Vikipediya

Tük kökləri

Tük kökləri — Saç folekulu bir məməli dəri orqanıdır. Dərinin dermal qatında yerləşir və hər biri fərqli bir funksiyaya malik olan 20 fərqli hüceyrədən ibarətdir[1]. Saç folekulu hormonlar, immun hüceyrələr arasında kompleks qarşılıqlı təsir nəticəsində saç böyüməsini tənzimləyir. Bu mürəkkəb qarşılıqlı təsir saç kökünü bədənin müxtəlif yerlərində fərqli tük növləri əmələ gətirir. Məsələn, terminal saçlar baş dərisində uzanır, lanugo tükləri uşaqlıqdakı və bəzi yeni doğulmuş uşaqların döllərinin bədənini örtür. Tüklərin böyüməsi ayrı -ayrı mərhələlərdə baş verir. Birinci mərhələ anagen adlanır və aktiv böyümə mərhələsidir, telogen istirahət mərhələsidir, katagen saç folekul fazasının geriləməsidir, ekzogen aktiv saç tökülmə mərhələsidir və nəhayət kenogen boş saçlar arasındakı fazadır.

İnsan saç funksiyası uzun müddətdir ki, maraq mövzusudur və cəmiyyətdə, inkişaf biologiyasında və tibbdə vacib bir mövzu olmağa davam edir. Bütün məməlilər içərisində insanlar, bədənin digər hissələrində saç böyüməsi ilə müqayisədə baş dərisində ən uzun saç böyüməsi mərhələsinə sahibdirlər. Əsrlər boyu insanlar estetikanı saç dərisinin saç düzümü və üslubu ilə əlaqələndiriblər və bu, tez -tez cəmiyyətdəki sosial və ya mədəni normaları çatdırmaq üçün istifadə olunur[2]. Baş dərisindəki tüklər insanın görünüşünü təyin etməklə yanaşı, həm də günəşin ultrabənövşəyi şüalarından qoruyur və həddindən artıq yüksək və aşağı temperaturlara qarşı izolyatordur . Saç dərisindəki saç kök formasındakı fərqlər, saç dərisinin görünüşündə, uzunluğunda və toxumasında müşahidə edilən etnik fərqləri təyin edir[3].

Saçların görünüşündə, toxumasında və ya böyüməsində anormallıqların olması yerli saç folekulu xəstəliyinin və ya sistemik xəstəliyin erkən əlamətləri olduğu bir çox insan xəstəliyi vardır. Saç folikülünün tanınmış xəstəlikləri arasında alopesiya və ya saç tökülməsi, hirsutizm və ya saçların çoxalması var[4].

Tərkibi

redaktə

Tük köklərinin bədən boyunca mövqeyi və paylanması dəyişir. Məsələn, ovucların və ayaqların dərisində heç bir saç folikülü yoxdur, baş dərisində, qollarda, ayaqlarda və cinsiyyət orqanlarında çoxlu saç kökləri vardır[5] . Bir saç folekulu bir neçə kompanentdən ibarətdir. Anatomik olaraq, bir saç folekulundan, yağ vəzindən və əzələdən ibarət olur[6].

Saç folekulu aşağıdakılardan ibarətdir.

  • Papilla saç folekulunun dibində böyük bir quruluşdur. Papilla ilk növbədə birləşdirici toxuma və kapilyar döngədən ibarətdir. Papillalarda hüceyrə bölünməsi ya nadir olur.
  • Papillanın ətrafında saç matrisi var.
  • Kök qabığı xarici və daxili kök qabığından ibarətdir. Daxili kök qılafı üç təbəqədən ibarətdir: Henle təbəqəsi, Huxley təbəqəsi və ən xarici saç lif təbəqəsinin davamı olan daxili kitikula.
  • Çöküntü, əzələnin daxilində xarici kök qabığında yerləşir. Bütün saç folekulunun yeni hüceyrələrlə təmin edən və yaralardan sonra epidermisin sağalmasında iştirak edən bir neçə növ kök hüceyrədən ibarətdir.
  • Saç folekulu ilə əlaqəli digər quruluşa, yağ vəzləri və apokrin tər vəziləri daxildir. Tük köklərinin reseptorları tükün yerini təyin edir.

Yağlı bir vəz də follikula bağlanaraq yağlı və ya mumlu bir sebum maddəsi əmələ gətirir[7]. Saç sıxlığı nə qədər yüksək olsa, yağ vəzləri də o qədər çox olur.

Variasiya

redaktə

Bir neçə saç xüsusiyyətində etnik fərqlər var. Saçların görünüşü və toxumasındakı fərqliliklər bir çox faktordan qaynaqlanır: saç köklərinin saç folekuluna nisbətən mövqeyi, dermal papillanın ölçüsü və forması və saç folekulunun əyriliyi. Qafqazlıların baş dərisindəki saç kökləri elliptikdir və bu səbəbdən düz və ya dalğalı saçlar çıxarır, Afrika mənşəli insanlarda isə baş dərisindəki saç folikülü daha çox əyri olur və nəticədə saçlar çox qıvrılır[8].

Etnik mənsubiyyətə görə başın dərisindəki saçların xüsusiyyətləri
etnik mənsubiyyət diametr

(mikrometrlər)

kəsikli forma görünüş
Sarışın Qafqazlı 40–80 elliptik düz və ya dalğalı
Tünd sarışın / qara saçlı / qırmızı saçlı Qafqazlılar 50–90 elliptik düz və ya dalğalı
Qara 60–100 eliptik və lent kimi buruq
Asiya 80–100 dairəvi düz

İnkişaf

redaktə

Epiteli və altdakı mezenxim qarşılıqlı təsir edərək saç köklərini əmələ gətirir[1] The scalp hair follicle in Caucasians is elliptical in shape and, therefore, produces straight or wavy hair, whereas the scalp hair follicle of people of African descent is more curvy, resulting in the growth of tightly curled hair.[1].

Yaşlanma

redaktə

Yaşla birlikdə saç tökülməsinin əsas tərəfi saç folekulunun yaşlanmasıdır. Adətən, saç köklərinin yenilənməsi hər bir folekuluna əlaqəli kök hüceyrələr tərəfindən dəstəklənir. Saç folekulunun qocalması, qocalma zamanı kök hüceyrələrin yenilənməsində toplanan DNT zədələnməsinə güclü bir hüceyrə reaksiyasından qaynaqlanır. Saç folekunun kök hüceyrələrində DNT zədələnməsinə cavab olaraq, XVII tip kollagenin neytrofil elastaz ilə proteolizini ehtiva edir. Kollagen proteolizi zədələnmiş hüceyrələri çıxarır və sonra saçın saç folekulunu kiçikləşdirir.

İnsan saçlarının böyüməsi

redaktə
Hair-follicle cycling
Hair follicle

Saçlar müxtəlif mərhələlərdə inkişaf edir: anagen — böyümə fazası, katagen — inqilab və ya geriləmə mərhələsi, telogen — istirahət və ya i. Hər bir fazanın morfoloji və histoloji cəhətdən fərqli bir neçə alt fazası vardır. Dövr başlamazdan əvvəl folekul morfogenezi (follikül meydana gəlməsi) mərhələsi keçir. Anagen və telogendən asılı olmayan, bir və ya daha çox tükün tək bir follikuldan yarana biləcəyi tökmə və ya ekzogen bir mərhələ də var[9] . Adətən saç folekulnun 90% -ə qədəri anagen fazada, 10–14% -i telogendə və 1–2% -i katagendə olur. Dövrün müddəti bədənin müxtəlif yerlərində dəyişir. Qaşlar üçün dövr təxminən 4 ay davam edir və baş dərisi üçün 3–4 il çəkir. Bu səbəbdən qaş saçlarının baş dərisinə nisbətən daha qısa uzunluq həddi vardır. Böyümə dövrləri epidermal böyümə faktoru kimi kimyəvi bir siqnal ilə idarə olunur[10].

Anagen fazası

redaktə

Anagen, saç köklərinin aktiv böyüməsi mərhələsidir, bu müddət ərzində saç kökü sürətlə bölünür və saç milinə əlavə olunur[11]. Bu mərhələdə hər 28 gündə bir saç təxminən 1 sm uzanır. Başdakı tüklər 2–7 il bu aktiv böyümə mərhələsində qalır; bu dövr genetik olaraq təyin olunur. Anagen fazasının sonunda naməlum bir siqnal follekulun katagen fazasına girməsinə səbəb olur[12].

Katagenik faza

redaktə

Katagen fazası, anagen fazasının sonunda meydana gələn qısa bir keçid mərhələsidir[13] . Bu, aktiv saç artımının sona çatdığını göstərir. Bu mərhələ, saçların qıvrılmasına çevrilənə qədər təxminən 2–3 həftə davam edir. Saçlar, saç folekulunun saçın alt tərəfi ilə təmasda olan hissəsi saç milinə yapışdırıldığı zaman, katagen mərhələsində əmələ gəlir. Bu proses saçları qan tədarükündən və yeni saçlar əmələ gətirən hüceyrələrdən kəsir. Klub saçları tam formalaşdıqda, təxminən 2 həftədən sonra saç kökləri telogen fazasına daxil olur[14].

Telogen fazası

redaktə

Telogen mərhələ saç folekulunun istirahət mərhələsidir[15]. Vücud ağır stres altında olduqda, saçların 70 % -ə qədəri vaxtından əvvəl telogen fazasına girə və nəzərəçarpacaq dərəcədə saç tökülməsinə səbəb olaraq tökülməyə başlaya bilər[16] . Bu vəziyyətə telojenik tükənmə deyilir. Klub saçları telogen mərhələli saç folekulunun son məhsuludur və tamamilə ölü, keratinləşdirilmiş saçlardır. Hər gün normal saç dərisindən əllidən yüzə qədər saç tükləri tökülür[17] .

Qrafiki

redaktə
  • Baş dərisi: Bu mərhələlərin müddəti insandan insana dəyişir[18]. Bu mərhələlərin vaxtı fərqli saç rəngi və follekulların formasından təsirlənir.
    • Anagen fazası, 2–8 il (bəzən daha uzun)
    • Katagen fazası, 2–3 həftə
    • Telogen fazası, təxminən 3 ay
  • Qaşlar:
    • Anagen fazası, 4–7 ay
    • Katagen fazası, 3–4 həftə
    • Telogen fazası, təxminən 9 ay

Klinik əhəmiyyəti

redaktə

Saçların görünüşü, toxuması və ya böyüməsindəki anormallıqların yerli bir saç folekulu xəstəliyi və ya sistemik xəstəliyin erkən əlamətləri olduğu bir çox insan xəstəliyi var[19] . Saç folekulunun tanınmış xəstəlikləri arasında alopesiya və ya saç tökülməsi, hirsutizm və ya saçların çoxalması və lupus eritematoz var. Bu səbəbdən, normal bir saç folikülünün funksiyasını başa düşmək, saç anormallıqları olan bir çox dermatoloji və sistem xəstəliyinin diaqnozu və müalicəsi üçün əsasdır[20].

Saçların bərpası

redaktə

Saç kökləri saçların bərpasında iki əsas saç əkmə üsulunun əsasını təşkil edir:

  • follikulyar vahid nəqli
  • follikulyar vahid çıxarma

Bu üsulların hər birində, xəstənin saçlarını bərpa edir və sonra cərrahi yolla xəstənin baş dərisində alıcı bölgə olaraq bilinən bir saç bölgəsinə implantasiya edilir. Bu follikullar, baş dərisinin donor bölgələrindən və ya DNT hormonunun miniatürləşmə təsirlərinə ümumiyyətlə davamlı olan bədənin digər hissələrindən yığılır[21]. DNT-yə davamlı bu follikullar alıcı bölgəyə köçürüldükdə normal saç artım dövrünə uyğun olaraq böyüməyə davam edir və bununla da saç bərpa edən xəstəyə daimi, təbii olaraq böyüyən saçlar verir. Kişilərin 60% -dən çoxu və qadınların 10% -dən çoxu saç tökülməsindən əziyyət çəkir[22].

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ 1 2 3 Blume-Peytavi, Ulrike. Hair growth and disorders. Berlin: Springer. 2008. ISBN 9783540469117. OCLC 272298782.
  2. ↑ Gilhar, Amos; Etzioni, Amos; Paus, Ralf. "Alopecia areata". The New England Journal of Medicine. 366 (16). 2012-04-19: 1515–1525. doi:10.1056/NEJMra1103442. ISSN 1533-4406. PMID 22512484. 2020-06-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-09-09.
  3. ↑ Pawlina, Wojciech; Ross, Michael W.; Kaye, Gordon I. Histology: a text and atlas: with cell and molecular biology. Hagerstown, Maryland: Lippincott Williams & Wilkins. 2003. ISBN 978-0-683-30242-4.
  4. ↑ Ma DR; Yang EN; Lee ST. "A review: the location, molecular characterisation and multipotency of hair follicle epidermal stem cells". Ann. Acad. Med. Singap. 33 (6). 2004: 784–8. PMID 15608839.
  5. ↑ Cotsarelis G. "Epithelial stem cells: a folliculocentric view". J. Invest. Dermatol. 126 (7). 2006: 1459–68. doi:10.1038/sj.jid.5700376. PMID 16778814.
  6. ↑ "What Is Clarifying Shampoo & Does Your Hair Need It?". Mapleholistics.com. 2017-06-29. 2021-04-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-06-03.
  7. ↑ Lin, K. K.; Andersen, B. "Have Hair Follicle Stem Cells Shed Their Tranquil Image?". Cell Stem Cell. 3 (6). 2008: 581–582. doi:10.1016/j.stem.2008.11.005. PMID 19041772.
  8. ↑ "Histologic Diagnosis of Inflammatory Skin Diseases, Chapter 1. Embryologic, Histologic, and Anatomic Aspects". Derm101.com. 2012-10-21 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  9. ↑ K. S. Stenn; R. Paus. "Controls of Hair Follicle Cycling". Physiological Reviews. 81 (1). 1 January 2001: 449–494. doi:10.1152/physrev.2001.81.1.449. PMID 11152763. 9 June 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 September 2021. (comprehensive topic review, successor to landmark review of 1954 by HB Chase)
  10. ↑ Chernova, Olga. "Scanning electron microscopy of the hair medulla of orangutan, chimpanzee, and man". Journal of Biological Sciences. 456 (1). May 2014: 199–202. doi:10.1134/S0012496614030065. PMID 24985515.
  11. ↑ Hwang, J.; Mehrani, T.; Millar, S. E.; Morasso, M. I. "Dlx3 is a crucial regulator of hair follicle differentiation and cycling". Development. 135 (18). 2008: 3149–3159. doi:10.1242/dev.022202. PMC 2707782. PMID 18684741.
  12. ↑ S.V, Kshirsagar. "Comparative Study of Human and Animal Hair in Relation with Diameter and Medullary Index" (PDF). Indian Journal of Forensic Medicine and Pathology. 2 (3). July 2009. 2021-12-22 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-01-01.
  13. ↑ Bernstein RM; Rassman WR. "Follicular transplantation. Patient evaluation and surgical planning". Dermatol Surg. 23 (9). September 1997: 771–84, discussion 801–5. doi:10.1111/j.1524-4725.1997.tb00417.x. PMID 9311372.
  14. ↑ S.V, Kshirsagar. "Comparative Study of Human and Animal Hair in Relation with Diameter and Medullary Index" (PDF). Indian Journal of Forensic Medicine and Pathology. 2 (3). July 2009. 2021-12-22 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-01-01.
  15. ↑ Park, G. T.; Morasso, M. I. "Bone morphogenetic protein-2 (BMP-2) transactivates Dlx3 through Smad1 and Smad4: Alternative mode for Dlx3 induction in mouse keratinocytes". Nucleic Acids Research. 30 (2). 2002: 515–522. doi:10.1093/nar/30.2.515. PMC 99823. PMID 11788714.
  16. ↑ Brannon, Maryland, Heather. "Telogen Phase". The New York Times. 2009-02-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-11-14.
  17. ↑ Paus R; Cotsarelis G. "The biology of hair follicles". N. Engl. J. Med. 341 (7). August 1999: 491–7. doi:10.1056/NEJM199908123410706. PMID 10441606.
  18. ↑ Brannon, Maryland, Heather. "Anagen Phase". The New York Times. 2015-09-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-11-14.
  19. ↑ "Hair Follicle". 2017-11-27. 2018-12-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-09-09. Wednesday, 19 December 2018
  20. ↑ Matsumura H, Mohri Y, Binh NT, Morinaga H, Fukuda M, Ito M, Kurata S, Hoeijmakers J, Nishimura EK. "Hair follicle aging is driven by transepidermal elimination of stem cells via COL17A1 proteolysis". Science. 351 (6273). 2016: aad4395. doi:10.1126/science.aad4395. PMID 26912707.
  21. ↑ Brannon, Maryland, Heather. "Categen Phase". The New York Times. 2015-09-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-11-14.
  22. ↑ Brannon, Maryland, Heather. "Anagen Phase". The New York Times. 2015-09-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-11-14.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Tük_kökləri&oldid=7717959"