Təbriz üsyanı (1908–1909)

Təbriz üsyanı və ya Təbriz məşrutəçilərinin üsyanı və mühasirəsi – məşrutəçilərlə Məhəmmədəli şah Qacar arasında Təbriz və Azərbaycan əyalətində baş verən qarşıdurma nəzərdə tutulur. Qarşıdurma "Kiçik İstibdad"ın və Milli Məclisin topa tutulmasından sonra başlamış və dolayı yolla Tehranın ələ keçirilməsinə, Məhəmmədəli şah Qacarın taxtdan endirilməsi ilə nəticələnmişdir.  Məclisin topa 1287-ci ilin 2 tir tarixində topa tutulmasından sonra  Tehran və digər bir çox şəhərlərdəki məşrutəçilər ya məğlub edildilər, ya qaçdılar, ya da həbs edildilər. Lakin Təbrizdəki məşrutəçilər Məhəmmədəli şahın tərəfdarlarına müqavimət göstərib, onların geri çəkilmələrinə nail oldular. Bu da ölkənin digər yerlərindəki məşrutəçilərin ümidlənməsinə və həvəslənməsinə yol açdı.

Təbrizdəki məşrutəçilər Azərbaycan Əyalət Əncüməni və Gizli Mərkəz formasında təşkilatmış halda və Qafqazdakı sosial-demokrat çevrələrlə əlaqə içində idilər. Buna görə də onlar silahlanmağın və təlim keçməyin zəruriyyətindən xəbərdar idilər. Beləliklə, münaqişə başlamamışdan əvvəl artıq Təbriz məşrutəçiləri tədarük görmüşdülər. İlk günlərdə şahçı qüvvələr uğurlu olmağı bacardılar və şəhərin böyük hissəsini ələ keçirdilər. Lakin Səttarxanın başçılığı altında Təbrizin Əmirxiz məhəlləsindəki mücahidlərin müqaviməti nəticəsində Rəhim xan Çələbiyanlının komandanlığındakı qüvvələrin məğlub edilməsinə yol açdı. Buna görə də məşrutəyə qarşı olanlar Təbrizdə İslam Şurası adlı təşkilat qurdular. Bu təşkilatın əsas məqsədi məşrutəçiləri xalqın gözündə din düşməni kimi göstərmək idi. Bununla da məşrutəçilər 1287-ci ilin mehr ayında bütün Təbrizin idarəsini öz əllərinə almağı bacardılar. Məhəmmədəli şah Qacar Əbdülməcid Mirzə Qovanlı-Qacarın komandanlığı altında qüvvələr göndərdi və bu qüvvələr şəhəri mühasirəyə aldı. Əbdülməcid Mirzə şəhərə ərzaq və digər lazimi şeylərin girişini əngəllədi. Bu da şəhərdəki insanların və məşrutəçi döyüşçülərin aclıq və qıtlıqdan böyük əziyyət çəkmələrinə yol açdı. Rusiya öz vətəndaşlarının canını qorumaq bəhanəsi ilə İran ərazisinə girdi və məşrutəçilərin icazəsi ilə şəhərə daxil oldu. Ruslar ilk mərhələdə məşrutəçilərlə xoş davransa da, tədricən onları təzyiq və təqib etməyə başladı. Beləliklə aydın etdilər ki, Təbrizdən getmək fikirləri yoxdur. Nəticədə Təbrizdəki məşrutəçilərin bir qismi dağıdıldı, bir qismi qaçaq düşdü, bir qismi isə digər məşrutəçilərə qatılaraq Tehranın ələ keçirilməsində iştirak etdi.

Bu hadisə müxtəlif sahələrdə öz əksini tapmış, bu barədə incəsənət əsərləri yaradılmışdır. 1351-ci ildə Əli Hatəmi "Səttarxan" adlı film çəkmişdir. Təbrizdəki bu hadisələr zamanı rol oynamış hərbi və siyasi liderlərin büstləri Təbriz Məşrutə Muzeyində nümayiş etdirilməkdədir. Cəzalandırma təhlükəsi insanların əsas qorxusuna çevrilmişdi və onlar hətta öz evlərində belə rahatlıqla danışa bilmirdilər. Məhəmmədəli Mirzə dini vacibatların yerinə yetirilməsinə xüsusi diqqət ayırır, Aşura mərasimləri təşkil etdirir, xeyli sayda dini-məzhəbi və dua kitablarını çap etdirirdi. Məşrutə inqilabı zamanı Məhəmmədəli Mirzə paytaxtda baş verən hadisələrin Azərbaycan əyalətinə sıçramasına icazə vermədi. Tehranda qarışıqlıqlar meydana çıxarkən Azərbaycan və onun mərkəzi Təbriz şəhəri siyasi baxımdan sakit idi.

Zəmin

Təbrizdə

Qacarlar dövründə Azərbaycan imperiyanın paytaxtından sonra ən mühüm əyalət hesab edilirdi. Fətəli şahın dövründən Məşrutə inqilabı dövrünə qədər bura vəliəhd şahzadəyə verilirdi. Buna görə də əyalətin mərkəzi olan Təbrizə "darülsəltənə" deyilməkdəydi. Təbriz ölkənin əhalisinə görə ikinci şəhəri idi. Bharierin bildirdiyinə görə burada 200 min, Bartoldun bildirdiyinə görə isə 240 min insan yaşamaqda idi. Bu sakinlər şəhərin əsas 16 məhəlləsində yaşamaqda idilər. Bu məhəllələr müəyyən kəsimdən olan insanların daha çox sakini olması ilə seçilirdi. Məsələn, Şeşgilan məhəlləsi dağa çox əsilzadə sinfinin, Xiyavan və Nobar məhəllələri tacirlərin, Qara Ağac və Leylabad isə sənətkarlar tərəfindən daha çox məskunlaşdırılmışdı. Dəvəçi məhəlləsi daha çox aşağı gəlirli insanların məskunlaşdığı məhəllə olsa da, burada da bəzi varlı tacirlər yaşamaqda idi. Təbriz böyük iqtisadi əhəmiyyətə malik idi və Osmanlı, Rusiya ilə geniş ticari əlaqələri vasitəsiylə dünya bazarlarına çıxışa sahib idi. Məşrutə inqilbı ərəfəsində ölkənin ixracının 15 faizi, idaxılının isə 25 faizi bu şəhərdən keçməkdə idi. Təbriz tacirlərinin bəziləri Osmanlı və Rusiya imperiyalarına gedib-gəlməklə modernliklə tanış oldular və onlardan bir neçəsi intelektual fəaliyyətə də sahib oldu. Bundan sonra onlar qanuna və konstitusiyaya (məşrutəyə) əsaslanan siyasi sistem tələb etməyə başladılar. Bununla da Təbrizdə mütləqiyyətçi və məşrutəçi təbəqə formalaşdı. Bu təbəqələrin sırasına Seyid Həsən Tağızadə də daxil olmaqla bəzi ruhanilər, müəllimlər və tacirlər də daxil idilər. Təbrizdən Tehrana iki teleqraf xətti var idi. Bu teleqraf xətlərindən biri dövlətə, digəri isə Hind və Avropa şirkətinə məxsus idi. Buna görə də, Təbriz paytaxtdakı hadisələrdən çox sürətli xəbər tuturdu. Eyni zamanda İranın ilk modern məktəbi Təbriz şəhərində yaradılmış, Tehranda sonra jurnal ilk dəfə bu şəhərdə buraxılmışdı.

Məşrutə inqilabı ərəfəsində, İrandan, xüsusilə də Azərbaycan əyalətindən xeyli sayda insan Qafqaz mühacirət edərək orada işləyirdilər. Bu mühacirlər arasından xeyli insan 1905-ci il Birinci Rus inqilabından təsirlənmişdilər və radikal ideologiyalara meyillənmişdilər. Buna görə də, İran Azərbaycanında sosial-demokrat meyilləri çox populyar idi. Elə bu qüvvələr məşrutəçi qüvvələrin əsasını təşkil edən İctimaiyyun-Amiyyun, Azərbaycan Milli Əncümənini formalaşdırmışdılar. İctimaiyyun-Amiyyun partiyasının ilk üzvlərindən olmuş İsmayıl Əmirxizinin bildirdiyinə görə, partiya şəmsi 1285-ci ildə, yəni məşrutə barədə fərmanın verilməsi ilə təxminən eyni vaxtda yaradılmışdı. Partiyanın Təbriz şöbəsinin qurucuları sırasına Məhəmmədəli Tərbiyət, Əli Müsyö, Hacı Əli Davafuruş, Yusif Xəzdoz və Həsən Şərifzadə kimi şəxslər daxil idi. Onlar təşkilatı idarə etmək üçün xüsusi idarə formalaşdırdılar və onu Gizli Mərkəz adlandırdılar. Bu partiya əvvəldən fəaliyyətinin sonu olan 1288-ci ilə qədər çox gizli fəaliyyət göstərmişdir və buna görə də fəaliyyətinin tam olaraq nədən ibarət olduğu barədə az məlumat vardır. Lakin düşünülür ki, mərkəzin Bakıdakı sosial-demokratlarla yaxın əlaqələri mövcud olmuşdur.

Müzəffərəddin şah Qacarın vəliəhdi Məhəmmədəli Mirzə Təbrizdə sərt bir şəkildə hakimlik etməkdə idi. O, istənilən müxalif fikirin qarşısını alır və xalqın arasına bəyan edilən müxalif çıxışları bildirməsi üçün casuslar göndərirdi.

Səttar xan və Bağır xan (ortada) Azərbaycan inqilabçıları arasında

Üsyanın başlanması

Tehranda baş verən 10(23) iyun 1908-ci il əksinqilabi çevrilişindən sonra irtica İranın bütün əyalətlərində hücuma keçdi. Rəştdə, Ənzəlidə, Məşhəddə, Səbzəvarda, Kuçanda, Kirmanşahda, Buşirdə, Bəndər-Abbasda, eləcə də başqa şəhərlərdə qubernatorlar şahın əmri ilə bütün əncümənləri qovdular və bir çox qəzetləri bağladılar.23 iyun 1908-ci ildə Məhəmməd Əli şah Qacar Tehranda çevriliş edəndə, Mir Haşimin başçılığı altında Təbriz irticaçıları şəhəri ələ keçirməyə və mücahidlərlə, fədailərlə və əncümənlərlə birdəfəlik haq-hesab çəkmək fikrinə düşdülər. Mir Haşimin dəvəçılərınə Mərənd xanı Şüca-Nizamın və Təbrizin qərb hissəsinin-Qaraməlik məhəlləsinin dəstələri də qoşuldular. İrticaçılar əvvəlcə Təbrizin, Səttarxanın fədailərinin əlində olan şimaldaki Əmirəqızməhəlləsindən başqa, şimal-şərq hissəsini - Dəvəçı məhəlləsini, Şişgilan və Baqemişe məhəllələrini ələ keçirdilər. Şəhərin cənub-şərq hissəsi Bağır xanın fədailərinin əlində idi, onların əsas bazası Xiyaban məhəlləsi idi. Təbrizdə döyüşlər başlayandan sonra Təbriz əncüməninin mülkədar-liberal kəsimi xarici ölkələrin konsulluqlarında gizləndilər. Əncümən sədri Bəsir əs Səltənə və Əclal əl Mülk rus, hacı Mehdi Kuzəkünani və Şeyx Səlim osmanlı, Mirzə Hüseyn Vaiz -fransız konsulluqlarında bəstə oturdular. Əksəriyəti mülkədar, tacirlər və ruhanilərdən ibarət Təbriz əncüməni müvəqqəti olaraq dağıldı. Mürtəce dəstələrə qarşı mübarizəni-Təbriz sosial-demokrat mücahidlər təşkilatlarının başçıları- Əli Müsyo, Davafuruş, eləcə də Səttarxan və Bağır xan davam etdilər.

Qüvvələr nisbəti

9 iyulda "Dəvəçi İslamiyə" və onu dəstəkləyən hökumətin Qaracadağ və Mərənd atlılarına qarşı olan Səttarxanı dəstəkləyən Təbrizin dörd məhəlləsinin iştirakı ilə, tüfəng və top atışması gün ərzində davam etdi. Eyni zamanda müvəqqəti hakim Müktədir üd Dövlənin xüsusi evinin atəşə tutulması, Rəhim xanın atlılarının topla birlikdə özlərini çatdırması nəticəsində, uğursuz alınmışdır. Axşam saat 10 yaxın atışma yenə başladı. Bu gün günorta saat 3 də atəş səsləri yenə eşidilməyə başladı..."

"...Saxta hökumətin(yəni şah hökumətinin) olduğu yerlərdə bütün piştaxtalar darmadağın edilib, ancaq Səttarxanın hakimiyəti altında olan ərazidə onlara toxunulmayıb. Onun , eləcə dövlət blanklarının üstündə "Əyaləti-Cəlileyi-Azərbaycan"(Azərbaycanın Ali Hökuməti) sözləri çap olunub. Son günlər ərzində Təbrizdə Məclisi-Qeybi(gizli şura) adlanan komitə yaranıb. O Səttarın və Bağırın möhürləri ilə karlı adamlara bildiriş göndərir, və onlardan müəyyən məbləğ tələb edir. Komitə 65 000 tümən yığmağı qərara alıb; lakin hələ 28 000 yığılıb. Bu pullar Məşrutəni(Konstitusiyanı)müdafiə etmək üçün nəzərdə tutulub. Şaiyələrə görə Cənubi Qafqazdan Təbrizə bir qrup inqilabçı gəlib, onların sırasında bir neçə partladıcı mərmi mütəxəsisi var. Bizim gömrük Culfada Təbrizə gedən 1,5 pud dinamit saxlayıb."

Üsyanın genişlənməsi

1908 -ci il Təbriz üsyanı xəritəsi

"1326 il Ramazanın 16(30 sentyabr 1908) fədailər Təbriz irticaçılarının əsas bazaları olan Davəçi məhəlləsinə hucuma keçdilər və onu tutdular. Mürtəce "Davəçi İslamiye" əncüməninin üzvləri və ilk növbədə onun yaradıcı və təşkilatçıları Mir Haşim, sərraflar hacı Məhəmməd Tağı, hacı Mir Manaf və hacı mirzə Bağır, Rəhim-xan, Şüca Nizam və başqa irtica başçıları ilə, Davəçi məhəlləsindən Əyn öd Dövlənin düşərgəsinə qaçdılar. Davəçi, Sorxab və Bağemişe məhəllələrində yaşayanlar toplarla və başqa silahlarla birlikdə Səttarxana təslim oldular..."

"İrtica qüvvələrinin Təbrizdən qovulmasından və inqilabçıların Mərəndi tutmasından sonra Təbriz əncüməni və Səttarxan, Təbrizə taxıl hazırlığı və çatdırılması üçün, Mərəndə, Marağaya və Azərbaycanın başqa şəhər və rayonlarına mücahid dəstələri göndərdilər. Nəticədə Təbrizdə çörək son iki ayda olmadığı kimi bol oldu, özüdə yaxşı keyfiyətdə. Xarici dövlətlərin diqqətinə çatdırılmışdır ki şah Tehranda məclis çağırmadığına görə, məclis funksiyasını Təbriz əncüməni öz üzərinə götürür. Şəhərdə qayda-qanunun gözlənilməsi üçün -Nəzmiyyə-Polis idarəsi; divan xaneye ədliyyə-əhalinin şikayətlərinin araşdırılması üçün məhkəmə; maliyyatın yığılması üçün- maliiyə idarəsi; şəhər təsərrüfatı üçün-bələdiyyə; xalq təhsili işi ilə məşğul olan-əncüməni maarif təsis edilmişdi 1908-ci ilin dekabrında Təbriz əyalət əncüməninin xeyir-duası ilə Səttarxanın və Bağır xanın başçılığı altında hərbi şura yaradılmışdır-nizam"

...İran kazak diviziyasının 308 kazakının 6 topla birlikdə gəlməsinə baxmayaraq Təbrizin 20 verstində oturan Əyn üd Dövlənin tamam hərəkətsizliyi, Səttarxana fədai atlı dəstələri ilə, nəinki Təbrizin həndəvərinə, eləcə də Marağaya, Xoya, Salmasa və hətta Savucbulaqa öz nüfuzlarını yaymaq imkanı verir, və onlar orada fədailərin piyada və atlı dəstələrini yaradırlar..."

İrticanın əkshucumu

Poxitonov teleqram vurur ki, ayın 12 dən Əynüd Dövlənin qoşunları Təbrizə həmlə etdilər. Kazaklardan ibarət avanqard şəhər xəttinə Sahibdivan yaxınlığından-şəhərdən Bəsmincə gedən yolun başlanğıcından yaxınlaşdı. Eyni vaxtı Şüca üd Dövlənin suvariləri Sərdaruddan hucum edirdi...Rəhim xanın suvariləri bizim şossedə əməliyat apararaq, 10 da Sufiyanı tutdu, dünən isə Mərəndi...

"Fevralın 20(5 mart)Əyn üd Dövlə və Səməd xan şəhərə qarşı ümumi hucuma keçdilər, onlar hesab edirdilər ki bu Təbrizin taleyini həll etməlidir. Hucum eyni vaxtı Qaraməlik, Şamqazan, Basmınc tərəfdən oldu. Bundan başqa Rəhim xanın bandaları Acıçay üzərindən olan körpüyə yaxınlaşdılar və Təbrizin şimal həndəvərində döyüşə girdilər. Beləliklə irticaçılar şəhərə hər tərəfdən hucuma keçdilər. Əsas zərbə qərb tərəfdən endirildi. Burada Səməd xanın başçılığı ilə hucum edənlərin əsas qüvvələri toplanmışdı. Ən şiddətli döyüşlər Təbrizin qərb tərəfində -Xətib və Ahuni, eləcə də, onlara bitişik Hökmavar məhəllələrində baş verirdi. ...Şiddətli döyüş nəticəsində təbrizlilər şəhərə soxulmuş Səməd xanın bandalarını darmadağın etdilər. Qələbəyə hazırlaşan Səməd xanın özü təşviş içində, yağmaladıqlarını ataraq Hökmavardan qaçdılar. Fədai dəstələri onları düz Qaraməlikə qədər təqib etdilər. Xətibdə və Ahunidə də irticaçılar darmadağın edildilər və geri çəkildilər... Təbrizə qarşı 20 fevral(5 mart)ümumi hucum, hansına ki bunun üçün irticaçılar bütün qüvvələrini səfərbər etmişdilər, iflasa uğradı

1909-cu ilin martından, hər tərəfdən şah qoşunları və irtica bandaları tərəfindən mühasirəyə alınan Təbrizdə aclıq başladı. Təbrizlilər ilk yaz göyərtisini dərib yeyirdilər. Adi yerdən bitən yonca, ot təbrizlilərin, xüsusi ilə yoxsulların əsas yeməyi oldu.

Üsyanın sonu

<< Miller teleqram vurur: " Rəsmi olaraq bütün konsulluqları xarici təbəələri çörəklə təmin etməyin imkansızlığı barədə xəbərdar edərək, əncümən yazılı surətdə ingilis konsulu Vratislavı və məni vəziyyəti müzakirə etməyə dəvət etdi. Əncümən aşağıdakıları etmək üçün yardım etməmizi xahiş etdi: 1) Bəsminc yolunu açmaq və aclıq çəkən əhali üçün şəhərə gündəlik 150 xalvar buğda və un gətirilməsinə icazə verilməsini. Onlar zəmanət verirlər ki, çörək döyüşən fədailər tərəfindən götürülməyəcək və ancaq aclıqdan əziyyət çəkən əhalinin ehtiyaclarına gedəcək..."

Sablin xəbər verir ki aprelin 5 ingilis elçisi Barklay onun yanına gəlib, və Təbriz fədailərinin başçılığı ilə aclıq çəkən əhalinin guya erməni məhəlləsinin darmadağın etməsi niyyəti barədə Təbrizdəki ingilis baş konsulunun teleqrammını göstərərək, "Tiflisə dərhal teleraf edərək qoşun göndərilməsini tələb etməyi xahiş etmişdir". Sablin cavab verib ki bu cür addım atmağa onun icazəsi yoxdur

[Böyük Britaniya xarici işlər naziri E. Qreyin Peterburqdakı ingilis səfiri Nikolsona Londondan olan teleqramından, 20aprel 1909 il] ...Rus hökumətinin, xaricilərin müdafiəsi üçün atdığı istənilən addım, bizim tərəfdən tamamilə razılıqla qəbul olunacaq" və, qoşunların göndərilməsini nəzərdə tutaraq, əlavə edirdi ki "çevik hərəkətlərə ehtiyac var"

[Millerin teleqramından Təbriz, 16(29) aprel 1909] Axşam saat 5 Acıçay körpüsünə 120 kazak,65 atıcı və iki pulemyotla 24 nəfər yaxınlaşdı. Bu dəstənin heç bir təchizatı yox idi. Mən dəstəni şəhərə daxil olmasını və rusların gizləndiyi konsulluğun yaxınlığındakı evlərə yerləşdirilməsini əmr etdim. Səttar dəstəni hörmətlə qarşılamağı sərəncam verdi.

Rus qoşunlarının Təbrizə yaxınlaşmasını görən şah qoşunları və irtica bandaları qaçmağa başladılar. Təbrizin blokadası götürüldü, və şəhərə ərzaqın gətirilməsi üçün yol açıldı.

Mənbə

• Новая История Ирана/Хрестоматия/Издательство "Наука" Главная редакция восточной литературы Москва 1988