəvvarlıq edib.

Polşada

1927-ci il oktyabrın 23-də Polşadakı karaim icmalarının qaxamı seçilib və 1928-ci il sentyabrın 11-də Vilno şəhərində inauqurasiya mərasimi keçirilib. Vəzifəsi ilə bərabər müəllimlik də edib. 1929-cu ildən Polşa Elmlər Akademiyasının baş əməkdaşı, 1935-ci ildən isə Polşa Şərqşünaslar Assosiasiyasının vitse sədri olub. 1930-cu ildə Lvov Universiteti tərəfindən şərq dilləri üzrə fəlsəfə doktoru adını alıb. 1939-cu ildən Vilnüs Universitetinin Filologiya fakülətisinin şərq dilləri kafedrasına professoru olub.

Əsərləri

1. Караимы и Чуфут-Кале в Крыму, печатн, СПб, 1896, 36 (стр), по-русски
2. Караимы, печатн. Зап.Кр.Гор.Клуба, Одесса, 1897, 8 (стр), по-русски
3. Кырым караи тюрклери, печатн., Сборник Тюрк-Йылы, Истанбул, 43, по-турецки
4. Караимы на службе у крымских ханов, Mysl Karaimska, Вильно, 1919, 20 (стр), по-польски
5. Дополнения и объяснения, печатн., там же, 1929 г., 13 (стр.), по-польски
6. Об утрате родного языка татарами в Польше, печатн., Журнал Рочник татарский, Вильно, 1932 г., 16 (стр.), по-польски
7. Хрестоматия и турецко-польский словарь, печатн., Вильно, 1932 г., 148 (с.), по-турецки и по-польски
8. Адам Мицкевич в гостях у крымских караимов, печатн., Журнал Мысль караим., Вильно, 1934 г., 10 (с.), по-польски
9. Изображение мусульманских святых и влияние католической иконографии в Персии и персидско-польские отношения при Сигизмунде III, печатн., Вильно, 1934 г., 62 (с.), по-польски
10. Значение описания путешествия Эвлия Челеби для истории Крымского Ханства, печатн., Журнал Рочник Ориенталистичный, Львов, 1934 г., 14 (с.), по-польски
11. Образцы народной литературы тюрков Персидского Азербайджана (введение, тексты, переводы и словарь азербайджанско- польско-немецкий), печатн., Польская Академия Наук, Краков, 1935, 113 (с.), по-тюркски и польски
12. Несколько слов о караимских князьях Челеби и их просветительной деятельности, печатн., Журнал Мысль караим., Вильно, 1936 г., 6 (с.), по-польски
13. Ярлыки и худжеты крымских ханов и кадиэскеров XVII и XVIII вв., печатн., Истанбул, 1928 г., 20 (с.), по-татарски
14. Был ли турецким язык хазар?, рукопись,-22 (с.), по-русски
15. О правовом положении населения Крымского ханства, рукопись −18 (с.), по-русски
16. Словарь старокараимского языка, рукопись,- 142 (с.), по-караимски
17. Научное описание некоторых экспонатов Караимского Историко-Этнографического музея, рукопись,- 33 (с.), по-русски
18. Тарханные грамоты Крымских Ханов (по документам Караимского Историко-этнографического музея), рукопись,- 31 (с.), по-литовски
19. О старотюркском суффиксе гыр (гур), сохранившемся в некоторых наречиях, печатн., Рочник Ориенталистичный, Львов, 1938 г., 10 (с.), по-польски
20. Караимы в Крыму, Литве и Польше (монография), машинопись,-312 (с.), по-русски
21. Редкие монеты Турции и- Крыма, машинопись,- 16 (с.), принято для напечатания в "Краткие сообщения Института материальной культуры им. Марра Акад.наук СССР
22. О двух грамотах турецкого султана Абдуль Хамида 1, печатн., Таврич. Учен. Архивная комиссия, (13) (с.), (по-русски)
23. По поводу статьи о двух "освящениях", печатн., Газета "Крым", 26. VIII. Симферополь, 1896, 1 (с.), по-русски
24. И.И.Эрак — караимский поэт (некролог), печатн., Газета "Новое время", 10. IX.1896 г., СПб, 1 (с.), по-русски
25. Открытое письмо г-ну А.Я.Гаркави, печатн., Газета "Сальгир", Симферополь, 5. VII.1899 г., 1 (с.), по-русски
26. Татарское кладбище "Кырклар" близ Бахчисарая, печатн., Газета "Крым", Симферополь, 7. VIII.1899, 2 (с.), по-русски
27. Мусульманские святые в художественном изображении шиитов Персии, печатн., Журнал "Восточный сборник", СПб, 1913 г., 16 (с.), по-русски
28. Перевод арабско-турецкой надписи на мраморной плите ворот турецкой крепости в Анапе (для труда проф.Н.И.Веселовского "Военно-исторический очерк города Анапы", Петроград, 1914, стр. 33–34), печатн., Петроград, 1914, 2 стр., по-русски
29. О задачах, стоящих перед караимскими гахамами, рукопись, Газета "Терджиман", Бахчисарай, 25. XII.1915, 1 (с.), по-татарски
30. Сказка на языке крымских евреев, рукопись, Читано в Восточном Отделении Археолог. Общества, СПб, 26. II.1915 г., 8 (с.), по-русски
31. История происхождения должности и характер деятельности караимских гахамов, печатн., Журнал "Известия Караимского Дух(овного) Правления Евпатория, 1918 г., 13 (с.), по-русски
32. Краткий очерк тюркско-караимской литературы, печатн., Известия Караимск(ого) Дух(овного) Правл(ения), Евпатория, 1918 г., 13 (с.), по-русски
33. К уменьшению числа караимов, печатн., там же, 1918 г., 8 (с.), по-русски
34. Караимские исторические документы, относящиеся к периоду татарского владычества в Крыму, печатн., там же, 1919 г., 5 (с.), по-русски
35. Статья "Чуфут-Кале", печатн., Русская военная Энциклопедия, т. XIV, СПб, 1914 г., 1 (с.), по-русски
36. "Жалоба свечи" — турецкая новелла Рушен-Эрефа (перевод), печатн., Истанбул, 1920 г., Журнал "Инджи", 4 (с.), по-французски
37. У врат Святого града — Воспоминания о Хаджи-Ага Бобовиче, печатн., Журнал "Край Авазы", Луцк, 1930 г., 6 (с.), на тюркском языке западн(ых) караимов
38. Значение города Вильнюса для ориенталистики. (Реферат на II съезде Польских Ориенталистов, 1932 г.), рукопись,- 12 (с.), по-польски
39. Персидские документы в главном архиве г.Варшавы (Реферат на III съезде польских ориенталистов), 1933 г., рукопись,- 10 (с.), по-польски
40. Прошлое и настоящее караимов, печатн., Журнал "Знание и Жизнь" т. III, Варшава, 1934 г., 12 (с.), по-польски
41. Турецко-немецкий документ последних лет Халифата (Реферат на IV съезде польских ориенталистов), 1934 г., рукопись,- 8 (с.), по-польски
42. Герб и флаг Крымского Ханства (Реферат на 5 съезде польских ориентал(истов), 1935 г., рукопись,- 5(с.), по-польски
43. Рамуальд Кобецкий — гахам польских караимов, печатн., Журнал "Мысль караимска", Вильно, 1937, 5 (с.), по-польски
44. Стихотворное описание путешествия турецкого посольства в Польшу в XVIII веке (Реферат на 6 съезде польских ориенталистов), 1937 г., рукопись — 8(с.), по-польски
45. Переписка Оттоманской Порты касательно первого избранного короля Польши (Реферат на 6 съезде польских ориенталистов), 1937 г., рукопись,- 5(с.), по-польски

Ədəbiyyat

• Караимско-русско-польский словарь. Москва, 1974.
• Караимская народная энциклопедия. Под общ. редакцией М. С. Сарача. — T. I. — М.: "Карайлар", 1995. − 246 с.
• Биобиблиографический словарь отечественных тюркологов. Дооктябрьский период / Под ред. и с введ. А. Н. Кононова. М., 1974.
• Баскаков Н. А., Тинфович М. С. С. М. Шапшал (к 100-летию со дня рождения) // "Советская тюркология", Баку, 1973, № 3, с. 119–121.
• H. Kobeckaitė. Lietuvos karaimai, Vilnius, 1997.
• Seraya Szapszal’s Karaim Collection. Vilnius: National Museum of Lithuania, 2003. ISBN 9955-415-32-0
• Shapshal, S. M.: Karaimy SSSR v otnoshenii etnicheskom: karaimy na sluzhbe u krymskich chanov. Simferopol', 2004
• Kizilov M. New Materials on the Biography of S. M. Szapszał in 1928–1939 // Материалы Девятой Ежегодной Международной Междисциплинарной Конференции по Иудаике. — М., 2002. — Ч. 1. — С. 255–273
• Shapira Dan D. Y. A Jewish Pan-Turkist: Seraya Szapszał (Şapşaloğlu) and his Work Qırım Qaray Türkleri (1928) (Judaeo-Türkica XIII) // Acta Orientalia Hungaricae. — December 2005. — Vol. 58, № 4. — P. 349–380
• Зайцев И. В. "Что мне делать и как быть?" (письма Серайя Марковича Шапшала академику В. А. Гордлевскому: 1945–1950) // Вестник Евразии. Acta Eurasica. № 4 (38). М., 2007. С.147–169
• Петров-Дубинский О. В. С. М. Шапшал (Эдиб-ус-Султан) ― учитель Валиахда Мохаммед-Али, генерал-адъютант Мохаммед-Али-шаха // Восток. 2007, № 5. С. 64–78
• Прохоров Д. А., Кизилов М. Б. Шапшал Серайя Маркович (1873–1961) // Крым в лицах и биографиях. Симферополь, 2008. С. 396–400

Xarici keçidlər

• Серая Шапшал — патриарх караимов, доказавший их тюркское происхождение / Crimean Tatars
• Я. Янбаева. Из материалов к биографии проф. С. М. Шапшала
• Гахан Марк Лавринович: "Анус бизь кетюрюлюбизь!"/"Мы еще воспрянем!"