Türkiyənin konstitusiya tarixi

Türkiyənin konstitusiya tarixi — 1876-cı ildə Osmanlı İmperiyasının ilk əsas qanununun qəbulu ilə başlayan Türkiyə hüquq tarixindəki dövr. Türkiyə Cümhuriyyətinin müasir konstitusiyası 1921-ci ildə təsdiqləndi, sonra 1924, 1961, 1982-ci illərdə və ən sonuncu dəfə 2010-cu ildə dəyişiliklər əlavə olunmuşdur.^[1] 2000-ci illərdə Türkiyənin Avropa Birliyinə üzv olmaq üçün siyasi meyarlara uyğun gəlməsinə imkan verən başqa bir konstitusiya dəyişilikliyi ilə bağlı məsələ yenidən qaldırıldı.^[2]^[3] Nəticədə, 2010-cu ildə konstitusiya referendumu keçirildi və yeni düzəlişlər təsdiqləndi.

2005-ci ildən bəri Ədalət və İnkişaf Partiyası Türkiyənin parlament idarəetmə formasından prezident respublikasına keçməsi üçün kampaniya aparırdı. 16 aprel 2017-ci il tarixində Konstitusiya referendumu keçirildi və seçicilərin çoxusu prezident respublikasının qurulması, baş nazir vəzifəsinin ləğvi, parlament üzvləri sayının artırılması və Hakimlər və Prokurorlar Şurasında islahatların başlamasına səs verdi.^[4]^[5]

Mərhələləri redaktə

1808: II Mahmudun dövründə Ələmdar Mustafa Paşa tərəfindən hazırlanan Sened-i İttifak, 29 sentyabrda Rumeli və Anadolu liderləri ilə Osmanlı dövləti arasında imzalanmışdır ki, mərkəzi hakimiyyət əyalətlərə hakim olsun.
1839: Mustafa Rəşid paşa tərəfindən noyabrın 3-də Əbdülməcid dövründə hazırlanmış Tanzimat fərmanı qəbul edildi.
1856: 1856-cı il tarixli Osmanlı İslahat fərmanı, Tanzimat fərmanını tamamladı və gücləndirdi.
1876: Osmanlı Konstitusiyası qəbul edildi və imperiyanın Birinci Məşrutiyyət dövrünü (1876–78) başlatdı.
1909: Osmanlı İmperatorluğunda İkinci Məşrutiyyət dövrü (1908-20) başladı, 1876-cı il Konstitusiyasına düzəlişlər edildi; konstitusiya parlament monarxiyası bərpa edildi, iki palatalı parlament yaradıldı, çoxpartiyalı sistem tətbiq olundu.
1921: Türkiyə Cümhuriyyətinin ilk konstitusiyası qəbul olundu; milli suverenlik prinsipi elan edildi, bir palatalı parlament (Türkiyə Böyük Millət Məclisi) təqdim edildi, monarxiya rəsmi şəkildə ləğv edilməsə də faktiki olaraq Türkiyə respublika oldu.
1924: Konstitutsiyada dəyişiliklər edildi: monarxiya ləğv olundu, Türkiyədə respublika elan olundu.
1961: Konstitutsiy ada dəyişiliklər edildi: hakimiyyət və bəzi vətəndaş hüquqlarının bölgüsü prinsipi elan olundular; yuxarı parlament palatası, Senat və Konstitusiya Məhkəməsi tətbiq olundu; İcra Hakimiyyətinin səlahiyyətləri genişləndirildi.
1982: konstitusiyanın yeni versiyası; hərbi rejimdən demokratik respublikaya keçid tənzimləndi, Senat ləğv edildi, ölkə bir palatalı parlamentə qayıtdı.
2010: 1982-ci il Konstitusiyasına Türkiyə qanunlarının Avropa Birliyi standartlarına uyğunlaşdırılması məqsədi ilə düzəlişlər qəbul edildi.
2017: 1982-ci il konstitusiyasına düzəlişlər; prezident respublikası elan olundu; Baş Nazir vəzifəsi ləğv olundu.

İstinadlar redaktə

↑ The Grand National Assembly of Turkey. "Constitution Of The Republic Of Turkey" (PDF). Constitution Of The Republic Of Turkey. The Grand National Assembly of Turkey. 2016-07-15. Chapter Three, Section I, Article 41, Para 3-4. 2020-02-09 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2016-07-15.
↑ "Draft proposal" (türk). 2007. 2007-12-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-01-01.
↑ Yavuz, Ercan. "New constitution to dominate 2008". Zaman. 2008-01-01. 2008-02-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-01-01.
↑ Желтов М. В. "Конституционный референдум в Турции: восход Эрдоганского султаната". ИнтерИзбирком. Информационно-аналитический портал о выборах в мире. 2017-05-19. 2020-02-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-05-19.
↑ Suzan, Fraser. "Turkish assembly passes polemic bill to boost Erdogan powers". Associated Press. 2017-01-21. 2020-10-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-01-21.

Ədəbiyyat redaktə

Yılmaz, Faruk. Türkiye'de Anayasal Gelişmeler ve Özellikleri. Ankara: Net Yayınları. 2016.
Bozkurt, Gülnihal. Devleti'nden Türkiye Cumhuriyeti'ne resepsiyon süreci (1839-1939). Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu yayınları. Ankara: Türk Tarih Kurumu. 1996. ISBN 975-16-0702-7.

[1] The Grand National Assembly of Turkey. "Constitution Of The Republic Of Turkey" (PDF). Constitution Of The Republic Of Turkey. The Grand National Assembly of Turkey. 2016-07-15. Chapter Three, Section I, Article 41, Para 3-4. 2020-02-09 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2016-07-15.

[2] "Draft proposal" (türk). 2007. 2007-12-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-01-01.

[3] Yavuz, Ercan. "New constitution to dominate 2008". Zaman. 2008-01-01. 2008-02-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-01-01.

[4] Желтов М. В. "Конституционный референдум в Турции: восход Эрдоганского султаната". ИнтерИзбирком. Информационно-аналитический портал о выборах в мире. 2017-05-19. 2020-02-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-05-19.

[AP-5] Suzan, Fraser. "Turkish assembly passes polemic bill to boost Erdogan powers". Associated Press. 2017-01-21. 2020-10-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-01-21.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]