Təbriz üsyanı (1908–1909)

Təbriz üsyanı və ya Təbriz məşrutəçilərinin üsyanı və mühasirəsi – məşrutəçilərlə Məhəmmədəli şah Qacar arasında Təbriz və Azərbaycan əyalətində baş verən qarşıdurma nəzərdə tutulur. Qarşıdurma "Kiçik İstibdad"ın və Milli Məclisin topa tutulmasından sonra başlamış və dolayı yolla Tehranın ələ keçirilməsinə, Məhəmmədəli şah Qacarın taxtdan endirilməsi ilə nəticələnmişdir.  Məclisin topa 1287-ci ilin 2 tir tarixində topa tutulmasından sonra  Tehran və digər bir çox şəhərlərdəki məşrutəçilər ya məğlub edildilər, ya qaçdılar, ya da həbs edildilər. Lakin Təbrizdəki məşrutəçilər Məhəmmədəli şahın tərəfdarlarına müqavimət göstərib, onların geri çəkilmələrinə nail oldular. Bu da ölkənin digər yerlərindəki məşrutəçilərin ümidlənməsinə və həvəslənməsinə yol açdı.

Təbrizdəki məşrutəçilər Azərbaycan Əyalət Əncüməni və Gizli Mərkəz formasında təşkilatmış halda və Qafqazdakı sosial-demokrat çevrələrlə əlaqə içində idilər. Buna görə də onlar silahlanmağın və təlim keçməyin zəruriyyətindən xəbərdar idilər. Beləliklə, münaqişə başlamamışdan əvvəl artıq Təbriz məşrutəçiləri tədarük görmüşdülər. İlk günlərdə şahçı qüvvələr uğurlu olmağı bacardılar və şəhərin böyük hissəsini ələ keçirdilər. Lakin Səttarxanın başçılığı altında Təbrizin Əmirxiz məhəlləsindəki mücahidlərin müqaviməti nəticəsində Rəhim xan Çələbiyanlının komandanlığındakı qüvvələrin məğlub edilməsinə yol açdı. Buna görə də məşrutəyə qarşı olanlar Təbrizdə İslam Şurası adlı təşkilat qurdular. Bu təşkilatın əsas məqsədi məşrutəçiləri xalqın gözündə din düşməni kimi göstərmək idi. Bununla da məşrutəçilər 1287-ci ilin mehr ayında bütün Təbrizin idarəsini öz əllərinə almağı bacardılar. Məhəmmədəli şah Qacar Əbdülməcid Mirzə Qovanlı-Qacarın komandanlığı altında qüvvələr göndərdi və bu qüvvələr şəhəri mühasirəyə aldı. Əbdülməcid Mirzə şəhərə ərzaq və digər lazimi şeylərin girişini əngəllədi. Bu da şəhərdəki insanların və məşrutəçi döyüşçülərin aclıq və qıtlıqdan böyük əziyyət çəkmələrinə yol açdı. Rusiya öz vətəndaşlarının canını qorumaq bəhanəsi ilə İran ərazisinə girdi və məşrutəçilərin icazəsi ilə şəhərə daxil oldu. Ruslar ilk mərhələdə məşrutəçilərlə xoş davransa da, tədricən onları təzyiq və təqib etməyə başladı. Beləliklə aydın etdilər ki, Təbrizdən getmək fikirləri yoxdur. Nəticədə Təbrizdəki məşrutəçilərin bir qismi dağıdıldı, bir qismi qaçaq düşdü, bir qismi isə digər məşrutəçilərə qatılaraq Tehranın ələ keçirilməsində iştirak etdi.

Bu hadisə müxtəlif sahələrdə öz əksini tapmış, bu barədə incəsənət əsərləri yaradılmışdır. 1351-ci ildə Əli Hatəmi "Səttarxan" adlı film çəkmişdir. Təbrizdəki bu hadisələr zamanı rol oynamış hərbi və siyasi liderlərin büstləri Təbriz Məşrutə Muzeyində nümayiş etdirilməkdədir.

Zəmin

Təbrizdə

Qacarlar dövründə Azərbaycan imperiyanın paytaxtından sonra ən mühüm əyalət hesab edilirdi. Fətəli şahın dövründən Məşrutə inqilabı dövrünə qədər bura vəliəhd şahzadəyə verilirdi. Buna görə də əyalətin mərkəzi olan Təbrizə "darülsəltənə" deyilməkdəydi. Təbriz ölkənin əhalisinə görə ikinci şəhəri idi. Bharierin bildirdiyinə görə burada 200 min, Bartoldun bildirdiyinə görə isə 240 min insan yaşamaqda idi. Bu sakinlər şəhərin əsas 16 məhəlləsində yaşamaqda idilər. Bu məhəllələr müəyyən kəsimdən olan insanların daha çox sakini olması ilə seçilirdi. Məsələn, Şeşgilan məhəlləsi dağa çox əsilzadə sinfinin, Xiyavan və Nobar məhəllələri tacirlərin, Qara Ağac və Leylabad isə sənətkarlar tərəfindən daha çox məskunlaşdırılmışdı. Dəvəçi məhəlləsi daha çox aşağı gəlirli insanların məskunlaşdığı məhəllə olsa da, burada da bəzi varlı tacirlər yaşamaqda idi. Təbriz böyük iqtisadi əhəmiyyətə malik idi və Osmanlı, Rusiya ilə geniş ticari əlaqələri vasitəsiylə dünya bazarlarına çıxışa sahib idi. Məşrutə inqilbı ərəfəsində ölkənin ixracının 15 faizi, idaxılının isə 25 faizi bu şəhərdən keçməkdə idi. Təbriz tacirlərinin bəziləri Osmanlı və Rusiya imperiyalarına gedib-gəlməklə modernliklə tanış oldular və onlardan bir neçəsi intelektual fəaliyyətə də sahib oldu. Bundan sonra onlar qanuna və konstitusiyaya (məşrutəyə) əsaslanan siyasi sistem tələb etməyə başladılar. Bununla da Təbrizdə mütləqiyyətçi və məşrutəçi təbəqə formalaşdı. Bu təbəqələrin sırasına Seyid Həsən Tağızadə də daxil olmaqla bəzi ruhanilər, müəllimlər və tacirlər də daxil idilər. Təbrizdən Tehrana iki teleqraf xətti var idi. Bu teleqraf xətlərindən biri dövlətə, digəri isə Hind və Avropa şirkətinə məxsus idi. Buna görə də, Təbriz paytaxtdakı hadisələrdən çox sürətli xəbər tuturdu. Eyni zamanda İranın ilk modern məktəbi Təbriz şəhərində yaradılmış, Tehranda sonra jurnal ilk dəfə bu şəhərdə buraxılmışdı.

Məşrutə inqilabı ərəfəsində, İrandan, xüsusilə də Azərbaycan əyalətindən xeyli sayda insan Qafqaz mühacirət edərək orada işləyirdilər. Bu mühacirlər arasından xeyli insan 1905-ci il Birinci Rus inqilabından təsirlənmişdilər və radikal ideologiyalara meyillənmişdilər. Buna görə də, İran Azərbaycanında sosial-demokrat meyilləri çox populyar idi. Elə bu qüvvələr məşrutəçi qüvvələrin əsasını təşkil edən İctimaiyyun-Amiyyun, Azərbaycan Əyalət Əncümənini formalaşdırmışdılar. İctimaiyyun-Amiyyun partiyasının ilk üzvlərindən olmuş İsmayıl Əmirxizinin bildirdiyinə görə, partiya şəmsi 1285-ci ildə, yəni məşrutə barədə fərmanın verilməsi ilə təxminən eyni vaxtda yaradılmışdı. Partiyanın Təbriz şöbəsinin qurucuları sırasına Məhəmmədəli Tərbiyət, Əli Müsyö, Hacı Əli Davafuruş, Yusif Xəzdoz və Həsən Şərifzadə kimi şəxslər daxil idi. Onlar təşkilatı idarə etmək üçün xüsusi idarə formalaşdırdılar və onu Gizli Mərkəz adlandırdılar. Bu partiya əvvəldən fəaliyyətinin sonu olan 1288-ci ilə qədər çox gizli fəaliyyət göstərmişdir və buna görə də fəaliyyətinin tam olaraq nədən ibarət olduğu barədə az məlumat vardır. Lakin düşünülür ki, mərkəzin Bakıdakı sosial-demokratlarla yaxın əlaqələri mövcud olmuşdur.

Müzəffərəddin şah Qacarın vəliəhdi Məhəmmədəli Mirzə Təbrizdə sərt bir şəkildə hakimlik etməkdə idi. Cəzalandırma təhlükəsi insanların əsas qorxusuna çevrilmişdi və onlar hətta öz evlərində belə rahatlıqla danışa bilmirdilər. Məhəmmədəli Mirzə dini vacibatların yerinə yetirilməsinə xüsusi diqqət ayırır, Aşura mərasimləri təşkil etdirir, xeyli sayda dini-məzhəbi və dua kitablarını çap etdirirdi. Məşrutə inqilabı zamanı Məhəmmədəli Mirzə paytaxtda baş verən hadisələrin Azərbaycan əyalətinə sıçramasına icazə vermədi. Tehranda qarışıqlıqlar meydana çıxarkən Azərbaycan və onun mərkəzi Təbriz şəhəri siyasi baxımdan sakit idi. Təbrizdəki məşturəçilərin ümumi və ilk açıq addımı 1285-ci ilin şəhrivər ayında, sakinlərin Milli Məclisə yollayacaqları nümayəndələri seçən zaman oldu.  Bu zaman hətta seçki nizamnaməsi belə Təbrizə göndərilməmişdi. Şəhərin gizli cəmiyyətləri insanlar ingilis konsulluğunda bəstə oturmağa dəvət etdilər və bu dəvət bir çoxları tərəfindən qəbul edildi. Qacar şahı mehr ayında Azərbaycan seçkilərin keçirilməsinə icazə verdi. Gizli Cəmiyyətdə toplanan Təbriz məşrutəçiləri seçkilərə nəzarət etmək üçün Azərbaycan Əyalət Əncüməni adlanan təçkilat formalaşdırdılar. Bu təşkilatın fəaliyyəti seçkilərdən sonra da davam etdirildi.

1285-ci ilin Azər ayında Müzəfərəddin şah Qacar xəstələndi və buna görə də vəliəhd Məhəmmədəli Mirzə Təbrizdən Tehrana çağırıldı. Azərbaycan Əyalət Əncüməni bu fürsətdən yararlanaraq silahlı qruplar yaratmaq, onlara təlim keçmək üçün istifadə etdi. Bu qrup sonralar məşrutə mücahidləri adı ilə məşhurlaşdı.  Azərbaycanda hakim dəyişikliyindən qaynaqlanan güc boşluğu əyalətdə təhlükəsizliyin, iqtisadi vəziyyətin pisləşməsinə yol açdı. Bu zaman bu qrup ortaya çıxaraq möhtəkiləri topladıqları taxılı insanlara satmağa məcbur etdilər. Eyni zamanda ərzaq qiymətləri də nəzarətə alındı və bahalaşmaya icazə verilmədi. Bunlar nəticəsində qrupa qatılanların sayı daha da artdı. Şəhərdəki natiqlərin çıxışlarında da insanlar bu qrupa qatılmağa təşviq edilirdilər.

Əvvəllər mücahidlər əsasən peşə sahibləri və kiçik ticarətçilərdən ibarət olsalar da, sonradan digər təbəqədən olan insanları da öz aralarına almağa başladılar. Bu zaman onların arasına lotular da daxil idi. Lotular və mücahidlərin ortaq cəhədi ədalət axtarma və məzlumları dəstəkləmi kimi xarakterik xüsusiyyətlər idi. Onlar əsasən qorxmaz olurdular və münaqişələrə girməkdən çəkinmirdilər. Bununla belə lotular arasında başda qanuna tabe olmamaq və intizamsızlıq da daxil olmaqla müəyyən problemlər var idi. Səttar xan da mücahidlərə qoşulan lotulardan biri idi. Mücahidlərə qoşulan dəstələrdən biri də Bakıda İctimaiyyun Firqəsinə qatılmış təbrizlilərdən ibarət idi. Tağızadənin sözlərinə görə, onlar Qafqaz döyüş paltarı geyindiklərinə görə "Qafqaz mücahidləri" adlandırırdılar. "Qafqaz mücahidləri" öz üzvlərini müstəqil formada toplayır və onlara təlim keçir, eyni zamanda da Gizli Mərkəzə tabe olmadığını bildirirdi. Bu mücahidlərin Bakıdakı sosialist mərkəzlərə bu qədər bağlı olması sonda Gizli Mərkəzin də onlara qarşı şübhə ilə yanaşmasına yol açdı. Təbrizli mücahid qruplar arasında mühafizəkarların da silahlı dəstəsi var idi və onlara Mir Haşim Təbrizi rəhbərlik edirdi. O, ümumilikdə həm Gizli Mərkəzə, həm də "Qafqaz mücahidləri"nə eyni gözlə baxırdı və hər ikisinin xaricilərdən asılı olduğunu düşünürdü. Zaamn keçdikdə bu silahlı qrupların arasındakı gərginlik gücləndi və onlar üz-üzər gəldilər, hətta bəzi hallarda bir-birləri ilə münaqişəyə də girdilər.

1286-cı ilin Azər və Dey ayları ərzində Məhəmmədəli şah Milli Məclisi buraxmaq üçün özünün ilk addımlarını atmağa başladı. Məşrutəçilərin onun bu istəklərində uğursuzluğa düçar etmələrinə və guya özünün də istəklərindən geri addım kimi görünməsinə baxmayaraq, gizlində məclisi dağıtmaq üçün hazırlıqlar aparırdı. Bu zaman məşrutə əleyhinə olan qüvvələrin gücləndiyi yerlərdən biri də Azərbaycan olmuşdu. Onların gördüyü işlərə ideologi və məhəlli fərqliliklərin təhrik edilməsi, məşrutəçilərə qarşı təbliğatın aparılması daxil idi. Bütün bunların nəticəsində məşturəçi silahlı qüvvələr arasında fərqliliklər daha da qabarıqlaşdı. Bu zaman ən önəmli toqquşmalardan biri 1286-cı ilin Dey ayının 26-da Xiyaban məhəlləsindən olan və Mir Haşim Təbrizi ilə Bağır xanın rəhbərliyindəki mücahidlərlə Tüfəngçiyanın rəhbərliyindəki Səhrab məhəlləsindən olan mücahidlər arasında baş verdi. Döyüşlər iki həftə davam etdi və 20 nəfər yaralanması və ölməsi ilə nəticələndi. Azərbaycan Əyalət Əncüməninin vasitəçiliyi ilə bu toqquşmaya son qoyulsa da, bütün məhəllələrdən olan məşrutəçi rəhbərlər gələcək döyüşə hazırlaşmaq üçün adam toplamağa yönəldilər. 1286-cı ilin Esfənd ayının 5-də məşrutəyə qarşı olanlar İslam Əncümənini qurdular. Bu əncümənin gördüyü ən önəmli işlərdən biri təbliğat apararaq məşrutəçiləri dinsiz kimi göstərmək idi. Bu təbliğat insanlara təsir etdi və Təbrizdəki siyasi atmosferi daha da gərginləşdirdi.

Tehranda

1286 və 1287-ci illər ərzində şah ilə milli məclis arasında uzun müddət davam edən gərginlikdən sonra 1287-ci ilin 4 xordad tarixində Məhəmmədəli şah Tehranı tərk etdi və Şahbağına yollandı. O, buradan 5 gün sonra yayımladığı və bütün ölkəyə göndərilnə teleqrafında məşrutəçiləri İran xalqında və dövlətində qeyri-sabitliyə səbəb olduqları üçün məşrutəçiləri ittiham etdi. Şahın Tehranda etdiklərinin xəbəri Təbrizə çatdıqdan sonra iğtişaşlara səbəb oldu. Azərbaycan Əyalət Şurası Məhəmmədəli şahın taxtından endirilməsi planını təstiqlədi və Təbrizin məşrutəçi qrupları da bunu dəstəklədi. Mücahidlərdən bəziləri onlar arasından müəyyənləşdiriləcək şəxslərin kömək üçün Tehrana göndərilməsini təklif edirdilər. 1287-ci ilin 27 xordad tarixində Tehrana göndərilmək üçün 300 nəfərlik mücahid hazır oldu və Təbrizin yaxınlığında yerləşən Basmınc kəndində düşərgə salaraq göndəriləcək əlavə qüvvələri gözləməyə başladılar. Bu qrupun komandanı Mir Haşim Təbrizinin müttəfiqi Rəşidülmülk idi və şaha sadiq idi. Eyni zamanda bu dəstə də Səttar xan və Bağır xan da var idilər və hər biri 50 nəfərlik qrupa komandanlıq edirdilər. 29 xordad tarixində Həsən Müctəhid Təbrizi konstitusiyanın şəritə ilə ziddiyyət təşkil etdiyini elan etdi və şaha göndərdiyi teleqrafda onun son addımlarını təriflədi. Təbrizdəki konstitusiyaya qarşı olanlar 30 xordaddan etibarən qurduqları İslam Əncümənində cəmlənməyi artırdılar. Eyni zamanda ətraf yerlərdəki tayfa rəhbərləri olan Şükrulla xan Mərəndi, Hacıəlililərdən Sam xan, Zərğam Nizam və Hacı Fəamerz xan da qüvvələri ilə birlikdə onlara birləşdilər. Beləliklə, bir neçə min tüfəngçi Təbrizin Şətirban məhəlləsinə toplanaraq məşrutəçilərlə döyüşə hazırlaşmağa başladılar. Bunun qarşılığında məşrutəçilər də müqavimət göstərməkdə qərarlı idilər və Basmıncdakı qüvvələrini geri çağırmışdılar.

Məhəmədəli şah öz qüvvələrini gücləndirdikdən sonra məclisin müqavimətini qırma işini İran Kazak Briqadasının komandanı Liyaxova həvalə etdi. 1287-ci ilin Tir ayının 2-də Milli Məclis top atəşinə tutuldu. Məşturəçilər xeyli itki verdikdən sonra məğlub edildilər. Xeyli sayda insan Milli Məclisin binasını, məşrutəçi partiyaların ofislərini, məşrutəçi liderlərin evlərini yağmaladı. Bu qələbədən sonra Məhəmmədəli şah Milli Məclisin ləğv edildiyini və ölkədə fövqəladə vəziyyətin elan edildiyini bildirdi. Liyaxov Tehran şəhərinin hakimi təyin edildi və 39 nəfər həbsə atıldı. Milli Məclisdə Təbrizin nümayəndəsi olmuş Mirzə İbrahim Təbrizi də ölənlərdən biri idi. O, şəhərdəki toqquşmalar zamanı silahlı müqavimət göstərəkən ölmüşdü. Tehrandakı xəbərləri eşidən silahlı məşrutə əleyhdarları məşrutəçilərin səngərlərinə hücuma keçdilər. Tehranda məşrutəçilərin bir neçə saat içində məğlub olmasına baxmayaraq, Təbrizdə 2 Tir etibarilə aylarla davam edəcək müqavimət başladı.

Səttar xan və Bağır xan (ortada) Azərbaycan inqilabçıları arasında

Üsyanın başlaması və Çələbiyanlının Təbrizə hücumu

Məclisin topa tutulmasından sonrakı ilk günlərdə Təbrizdəki məşrutə hökumət orqanlarının əsasları çökdü. Əyalət Şurasının bəzi üzvləri ya Məhəmmədəli şah tərəfdarları qatıldılar, yerdə qalanlarının bir qismi isə Fransa və Rusiya konsulluqlarına sığındılar. Digər qismi isə müxtəlif yerlərdə gizləndilər. Qaradağ tayfalarından Çələbiyanlıların rəisi olan Hacı Rəhim xan Çələbiyanlıya şah tərəfindən Təbrizə hücum etmək və şəhəri ələ keçirmək əmr edildi. O, 1287-ci ilin 2 Tir tarixində min süvari və 3 top ilə birlikdə Təbriz şəhərinin yaxınlığına gəldi. Toqquşma və ya döyüş istəməyən Təbriz sakinlərinin bir çoxu məşrutəçiləri təslim olmağa razı salmağa çalışdılar. Bunun nəticəsi olaraq Bağır xan dəstəsi ilə birlikdə müqavimətdən əl çəkdi və evinə getdi. Evlərin damlarının üzərində təslim olma nişanı kimi ağ bayraqların qaldırılmasına başlanıldı. Nəticədə bəlli oldu ki, Təbrizdə müqaviməti davam etdirən yeganə dəstə Əmirxizi məhəlləsindədir və rəhbəri də Səttər xandır. Amma şah tərəfdarlarının şəhərdə həyata keçirdikləri qarətlər, oğurluqlar və tüfəngçiləri qətlə yetirmələri hətta məşrutəçilərin dəstəklənmədiyi məhəllələrdə belə narazılıqların yüksəlməsinə yol açdı. Tir ayının sonlarında Səttar xan və tərəfdarları gizli şəkildə Ərk qalasına getdilər və buradakı ağ bayraqları yerlərindən sökdülər. Bu addım məşrutə tərəfdarları olan döyüçlərə geri dönmək üçün nişan rolunu oynadı. Bu zaman Bağır xan yenidən silahlansı və döyüşçüləri ilə birlikdə Rəhi xan qaldığı Şazda Bağına hücum etdi. Hücum nəticəsində Rəhim xan Təbriz şəhərini tərk etməyə məcbur oldu. İslam Dünyası Ensiklopediyası Rəhim xanın Təbrizdən qaçmasının tarixi kimi 24 Tiri göstərməkdədir. Onun şəhərdən qaçmasından sonra Əyalət Şurası göstərdikləri şücaətə və mübarizəyə görə Səttar xan və Bağır xana "Sərdar-e Milli" və "Salar-e Milli" titulları verdi.

Məşrutəçilər əsasən Şeyxi və Əmirxiz kimi orta təbəqənin yaşadığı Təbriz məhəllələrində gücləndilər. Bunun qarşılığında Təbrizin imam cüməsi Hacı Mirzə Kərimi Məhəmmədəli şah tərəfdarlarını təşkilatlandırdı və Şahsevən tayfasının da yardımı ilə əsasən Sərxab kimi aşağı təbəqənin yaşadığı məhəllələrdə müqavimət ocaqları formalaşdırdılar. Təbrizin mühafizəkar ruhaniləri cəmiyyətin kasıb hissəsini öz tərəflərinə çəkmək üçün onların məşrutəçilərə şübhəyə yanaşmalarına çalışırdılar. Beləliklə də, orta təbəqənin yaşadığı məhəllələr məşrutəçilərin, aşağı təbəqənin yaşadığı məhəllələr isə məşrutəyə qarşı olanların mərkəzinə çevrildilər. Məşrutəçilər şəhəri ələ keçirməyə nail olduqdan sonra şəhəri mühasirəyə alan kəndlilər və şahsevənlərlə üz-üzə qaldılar.

Konstitusiya tərəfdarları və müxaliflərinin cəbhələşməsi

14 Mordad 1287-ci ildə həbslərin başlanğıcında tətil etmiş Əyalət Əncüməni yenidən toplandı və şəhərin idarəetməsini öz üzərinə almaq üçün yeni nümayəndələrin seçilməsi ilə yenidən formalaşdırıldı. Səttar xanın komandanlığı altında olan mücahidlər əncümənin hərbi qolu kimi fəaliyyət göstərməyə başladılar. 26 Mordad tarixində Məhəmmədəli şahın fərmanı ilə yeni Azərbaycan hakimi təyin edilən Əbdülməcid Mirzə Qovanlı-Qacar Təbrizə gəldi. Məhəmmədvəli xan Təkabuni də ona Azərbaycan ordusunun komandanı kimi qatıldı. Əlbülməcid Mirzənin gəlişi ilə yeni danışıqlar başlansa da, sonda heç bir nəticə əldə edilmədi. Şəhrivər ayının ikinci yarısında Tehrandan göndərilən və bir neçə min süvaridən, bir neçə topdan ibarət ordu da onlara qatıldı. Əhməd Kəsrəvi özünün "İran Məşrutə Tarix"i adlı əsərində məşrutə əleyhdarı qüvvələrin sayı olaraq 30 min rəqəmini qeyd etmişdir. Lakin ingilis jurnalist Artur Mur və fransız zabit Angevur 6 min rəqəmini yazmışdırlar. Dövlət bu ordunun maaşını ödəyə bilmirdi və ona görə də şəhəri qarət etməyə icazə vermişdi. Mühasirəçi ordunun sıralarına Şahsevənlərin Yurdçu tirəsindən və Qaradağ tayfalarından olan süvarilər də var idi. Məşrutəçi qüvvələrin sayı müxtəlif mənbələrdə 2-10 min arası olaraq qeyd edilir.

Səttarxan Təbriz mücahidlərinin rəhbərliyini öz öhdəsinə götürdü. Heç kim və ya heç bir təşkilat onu bu vəzifəyə seçməmişdi. Lakin xarizması və cəsur davranışları onu elə bir mövqeyə gətirmişdi ki, mücahidlər onu izləməyə başlamışdılar. O, Təbrizdə baş verən bütün böyük qarşıdurmalarda iştirak etmiş və onların hamısında öz həyatını riskə ataraq ön sıralarda olmuşdu. O, həmçinin siyasi qərarların qəbul edilməsində də iştirak edirdi. Ona bu işdə İsmayıl Əmirxizi və Mirzə Əli Siqqətülislam də məsləhət verməkdə idilər. Səttar xan ilə birlikdə mücahid qüvvələrə rəhbərlik edən digər komandirlər Bağır xan, Hüseyn xan Bağban, Hacı xan, Məhəmmədsadiq xan və Yarməhəmməd xan idi.

Elə həmin dövrdə İstanbulda fəaliyyət göstərən tacirlər "Səadət Əncüməni" adı ilə bir təşkilat formalaşdırdılar. Təşkilatın məqsədi məşrutəçiləri dəstəkləmək üçün maliyyə yardımları toplamaq, eyni zamanda da Azərbaycan barədə xəbərləri Nəcəf və dünyanın digər yerlərindəki din adamlarına çatdırmaq idi. Təşkilat bu işləri effektiv şəkildə görməkdə idi.

1287-ci ilin Şəhrivər ayında Maku hakimi Murtəzaqulu İqbaləssəltənə öz qüvvələri ilə məşrutəçilərlə döyüşmək üçün Təbrizə yola düşdü. Onun qüvvələrinə qardaşı oğlu İzzətulla Makuyi komandanlıq etməkdə idi. Şəhrivər ayının 18-də Təbrizin Xacə Dizac və Sağalan kəndlərində məşrutəçilərlə İqbaləssəltənənin qüvvələri arasında ağır döyüş baş verdi. Nəticədə məşrutə əleyhdarları hər iki kəndi yağmalayaraq, sakinlər arasından xeyli insanı qətlə yetirdilər. Kənd ağsaqqallarından 4 nəfər isə top atəşi ilə edam edildi.

Birinci Rus inqilabının gedişatında yenicə məğlub edilən Rusiya Sosial Demokrat Fəhlə Partiyası Təbrizdəki müqaviməti dəstəklədiklərini bildirən bəyannamə yayımladılar. Partiya ordu və döyüş təcrübəsi olanları istəyəcəkləri halda silah və sursatları ilə birlikdə Təbrizdəki mücahidlərə qatılmağa dəvət etdi. Beləliklə də, Qafqazdan olan könüllülər Təbrizə döyüşməyə gəlməyə başladılar. Gələn könüllülər arasında Qafqazda işləyən İranlı mühacirlər, Şimali Azərbaycandan olan azərbaycanlılar, sosial-demokrat gürcülər və Daşnak ermənilər daxil idi. Onlar 1287-ci ilin mordad və şəhrivər aylarından etibarən tədricən Təbrizdə toplanmağa başladılar. Eduard Qranvil Braun onların sayının 100 nəfər olduğunu bildirir. Lakin Rusiya imperiyasının Xarici İşlər Nazirliyi 1287-ci ilin Mehr ayında Təbrizdə mücahidlərə qatılan qafqazlıların sayının 300-500 arası olduğunu elan etmişdi. Tarixçi Afari bu qrupun sayının 500 ilə 800 nəfər olduğunu təxmin edir. Qafqazlı mühacirlərin Təbrizə gəlişi oradaki məşrutəçilərə təsir etmiş və şəraiti daha da radikallaşdırmışdır. Qafqazlı inqilabçılar uniformalar geyinir və inqilabi təcrübələri daha çox olduğu üçün özlərinin inqilabi idealları barədə sərbəst şəkildə danışır, bu idealın həyata keçirilməsi üçün olan işlərdə öndə gedirdilər. Onların, xüsusən gürcü inqilabçıların varlığı bir neçə baxımdan əhəmiyyətli idi. Qrupun liberal davranışı mühafizəkar din xadimlərinin onlara qarşı çıxmasına və onları ateist adlandırmasına səbəb olub. Birincisi onlar bacarıqlı döyüşçülər idilər və döyüşün həssas anlarında zərbə qüvvəsi kimi ortalığa çıxmağı bacarırdılar. İkincisi onlar məşrutəçilərə modern döyüş qaydalarını öyrədirdilər. Üçüncüsü onların Rusiya imperiyası küçələrindəki mübarizələri əsasında əl bombalarından effektiv istifadəsi yayıldı və ümumiləşdi. Dördüncüsü, onlar mühasirədə olan Təbrizə gəlməklə əhali və məşrutəçilərin əhval-ruhiyyəsinin yüksəlməsinə səbəb olmuşdular.

Müqavimətin ilkin dövründə məşrutəçilər döyüş nizamına və təşkilatlanmasına sahib deyildilər. Lakin tədricən hərbi münaqişənin hələ uzun müddət davam edəcəyi bəlli oldu. Buna görə də, məşrutəçər üçün mərkəzi döyüş qərərgahı funksiyasını yerinə yetərəcək Hərbi Komissiya adlı komitə formalaşdırıldı. Bu komissiyaya Səttar xan və Bağır xan nəzarət etməkdə idilər. Bu komissiyanın əmri ilə məşrutəçilər 25 nəfərlik dəstələrə bölündülər. Hər dəstə özünün dəstə komandirini seçməklə birlikdə, öz adına təhkim edilmiş mövqeyi qorumaqla mükəlləf edilmişdi. Bunan başqa, hərbi xərclərə nəzarət etmək üçün İanə Komissiyası formalaşdırıldı. Bu komissiyaya 12 nəfər tacir daxil edilmişdi. Məşrutəçilərin komandirləri özlərinin döyüş xərclərini bu komissiyadan alaraq ödəmələri həyata keçirirdilər. Adi məşrutəçinin günlük maaşı bir qıran təşkil etməkdə idi. Eyni zamanda Xiyaban və Əmirxiz məhəllələrində onlar üçün fəaliyyət göstərən çörək bişirmə sexləri də təşkil edilmişdi.

Məşrutəçilərin silahları müxtəlif yollarla təmin edilməkdə idi. İlk başlarda Təbrizin Ərk qalasına edilən hücumdan ələ keçirilən silahlar könüllülər arasında paylanıldı. Bu silahların atış məsafəsi qısa idi və buna görə də döyüşdə o qədər də effektiv deyildilər. Qafqazlı inqilabçılar özlərinə lazım olan silahları özləri ilə gətirmişdilər. Bir müddət keçdikdən sonra Bakı və Tiflisdən Təbrizə lazımı silahların çatdırıldığı ticarət şəbəkəsi formalaşdırıldı. Beləliklə, Culfa-Təbriz xətti məşrutəçilər üçün həyatı əhəmiyyətə çevrildi. Onlar bu xətti açıq tutmaq üçün çalışarkın, şah tərəfdarları da yolu kəsməyə səy göstərməkdə idilər. Bir gürcünün yardımı ilə Təbrizin özündə də əl bombası düzəldilən sex formalaşdırılmışdı.

Təbrizdə konstitusiya quruluşunun tərəfdarları və əleyhdarları

Aid olduğu ictimai təbəqə	Məşrutəçi	Monarxist
Siyasətçi	Əli Müsyo; Mirzə İsmayıl Əmirxizi; Sadıq Təbatəbai-Vəkili; Seyid Həsən Tağızadə	Əbdülməcid Mirzə Qovanlı-Qacar
Ruhani	Mirzə Əli Siqqətülislam; Mirzə İbrahim ağa Təbrizi	İmam Cümə Hacı Mirzə Kərim; Mirzə Həsən Təbrizi; Mir Haşim Təbrizi
Döyüşçü	Səttar xan; Bağır xan; Hüseyn xan Bağban; Hacı xan; Məhəmmədsadiq xan; Yarməhəmməd xan; Rza Tərbiyət; İsmayıl Yekani;Hovard Baskervil	Murtəzaqulu İqbaləssəltənə Makuyi; Hacı Rəhim xan Çələbiyanlı; Səməd xan Şücaəddövlə; Şükrulla xan Mərəndi; Zərğam Nezam; Sam xan; Hacı Fəramərz xan
Gildiyalar və tacirlər	Heydər xan Əmioğlu; Hacı Mehdi Kuzəkünani

Təbrizin tamamilə məşrutəçilərin əlinə keçməsi

1288-ci ilin mehr ayında Təbrizin bəzi məhəllələri məşturəçilərin, bəziləri isə Məhəmmədəli şahın tərəfini tutan monarxistlərin əlində idi. Lakin Səttar xan bir əməliyyatla bütün şəhəri ələ keçirmək qərarına gəldi. Məşrutəçilərin qüvvələri 18 Mehr tarixində Şeşgilan və Bağmeşə məhəllərini ələ keçirərək Dəvəçi məhəlləsi uğrunda əməliyyatlara başladılar. 19 mehrdən sonra məşrutəçilər Sərxab və Şətərban məhəllələrini də ələ keçirdilər. Əbdülməcid Mirzə Qovanlı-Qacar nəhayət şəhəri məşrutəçilərə buraxıb Basməncə geri çəkilmək qərarına gəldi. Bununla da bütün Təbriz şəhəri məşrutəçilərin əlinə keçmiş oldu. Bu hücum monarxistlərin qüvvəsinin pərən-pərən düşməsinə yol açdı. Beləki İslam Cəmiyyəti rəhbərləri şəhəri tərk etdilər, Şücayi Nezam Mərəndə, Məhəmmədvəli xan Tənkabuni Tənkabuni bölgəsinə qayıtdı. Məşrutəçiləri belə bir hücuma vadar edən şeylərdən biri də şəhərdəki ərzaq anbarlarının demək olar ki boşalması idi. Amma bu qələbə ilə tədarükün şəhərə daxil olmasına imkan yarandı, ətraf kəndlərdən və digər şəhərlərdən taxıl yığıldı. Təbrizli tacir Məhəmməd Baqir Vijoiei “Azərbaycan İnqilabı və Təbriz üsyanı tarixi” kitabında bundan sonra Təbrizdə çörəyin o qədər ucuzlaşdığını, hətta iyirmi il əvvəl belə bu qiymətə çörəyin olmadığını bildirir.

Təbrizin tamamilə ələ keçirilməsi ilə müvəqqəti sakitlik dövrü formalaşdı. Bununla da Əyalət Şurasının şəhərin gündəlik işlərini əvəvlki qaydaya salmasına, məktəbləri yenidən açmasına və döyüşlərdən qaynaqlanan ziyanı ortadan qaldırmasına imkan formalaşdı. Əyalət Şurası şəhəri idarə etmək üçün Səttar xan, Bağır xan və Əclal əl-Mülkdən ibarət komitə formalaşdırdı. Böyük Britaniyanın Təbriz şəhərindəki baş konsulu Ratislou bildirirdik ki, şəhər əslində Səttar xan və Bağır xan tərəfindən idarə edilir və Əclal əl-Mülkün heç bir real gücü yoxdur. Təbrizin idarə edilməsinin növbəti addımı kimi Mərənd şəhəri başda olmaqla Təbriz-Culfa yolunun açılması oldu. Bu yolun açılması ilə məşrutəçilər şəhəri davamlı olaraq azuqə və döyüş sursatları ilə təmin edə, Qafqazdakı məşrutəçilərlə əlaqə qura bildilər. Mərənd hakimi olan Şücae Nezam məşrutəçilərin güclü və ciddi rəqibi olaraq qalmaqda idi. Buna görə də məşrutəçilər onu aradan götürmək barədə düşünməkdə idilər. Buna görə də Heydər xan Əmioğlu Şücae Nezamın dostlarından birinin möhürünü ələ keçirdi və bir qutunun içinə bomba yerləşdirib, həmin möhürlə möhürlədikdən sonra Şücae Nezama göndərdi. Şücae Nezam qutunu açan kimi bomba partladı və o, öldü. Onun ölümü ilə də Mərənd ilə birlikdə, Xoy və Marağa kimi Azərbaycan şəhərlərinin də ələ keçirilməsinin yolu açılmış oldu.

Mühasirə və aclıq

1287-ci ilin dey ayında Səməd xan Şücaəddövlə Qaradağ monarxistlərindən ibarət dəstənin komandanlığında Marağanı ələ keçirdi və Təbrizə doğru yönəldi. O, Xaniya bölgəsində məşrutəçiləri məğlub edərək Sərdrudu özünün nəzarətinə götürdü. Kazaklardan ibarət yeni 400 nəfərlik dəstənin, 6 topun və nizami tayfa-el süvarilərinin gəlməsi ilə Əbdülməcid Mirzə Qovanlı-Qacarın düşərgəsi yenidən canlandı. Dey ayının 26-da bu qüvvələr şəhərin ətrafını dövrələdilər. Onların hücumu uğursuz olsa da, nəticə olaraq şəhəri mühasirəyə almağı bacardılar. Bununla da, əvvəlkilərdən daha şiddətli olmaqla döyüşlərin yeni mərhələsi başlamış oldu. 15 bəhmən 1287-ci ildə mühasirə tamamlandı və şəhərin bütün giriş və çıxışları monarxiya tərəfdarlarının əlinə keçdi. Bunun qarşılığında İngiltərədən yeni gəlmiş olan və məşrutəçilərin xalqla rəftarını tənqid edən Seyid Həsən Tağızadə yeni Milli Qvardiya adlı dəstəsini təşkil etdi. O, eyni zamanda bu yeni dəstəyə mücahidlər arasından yeni üzvlər də cəlb etməyi bacardı. Həmçinin, Təbriz Amerika Memorial Məktəbinin müəllimi Hovard Baskervil, Xilasetmə Qüvvəsi kimi tanınan tacir uşaqlarından ibarət silahlı dəstə yaratdı. Məşrutəçilər dəfələrlə yolu açmağa çalışsalar da, buna nail ola bilmədilər. Səttar xan bir dəfə Culfaya yolu açmağa cəhd etdi, lakin tezliklə Rəhim xan Çələbiyanlının qoşunları gəlib onun qarşısını aldı.

Çörəy də daxilmaqla önəmli məhsullar üçün hər insan üçün miqdar müəyyən edilməsinə və bəhmən-isfənd ayları boyunca mühasirəni yarmaq üçün cəhdlər edilməsinə baxmayaraq, şəhərdə məhsul qıtlığı artdı və ticarət çökdü. Ərzaq təminatının vəziyyəti o qədər pis idi ki, insanlar aclığa görə otları yeməyə başladılar. Bun görə də xeyli sayda insan aclıqdan öldülər. Bu dövrdə baş verən hadisələr kontekstində xalq zərb-məsəlinə çevrilən "yonca yemişik, məşrutə eləmişik" ifadəsi formalaşmış və indiki dövrə qədər istifadə edilməkdədir. Təbrizlilər əzəb-əziyyətlərinə dözdükləri, amma nəticəsini görmədikləri müharibədən artıq yorulmuşdular. Kasıb qadınlar dəstələr düzəldərək insanlar önündə Səttar xan və Bağır xanı söyürdülər. Kasıb insanların varlıların evlərinə və ya konsulluqlara hücum etmə təhlükəsi ortaya çıxmışdı. Məşrutəçilər təslim olmayacaqlarını bildirirdilər. Müqaviməti durdurmaq üçün irəli sürdükləri şərtlərə isə ölkədə konstitusiya rejiminin qurulmasını, ümumi amnistiya elan edilməsini, şəhərin mühasirəsinə son qoyulmasını və Azərbaycana yeni hakim təyin edilməsini tələb edirdilər.

Rus qüvvələrinin daxil olması və mühasirənin sonlandırılması

1286-cı ildə Rusiya və İngiltərə imperiyaları arasında imzalanmış razılaşmaya görə İranın şimal torpaqları Rus, cənub torpaqları isə İngilis nüfuz dairəsi olaraq bölündü. 1907-ci il razılaşması kimi tanın bu müqavilənin imzalanması ilə ingilislər 75 ildən sonra Rusiyaya İranın şimal torpaqlarına müdaxilə etmək və ya nüfuzunu yaymaq cəhdlərinə qarşı çıxmaq və ya qarşılıq vermək siyasətlərini tərk etdilər. Bu müqavilə ilə öz nüfuz dairələri kimi tanınan bölgədə ruslara öz maraqlarına zidd olan istənilən hadisəyə istədiyi kazım bildiyi addımı atmak imkanı tanınmışdı. Bütün Azərbaycan, eləcə də Təbriz bu nüfuz dairəsi olaraq tanınmış bölgəyə daxildi.

Rusiya münaqişənin başlamasından öz vətəndaşlarına görə narahatlıq duyduğunu bildirmişdi. 1909-cu ilin aprel ayının ortalarında Rusiya və İngiltərə öz aralarında rus ordusunun İran torpağına daxil olması və mühasirəni qırması məsələsində razılığa gəldilər. Bu iki dövlətin də baş konsulu Əyalət Əncümənini əmin etdilər ki, rus ordusunun Təbrizdə olması müvəqqəti olacaqdır. Əncümən ilk başlarda bunu qəbul etməsə də, sonda təklif qəbul edildi. Rus ordusu Culfa körpüsünü keçərkən Nurullah Yekaninin rəhbərliyində olan ordu körpünü qapadarak onların keçməsinə əngəl oldu. Lakin Əncüməndən icazə gəldikdən sonra körpü rus ordusunun keçidi üçün açıldı.

Komandanlığında General Znarskinin olduğu 4 min nəfirlik rus ordusu 1288-ci ilin 9 ürdibehiştində Təbriz şəhəri ətrafına gəlib çatdı. Bu ordu 4 tabor kazakdan, 3 tabor piyadadan, 2 tabor topçudan və 1 tapor istehkamçıdan ibarət idi. Ordu Təbriz şəhərində Acıçay çayının şimalında düşərgə saldı. Məşrutəçilər və ruslarla əlaqələr ilk vaxtlarda çox yaxşı idi. Ruslar icazə olmadan şəhərə daxil olmurdular. Eyni zamanda məşrutəçilərdən onların davamlı olaraq şəhərə taxıl gətirdiklərinə və mövcudluqlarının müvəqqəti olduğunu bildirmələrinə görə vəziyyətdən razı idi. Səttar xan və Bağır xan General Znarkisini qarşılamağa getmiş və məşrutəçi döyüşçülərə də rus ordusuna qarşı heç bir müqavimət göstərməmək əmri vermişdilər. Bununla da İran dövlətinin ordusu dağıdıldı, Əbdülməcid Mirzə Tehrana geri döndü. Rəhim xan Mərəndə, digər elat qüvvələri isə öz torpaqlarına qayıtdılar. Rus ordusunun gəlişi ilə Rusiyanın Təbrizdəki konsulu Millerin şəhərin idarə edilməsində rolu xeyli artdı. Ruslar Məhəmmədəli şahdan məşrutəçilərin etibar etdiyi Əclal əl-Mülku şəhər hakimi təyin etməsini istədilər. Başqa imkanı olmayan Məhəmmədəli şah bu təyinatı qəbul etməyə məcbur oldu. Rus ordusunun gəlişindən bir neçə gün keçdikdən sonra bir əsgər keşikçi vəzifəsini yerinə yetirərkən bilinməyən şəxs tərəfindən güllələndi. Buna cavab olaraq rus döyüşçüləri hara gəldi atəş açmağa başladılar və nəticədə bir təbrizli həyatını itirdi. General Znarski öldürülən rus döyüşçüsünün həyatı müqabilində kompensasiya kimi 10 min tümən pul tələb etdi. Lakin Əyalət Əncüməninin bu qədər pulu təmin edə bilmə imkanı yox idi. Buna görə də verilən vaxt tamam olan zaman 3 min tümən toplandı və ruslara verildi. Münasibətlər zamanla daha da gərginəşməyə doğru getməkdə idi. Bunda rusların şəhərin xəritəsini çəkməsi ilə onların Təbrizdə müvəqqəti olmaması fikrinin daha da yayılması önəmli rol oynadı. Məşrutəçilər buna etiraz etsələr də, heç bir nəticə hasıl olmadı. Bundan sonra ruslar özlərinin vətəndaşları hesab etdikləri qafqazlı məşrutəçilərin təhvil verilməsini istədilər. Dedikləri yerinə yetirilmədiyi halda isə Səttar xan və Bağır xanı həbs etməklə təbrizliləri hədələdilər. Qafqazlı inqilabçılar gecə ikən şəhərdən qaçaraq Xoya getdilər və oradan da Arazı keçib Qafqaza geri döndülər. Onlardan bəziləri Qafqaz həbs edildi və Sibirə sürgün edildilər.

22 Ürdibehişt tarixində Əncümən elan etdi ki, sabahkı günün günorta saatlarına qədər hər bir kəs öz silahlarını təslim etməlidir. Silahların təslim alınmasını rus qüvvələri öz üzərinələrinə götürmüşdülər. Eyni zamanda 25 Ürdibehişt tarixində Təbriz istehkamlarının dağıdılması əmri verildi. Ruslar dinamitlər və top atəşləri ilə şəhərin istehkamlarını dağıtdılar. Bundan başqa, ruslar bəzi məşrutəçi liderləri təqib etməyə də başlamışdılar. Belə məşrutəçilərdən olan Nayeb Qasım və Yusif Həmkəvari onlar tərəfindən həbs də edilmişdilər. Buna görə də məşrutəçilərin bir çoxu ya gizləndilər, ya da Təbrizi tərk etdilər. Qafqazlı inqilabçılar öz bölgələrinə geri döndülər, Əli Müsyo isə Osmanlı konsolluğuna sığınmağ məcburiyyətində qaldı. İctimai-Amiyyun və Sosial-Demokrat Firqəsi öz fəaliyyətini sonlandırdı. Rus qüvvələri Bağır xanın evinin qarşısına toplar yerləşdirərək onu dağıtmaq istəsələr də, sonradan fikirlərini dəyişdirdilər. Onlar Səttar xan və Bağır xanın mallarını müsadirə etdilər. Müsadirə üçün əsaslandırma məşrutəçilər tərəfindən Təbriz-Culfa Şose Yolu Şirkətinə 22 min rubl dəyərində ziyan vurulması və bu mallarla həmin ziyanın qarşılanması idi. Ruslar həm Bağır xanı, həm Səttar xanı, həm də Tağızadəni həbs etmək istəsələr də, onlar qaçıb Osmanlı konsulluğuna sığına bildilər. Bununla da Azərbaycan məşrutəçiləri pərən-pərən düşdülər və Tehranın fəthində iştirak edə bilmədilər.

Sonlanması

Nəticələr

Təbrizlilərin monarxistlərə müqavimət göstərməsi nəticəsində digər şəhərlərdəki məşrutəçilər də ruhlandılar və müqavimətlərini yenidən bərpa etdilər. Xorasan, Fars, Gürgan yeni qüvvələr formalaşdı. Bunların ən önəmlisi isə İsfahan və Gilandakı məşrutəçilərin öz qüvvələrini təşkil edərək Tehrana yürüşə başlamaları oldu. Yürüş nəticəsində bu məşrutəçilər Tehranı ələ keçirərək Məhəmmədəli şahın taxtdan salınmasına nail oldular. Təbrizin ruslar tərəfindən ələ keçirilməsinə görə təbrizli məşrutəçilər Tehran üzərində qələbə qazanılması ilə nəticələnən yürüşdə iştirak edə bilməsələr də, onların 11 aylıq müqaviməti digər yerlərdəki məşrutəçilərə həvəs vermişdi. Məhəmmədəli şahın taxtdan endirilməsi və Əhməd şah Qacarın onun yerinə taxta çıxarılması ilə məşrutəçi dəstələri dağıldılar. Mehdiqulu xan Hidayət isə 28 Mordad 1288-ci ildə Azərbaycanın yeni valisi olaraq Təbrizə gəldi. O, məşrutə tərəfdarı və şəxsi məsələlərdə təvazökar insan olmasına baxmayaraq, siyasəti intelektual elitlərin işi hesab edirdi. Buna görə də, məşrutəçi liderlərə belə məsələlərdə diqqətə almırdı.

Təbrizli məşrutəçilərin müqaviməti illər sonra Təbrizdəki bir digər azadlıq inqilabı zəmin formalaşdırdı. Rəhbəri Şeyx Məhəmməd Xiyabani olan bu inqilab 1299-cu ilin Fərvərdində başlamış, həmin ilin Şəhrivər ayında da onun ölümü ilə sonlanmışdı. Təbriz üsyanı zamanı Xiyabani məşrutəçilərin tərəfində olmuş, sonra isə həmin şəhərdən vəkil seçilərək İran Milli Məclisində nümayəndə olmuşdu. O, 1919-cu il İngilis-İran Razılaşmasının əleyhdarı və mərkəzi hökumətin siyasətinin tənqidçisi olmuşdur.

Şəxslərin taleyi

1288-ci ilin 28 İsfənd tarixində Səttar xan və Bağır xan səltənət naibi Əlirxan xan Qovanlı-Qacar tərəfindən Tehrana dəvət edildilər. Tarixçi Şapur Rəvasani hesab edir ki, bu dəvət məşturəçi liderlərin istəklərinin əksinə, yeni hökumətin təkidləri, hətta təhdidləri nəticəsində qəbul edilmişdi. Rəvasani əlavə edir ki. bu liderlər məşrutəçilər və xalq arasında dəstəyə və nüfuza malik idilər. Bu da İngiltərə və Rusiya imperiyalarının istəyi ilə uyğun gəlmirdi. Buna görə də, bu iki dövlətin səfirləri İran dövlətinin bu iki lideri Tehrana gətirməsi üçün təzyiq etmişdir. Hətta Rusiya dövləti Səttar xanın Təbriz şəhərinin idarə edilməsinə qarışmasına son verilmədiyi təqdirdə Təbrizə hücum edəcəyini bildirmişdi. Səttar xan və Bağır xan Tehran yolu üzərindəki bütün şəhərlərdə xoş qarşılandılar. Tehran əhalisi onları görünməmiş canfəşanlıqla qarşıladı. Onlar 1289-cu ilin 28 Fərvərdin tarixində Milli Məclisə getdilər və məclisdəki vəkillər onları təmtəraqla qarşılayıb təbrik etdilər.

Bu zaman Demokrat Partiyası iləı Mötədil Sosialist Partiyası arasında ixtilaf başladı. Bu ixtilaf tədricən silahlı toqquşmaya, qarşılıqlı hücumlara və nəhayət Seyid Abdullah Behbehaninin sui-qəsdi ilə nəticələndi. Onun öldürülməsində Demokrat Partiyası və Heydər xan Əmioğlu ittiham edilirdi. Bundan sonra məclis məşrutəçilərin hamısına 1289-cu ilin Mordad ayına qədər silahlarını təhvil verməyi əmr etdi. Lakin bu qərar Səttar xan və Bağır xana qarşı ciddi şəkildə tədbiq edilirdi. Sərdar Əsəd Bəxtiyari və Demokrat Partiyasının tərəfdarları azad şəkildə silah gəzdirməyə davam edirdilər. Buna görə də, Səttar xan və tərəfdarları bu qərara şübhə ilə yanaşır və müqavimət göstərirdilər. Buna görə də Atabəy parkında məşrutəçilərin silahsızlandırılması zamanı onlarla dövlət qüvvələri arasında toqquşma baş verdi. Bu hadisə zamanı Səttar xan diz nahiyəsindən güllə yarası aldı. Güman edilir ki, o, öz yaxınlarından biri tərəfindən açılan atəş ilə yaralanmışdı. Bu yaraya görə Səttar xan ömrünün sonuna qədər topal yaşadı.

Bundan sonra Səttar xan daha 4 il yaşadı, lakin bu müddət ərzində təcrid edilmiş vəziyyətdə saxlanıldı. O, mərkəzi hökumətlə, hətta Əbdülməcid mirzə Qovanlı-Qacar ilə məktublaşaraq ona icazə verilməsi halında Azərbaycanın ruslar tərəfindən işğalına son qoya biləcəyini bildirdi. Lakin bu təkliflərə məhəl qoyulmadı. O, 25 Abas 1293-cü ildə Tehranda vəfat etmişdir. Bağır xan da Tehranda təcrid edilmiş şəraitdə yaşamağa davam etdi. Dövlət ona 300 tümən təqaüd təyin etmişdi. Birinci Dünya müharibəsinin çatmasından sonra Bağır xan öz dəstəkçiləri ilə birlikdə Tehrandan Kermanşaha doğru yola düşdü. Onun məqsədi almanlarla görüşmək üçün ya Bağdada, ya da İstanbula çatmaq idi. Lakin Kermanşahda o, və yoldaşları quldurların hücumuna məruz qaldılar. Toqquşmada onların hamısı həyatını itirdi.

Əbdülməcid Mirzə məşrutə inqilabından sonra dövlət vəzifəsinə təyin edilməsə də, tez-tez dövlət dairələrində görünürdü. O, belə ziyarətlər nəticəsində həm Əsəd Bəxtiyari, həm də Əhməd Qavam ilə səmimi münasibətlər qurmuşdu.

Ruslar Təbrizi tərk etmək niyyətində olmadıqları üçün 1290-cı ildə məşrutəçilərin üsyanı ilə qarşılaşdılar. Lakin ruslar üsyanı yatıra bildilər. Həmçinin ruslar 10 Dey tarixində 40 nəfəri edam etdilər. Edam edilənlər arasında məşrutə tərəfdarı ruhani Mirzə Əli Siqqətülislam, Əyalət Əncümənindən Şeyx Səlim və Sadiqülmülk, Gizli Mərkəzdən Hacı Əli Davafuruş və Əli Müsyönün iki gənc oğlu da var idi. 11 Dey tarixində Təbrizi mühasirəyə alanların komandanı olmuş Səməd xan Şücaəddövlə şəhərə gəldi və rus ordusunun yardımı ilə şəhərin idarəetməsini əlinə aldı. O, şəhərdə zorakılıqlar həyata keçirmək və məşrutəçilərin edamını davam etdirməklə özünün Təbrizdəki hakimliyinin müddətini uzatdı.

Hadisənin əks-sədası və qiymətləndirilməsi

Tarixi dəyərləndirmə

Tarixçi Maşallah Acudaninin fikrinə görə, bomba hazırlamaqda və mübarizəni təşkil etməkdə təcrübə və məharətə malik olan Qafqaz mücahidləri Təbrizdə Səttar xanın yanında vuruşmuş və Məhəmməd Əli şaha qarşı mübarizəni Rusiya hökumətinə qarşı mübarizə forması hesab etmişlər. Onun fikrincə, bu qüvvələrin mövcudluğu İranın müxtəlif bölgələrində, o cümlədən Təbrizdə məşrutəçilərin uğur qazanmasında mühüm rol oynamışdır. Bununla belə, Ajudani onların rolunun da şişirdildiyini əlavə edir və bu qüvvələrin mübarizə adı altında talan və qarət etdiklərinə dair misallar gətirir. İran tarixi araşdırmaçısı Rəsul Cəfəriyan Təbrizin məşrutəçilərini Qafqazlı mücahidlərin təsiri altında, sosial-demokrat axınından ilhamlanmış və yerli islahat xəttindən bir növ uzaqlaşma kimi qiymətləndirir. O, bu dəyişikliyi dövrün İslam alimlərinin məşrutə haqqında anlayışı ilə ziddiyyətli hesab edir. Onun fikrincə, ekstremizm, düşüncələrə biganəlik, yerli olmayan ekstremist ideyalar, zorakılıq insanların və dini qrupların Təbriz Konstitusiyasından üz döndərməsinə səbəb olmuşdur.

Musa Ğaninecad qafqazlı sosial-demokratlarla məşrutəçilərin əməkdaşlığını yeni mərhələ, yəni sosialist inqilab üçün olan taktiki əməkdaşlıq kimi dəyərləndirir. O, bu qrupun məqsədlərini Məşrutiyyət Hərəkatının məqsədlərindən fərqli hesab edir. O, bu fikrini bu qrupun kəndlilərin xeyrinə geniş torpaq islahatları aparmaq üçün Təbriz Əyalət Cəmiyyətinə təqdim etdiyi plan ilə əlaqələndirir. O, sosial-demokratların populyarlığının və sosial bazasının az olduğunu, lakin siyasi təsir baxımından əhəmiyyətli olduğunu bildirir. Təbiiki qafqazlıların fəaliyyəti təkcə Təbrizlə məhdudlaşmış deyildi. Onlar Tehranda, Rəştdə, Tehranda və İsfahanda da fəaliyəyt göstərməkdə idilər.

Siyasi sosioloq olan Sörab Yəzdani bildirir ki, məşrutəçilərin bir çoxu savadsız və aydın siyasi görüşlərə malik deyildilər. İctimaiyyun-Amiyyun və Gizli Mərkəz onların ictimai görüşlərini möhkəmlətməyə çalışsa da, onların qarət, adam oğurluğu və hətta qətllər həyata keçirməsi barədə çoxsaylı hekayələr dolaşmaqda idi. O, bunun göstəricisi kimi məşrutəçilər ilə ziyalılar arasında əlaqənin qurula bilməməsini göstərir. Bu iki qrup bir-birinə şübhə ilə yanaşırdı. Ziyalılar məşrutəçiləri zorakılıq tərəfdarı və vulqar, məşrutəçilrə isə ziyalıları fürsətçi olaraq dəyərləndirirdilər.

Tehranın fəthi və Məhəmmədəli şah Qacarın taxtdan endirilməsindən sonra Səttar xan və Bağır xanın digər məşrutə liderləri ilə fikir ayrılıqlarına düşməsi onların təcrid olunmasına yol açmışdı. Bu barədə İsmayıl Əmirxizi və Əbdülhüseyn Nəvai iddia edirlər ki, Səttar xan güc əldə edərək qələbə qazandıqdan sonra xarakter olaraq dəyişmişdi. Beləki o, tabeliyində olanların ən kiçik xətalarına qarşı belə güzəşt etmirdi və Tağızadə kimi digər məşrutə liderlərinin məsləhətlərinə və fikirlərinə heç bir diqqət yetirmirdi. Bunun əksinə olaraq, Əhməd Kəsrəvi Tağızadəni və onun tərəfdaşlarını eqoist olmaqda və mücahidlərin hərəkətlərini kiçik görməkdə ittiham edib. Janet Afari isə düşünür ki, bu ixtilafın kökü daha dərində idi və Tehran fəthinə qədər o qədər də biruzə olmayan liberallar ilə demokratlar arasındakı siyasi fərqliliklərdən qaynaqlanmaqda idi. Afarinin fikrincə, nümayəndələr sosial-demokratları narahat ünsür hesab etsələr də, inqilabın davam etdirilməsi üçün onların gərəkli olduğunun fərqində idilər. Lakin bunun üçün də onların rəhbərləri daha təcrübəli və ölçülü-biçili liderlər ilə dəyişdirilməli idi.

Mətbuatda əks-sədası

İranda

Seyid Məhəmmədrza Müsavat Tehranda Milli Məclisin topa tutulmasından sonra Qafqaza qaçmış, buradan isə Təbrizə gəlmişdi. O, burada bir müddət Müsavat adlı qəzet nəşr etdirmişdir. Qəzətin ilk sayında Seyid Məhəmmədrza Təbriz bölgəsindən bəhs etmiş və məşrutəçilərin inqilabı hərəkatlarını övmüşdür.

Tiflisdə Azərbaycan türkcəsində həftəlk nəşr edilən Molla Nəsrəddin jurnalı İranda məşrutənin qəbul edilməsinin qatı tərəfdarı idi. Lakin bəzən onlar məşrutə hərəkatını tənqid də edirdilər. Beləki Molla Nəsrəddinin 27-ci sayında Təbrizdəki məşrutəçilər arasında fraksiyaların meydana çıxması tənqid edilirdi. Qəzet düşünürdü ki, bu fraksiyalaşma anlaşmazlığa və xalq arasındakı ayrılığın daha da böyüməsi ilə nəticələnəcəkdi. Qəzet özünün 30 dekabr 1907-ci il tarixli 49-cu sayında Təbrizdə Mühakimat adlı qəzetin baş redaktorunun məşrutəçilər tərəfindən döyülməsini də fraksiyalaşmanın nəticəsi olaraq irəli sürürdü.

Buna qarşılıq, İslam Əncüməninin orqanı olan Amla-ye ‘Ommü isə məşrutəçilərin qəti əleyhinə idi. Qəzet məşrutəçiləri babi və ya imansız olmaqda ittiham etməkdə idi. Məsələn, Hacı Mehdi Kuzekonaninin idarəçiliyi öz qohumlarını işə aldığı üçün tənqid edilirdi. Eyni zamanda, Əli Müsyo, Bağır xan və s. kimi məşrutə liderləri də bu qəzetdə tənqid edilməkdə idi.

Digər ölkələrdə

Məşrutə inqilabı və onun gedişatı barədə Fransa nəşrləri xeyli material yayımlamaqda idilər. Belə qəzetlərə misal olaraq "Les Deux-mondes", "Siecle", "Temps", "Humanite" misal göstərilə bilər. Lakin bu qəzetlər nadir hallarda xalq hərəkatlarını dəstəkləyirdilər. 1287-ci ilin Şəhrivər ayında Fernand Anginieur adlı bir fransız zabiti özünün Orta Şərqə olan səfəri zamanı Təbrizə gəldi. O, burada 24 gün qaldı və hadisələri yaxından müşahidə etmə imkanı əldə etdi. O, Təbrizdə qaldığı zaman şəhərin məhəllərinin məşrutəçilər və şah tərəfdarlarına yanaşmalarını göstərən bir xəritə də hazırlamışdı. Fernand Fransaya döndükdən sonra öz xatirələrini nəşr etdirdi və fikirləri barədə xeyli çıxışlar etdi. O, ölkədə təşkilatı işlərin yaxşı olmamasını, rüşvətin və tiryəkdən istifadənin geniş yayıldığını mənfu xüsusiyyətlər kimi göstərirdi. Eyni zamanda Səttar xan və tərəfdarlarının ölkənin gələcəyini müəyyənləşdirən yeganə şəxslər olduğunu da əlavə edirdi.

Rusiyada mühafizəkar “Novoye Vremya” jurnalı Təbriz hadisələrinə istinad edərək yazırdı ki, “Təbrizdə xaos inanılmaz həddə çatıb” və şəhər “vəhşi inqilabçılar tərəfindən viran və talan edilib”. Həmin dövrdə özü Rusiya çar hökumətinin əleyhdarı olan və Avropada sürgündə olan Vladimir Lenin “Proletar” jurnalında dərc etdirdiyi bir neçə məqaləsində Rusiyanın İrandakı hərəkətlərini pisləmiş, İngiltərə və digər Avropa ölkələrinin davranışlarını ikiüzlülük kimi qiymətləndirmişdir. “Siyasət aləmində partlayıcı materiallar” adlı məqaləsində o, Təbriz əhalisinin Məhəmməd Əli şaha qarşı silahlı müqavimətini yüksək qiymətləndirir.

Təbrizin mühasirəsinin dünya mətbuatında əksini tapan hadisələrindən biri də Memorial məktəbinin amerikalı müəllimi, məşrutəçilərə qoşulmuş və Xilasetmə Korpusuna komandanlıq edən Hovard Baskervilin öldürülməsi oldu. Həmin vaxt Təbrizdə olan və özü də Təbriz konstitusiyaçılarının başqa bir qrupuna rəhbərlik edən ingilis jurnalisti Henri Mur Londonun “The Times” qəzetində dərc olunmuş hesabatda Baskervilin necə öldürüldüyünü nəql etmişdir. Bu hadisə Vaşinqton Postda da dərc edilmişdir.

Qüvvələr nisbəti

9 iyulda "Dəvəçi İslamiyə" və onu dəstəkləyən hökumətin Qaracadağ və Mərənd atlılarına qarşı olan Səttarxanı dəstəkləyən Təbrizin dörd məhəlləsinin iştirakı ilə, tüfəng və top atışması gün ərzində davam etdi. Eyni zamanda müvəqqəti hakim Müktədir üd Dövlənin xüsusi evinin atəşə tutulması, Rəhim xanın atlılarının topla birlikdə özlərini çatdırması nəticəsində, uğursuz alınmışdır. Axşam saat 10 yaxın atışma yenə başladı. Bu gün günorta saat 3 də atəş səsləri yenə eşidilməyə başladı..."

"...Saxta hökumətin(yəni şah hökumətinin) olduğu yerlərdə bütün piştaxtalar darmadağın edilib, ancaq Səttarxanın hakimiyəti altında olan ərazidə onlara toxunulmayıb. Onun , eləcə dövlət blanklarının üstündə "Əyaləti-Cəlileyi-Azərbaycan"(Azərbaycanın Ali Hökuməti) sözləri çap olunub. Son günlər ərzində Təbrizdə Məclisi-Qeybi(gizli şura) adlanan komitə yaranıb. O Səttarın və Bağırın möhürləri ilə karlı adamlara bildiriş göndərir, və onlardan müəyyən məbləğ tələb edir. Komitə 65 000 tümən yığmağı qərara alıb; lakin hələ 28 000 yığılıb. Bu pullar Məşrutəni(Konstitusiyanı)müdafiə etmək üçün nəzərdə tutulub. Şaiyələrə görə Cənubi Qafqazdan Təbrizə bir qrup inqilabçı gəlib, onların sırasında bir neçə partladıcı mərmi mütəxəsisi var. Bizim gömrük Culfada Təbrizə gedən 1,5 pud dinamit saxlayıb."

Üsyanın genişlənməsi

1908 -ci il Təbriz üsyanı xəritəsi

"1326 il Ramazanın 16(30 sentyabr 1908) fədailər Təbriz irticaçılarının əsas bazaları olan Davəçi məhəlləsinə hücuma keçdilər və onu tutdular. Mürtəce "Davəçi İslamiye" əncüməninin üzvləri və ilk növbədə onun yaradıcı və təşkilatçıları Mir Haşim, sərraflar hacı Məhəmməd Tağı, hacı Mir Manaf və hacı mirzə Bağır, Rəhim-xan, Şüca Nizam və başqa irtica başçıları ilə, Davəçi məhəlləsindən Əyn öd Dövlənin düşərgəsinə qaçdılar. Davəçi, Sorxab və Bağemişe məhəllələrində yaşayanlar toplarla və başqa silahlarla birlikdə Səttarxana təslim oldular..."

"İrtica qüvvələrinin Təbrizdən qovulmasından və inqilabçıların Mərəndi tutmasından sonra Təbriz əncüməni və Səttarxan, Təbrizə taxıl hazırlığı və çatdırılması üçün, Mərəndə, Marağaya və Azərbaycanın başqa şəhər və rayonlarına mücahid dəstələri göndərdilər. Nəticədə Təbrizdə çörək son iki ayda olmadığı kimi bol oldu, özü də yaxşı keyfiyətdə. Xarici dövlətlərin diqqətinə çatdırılmışdır ki şah Tehranda məclis çağırmadığına görə, məclis funksiyasını Təbriz əncüməni öz üzərinə götürür. Şəhərdə qayda-qanunun gözlənilməsi üçün -Nəzmiyyə-Polis idarəsi; divan xaneye ədliyyə-əhalinin şikayətlərinin araşdırılması üçün məhkəmə; maliyyatın yığılması üçün- maliiyə idarəsi; şəhər təsərrüfatı üçün-bələdiyyə; xalq təhsili işi ilə məşğul olan-əncüməni maarif təsis edilmişdi 1908-ci ilin dekabrında Təbriz əyalət əncüməninin xeyir-duası ilə Səttarxanın və Bağır xanın başçılığı altında hərbi şura yaradılmışdır-nizam"

...İran kazak diviziyasının 308 kazakının 6 topla birlikdə gəlməsinə baxmayaraq Təbrizin 20 verstində oturan Əyn üd Dövlənin tamam hərəkətsizliyi, Səttarxana fədai atlı dəstələri ilə, nəinki Təbrizin həndəvərinə, eləcə də Marağaya, Xoya, Salmasa və hətta Savucbulaqa öz nüfuzlarını yaymaq imkanı verir, və onlar orada fədailərin piyada və atlı dəstələrini yaradırlar..."

İrticanın əkshücumu

Poxitonov teleqram vurur ki, ayın 12 dən Əynüd Dövlənin qoşunları Təbrizə həmlə etdilər. Kazaklardan ibarət avanqard şəhər xəttinə Sahibdivan yaxınlığından-şəhərdən Bəsmincə gedən yolun başlanğıcından yaxınlaşdı. Eyni vaxtı Şüca üd Dövlənin suvariləri Sərdaruddan hücum edirdi...Rəhim xanın suvariləri bizim şossedə əməliyyat apararaq, 10 da Sufiyanı tutdu, dünən isə Mərəndi...

"Fevralın 20(5 mart)Əyn üd Dövlə və Səməd xan şəhərə qarşı ümumi hücuma keçdilər, onlar hesab edirdilər ki bu Təbrizin taleyini həll etməlidir. Hucum eyni vaxtı Qaraməlik, Şamqazan, Basmınc tərəfdən oldu. Bundan başqa Rəhim xanın bandaları Acıçay üzərindən olan körpüyə yaxınlaşdılar və Təbrizin şimal həndəvərində döyüşə girdilər. Beləliklə irticaçılar şəhərə hər tərəfdən hücuma keçdilər. Əsas zərbə qərb tərəfdən endirildi. Burada Səməd xanın başçılığı ilə hücum edənlərin əsas qüvvələri toplanmışdı. Ən şiddətli döyüşlər Təbrizin qərb tərəfində -Xətib və Ahuni, eləcə də, onlara bitişik Hökmavar məhəllələrində baş verirdi. ...Şiddətli döyüş nəticəsində təbrizlilər şəhərə soxulmuş Səməd xanın bandalarını darmadağın etdilər. Qələbəyə hazırlaşan Səməd xanın özü təşviş içində, yağmaladıqlarını ataraq Hökmavardan qaçdılar. Fədai dəstələri onları düz Qaraməlikə qədər təqib etdilər. Xətibdə və Ahunidə də irticaçılar darmadağın edildilər və geri çəkildilər... Təbrizə qarşı 20 fevral(5 mart)ümumi hücum, hansına ki bunun üçün irticaçılar bütün qüvvələrini səfərbər etmişdilər, iflasa uğradı

1909-cu ilin martından, hər tərəfdən şah qoşunları və irtica bandaları tərəfindən mühasirəyə alınan Təbrizdə aclıq başladı. Təbrizlilər ilk yaz göyərtisini dərib yeyirdilər. Adi yerdən bitən yonca, ot təbrizlilərin, xüsusi ilə yoxsulların əsas yeməyi oldu.

Üsyanın sonu

<< Miller teleqram vurur: " Rəsmi olaraq bütün konsulluqları xarici təbəələri çörəklə təmin etməyin imkansızlığı barədə xəbərdar edərək, əncümən yazılı surətdə ingilis konsulu Vratislavı və məni vəziyyəti müzakirə etməyə dəvət etdi. Əncümən aşağıdakıları etmək üçün yardım etməmizi xahiş etdi: 1) Bəsminc yolunu açmaq və aclıq çəkən əhali üçün şəhərə gündəlik 150 xalvar buğda və un gətirilməsinə icazə verilməsini. Onlar zəmanət verirlər ki, çörək döyüşən fədailər tərəfindən götürülməyəcək və ancaq aclıqdan əziyyət çəkən əhalinin ehtiyaclarına gedəcək..."

Sablin xəbər verir ki aprelin 5 ingilis elçisi Barklay onun yanına gəlib, və Təbriz fədailərinin başçılığı ilə aclıq çəkən əhalinin guya erməni məhəlləsinin darmadağın etməsi niyyəti barədə Təbrizdəki ingilis baş konsulunun teleqrammını göstərərək, "Tiflisə dərhal teleraf edərək qoşun göndərilməsini tələb etməyi xahiş etmişdir". Sablin cavab verib ki bu cür addım atmağa onun icazəsi yoxdur

[Böyük Britaniya xarici işlər naziri E. Qreyin Peterburqdakı ingilis səfiri Nikolsona Londondan olan teleqramından, 20aprel 1909 il] ...Rus hökumətinin, xaricilərin müdafiəsi üçün atdığı istənilən addım, bizim tərəfdən tamamilə razılıqla qəbul olunacaq" və, qoşunların göndərilməsini nəzərdə tutaraq, əlavə edirdi ki "çevik hərəkətlərə ehtiyac var"

[Millerin teleqramından Təbriz, 16(29) aprel 1909] Axşam saat 5 Acıçay körpüsünə 120 kazak,65 atıcı və iki pulemyotla 24 nəfər yaxınlaşdı. Bu dəstənin heç bir təchizatı yox idi. Mən dəstəni şəhərə daxil olmasını və rusların gizləndiyi konsulluğun yaxınlığındakı evlərə yerləşdirilməsini əmr etdim. Səttar dəstəni hörmətlə qarşılamağı sərəncam verdi.

Rus qoşunlarının Təbrizə yaxınlaşmasını görən şah qoşunları və irtica bandaları qaçmağa başladılar. Təbrizin blokadası götürüldü, və şəhərə ərzaqın gətirilməsi üçün yol açıldı.

Mənbə

• Новая История Ирана/Хрестоматия/Издательство "Наука" Главная редакция восточной литературы Москва 1988
• Behrangi, Samed, Āzarbāijān dar Jonbeš-e Mašrūṭe (Yek Nemūne az Maqālāt-e Taḥqīqī-ye Samed), Āraš. 3 (5), 1347
• Yazdāni, Sohrāb, Mojāhedān-e Mašrūṭe., Našr-e Ney, 1388, ISBN 978-964-185-083-0
• Āfārī, Žānat (Tābestān 1372). “.” Īrān-Nāmeh (43). Daryāft-šode dar 19 Esfand 1398 – be Vāsete-ye Nūrmags., Žānat, Sūsīāl Dēmōkrāsī va Enqelāb-e Mašrūṭiyat, Īrān-Nāmeh (43), 1372