Tulepberqen Kaipberqenov
Tulepberqen Kaipberqenov(qaraq. To‘lepbergen Qayi‘pbergenov/Төлепберген Қайыпбергенов; 7 may 1929, Qaraqalpaqıstan Muxtar Vilayəti, Qazaxıstan MSSR – 14 sentyabr 2010, bilinmir) — Qaraqalpaqstan yazıçısı.
| Tulepberqen Kaipberqenov | |
|---|---|
| Doğum tarixi | 7 may 1929 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 14 sentyabr 2010 (81 yaşında) |
| Vəfat yeri |
|
| Fəaliyyəti | yazıçı, nasir |
| Fəaliyyət illəri | 1951-ci ildən |
| Əsərlərinin dili | Qaraqalpaq dili |
| Mükafatları |
      |
Həyatı redaktə
Qaraqalpaq ədəbiyyatına XX əsrdə xeyli istedadlı simalar gəlmişlər. Onların sırasında XX əsrin 50-ci illərindən bədii yaradıcılığa başlamış Tulepbergen Kaipbergenovun adı xüsusi ilə rəğbətlə çəkilir. Onun yaradıcılığı qaraqalpaq ədəbiyyatında yeni hadisə kimi dəyərləndirilir. Yazıçının "Katib", "Sağ ol, müəllim" ("Muqallimqe raxmet!"), "Buz damcı", "Sonuncu hücum" ("Sonqi xujim"), "Qaraqalpaq qızı", "Yuxusuz gecələr", "Maman-biy əfsanasi" ("Maman biy efsanasi"), "Qaraqalpaqnamə" roman-essesi, "Qaraqalpaqlar haqqında dastan" trilogiyası və b. əsərləri oxucular arasında geniş yayılmaqla, dünya xalqlarının dillərinə tərcümə olunmuş, müəllifə böyük şöhrət gətirmişdir.
Bədii yaradıcılığa T. Kaipbergenov XX əsrin 50-ci illərinin ikinci yarısından "Amu-Dərya" jurnalında dərc olunmuş hekayələr və oçekrlərlə başlamışdır. İlk iri həcmli əsəri ("Katib") qaraqalpaq aulunun müharibə illərindəki yaşam həyatına, ikinci povesti "Muqallimqe raxmet!" adı çəkilən dövrün ən gözəl əsərlərindən biri olmaqla, qaraqalpaq müəlliminin çətin və şərəfli işinə həsr olunmuşdur. T. Kaipbergenovun "Muqallimqe raxmet!" əsərini qırğız yazıçısı Ç. Aytmatovun "İlk müəllim" povestinin xeyli məqamları ilə müqayisə etdikdə bu əsərin özünəməxsus çalarlarla fərqləndiyinin şahidi olarıq. T. Kaipbergenov müəllim mövzusuna hətta Ç. Aytmatovdan bir neçə ay əvvəl müraciət etmişdir (2, 352). Hər iki povestin qəhrəmanlarının taleyi və mənəvi yaxınlığı bu əsərlərdə oxucunun gözü qarşısında canlana bilir. T. Kaipbergenovun qələmindən çıxan bütün əsərləri son dərəcə maraqlı və təkrarolunmazdır. Çoxsüjetli və rəngarəng problemtikalı nəsr əsərləri ilə yanaşı onun "Xeopsun piramidası", "Yurtadan dünyaya", "Allahın neçə adı var" və s. kimi publisistik əsərləri müəllifin adını daha geniş çevrədə məşhurlaşdırdı. Bu gün T. Kaipbergenov Berdağ, H. Niyazi, SSRİ Dövlət Mükafatı laureatı olmaqla, Qapaqalpaqstan Respublikasının xalq yazıçısı, Qaraqalpaqstan Yazıçılar İttifaqının sədridir.
1959-cu ildə T. Kaipbergenovun "Sonuncu hücum" ("Sonqi xujim") adlı ilk romanı işıq üzü görmüşdür. Əsərdə XX əsrin 20–30-cu illər qaraqalpaq aulunun həyatı qələmə alınır. "Muqallimqe raxmet!" povestində olduğu kimi burada da yazıçını sosial problemlər daha çox məşğul edir. Lakin "Sonuncu hücum" da hadisələr daha böyük dramatizm, antoqonist ziddiyyətlərin gərilməsi ilə seçilir. T. Kaipbergenova qədər də qaraqalpaq həyatının muxtəlif tərəflərini yazıçılar qələmə almışdılar. T. Kaipbergenovdan fərqli olaraq onların əsərlərində təsvirçilik, yalnız informasiya ötürmə istəyi üstünlük təşkil etdiyindən qəhrəmanların xarakteri statik, cansız, psixologizmdən məhrum idi. T. Kaipbergenov isə öz sələflərinin üstün cəhətlərindən yaradıcı şəkildə istifadə etmək, obraz və hadisələri yeni təsvir vasitələri ilə zənginləşdirməklə, relyefli və panoramlı roman yazır, qəhrəmanların davranış və hərəkətini inandırıcı, konkret, fərdiləşmiş, eyni zamanda tipik ümumiləşdirmələrlə verməyə müvəffəq olur.
"Yuxusuz gecələr" və "Buz damcı" povestlərinin də mövzu və problematika palitrası rəngarəng və özəldir. Bu əsərlərin hər ikisində müəllif milli xarakterin açılmasına, xalqın tarixinə müraciət etməklə müvəffəq olur, tarixi isə müasirlik köməyilə göstərməklə, xalqın qəhrəmanlıq xarakterini inandırıcı detallarla oxucunun gözü qarşısında canlandırır və göstərir ki, zəhmətkeş qaraqalpaqlar bütün əzablara sinə gərməklə, təmkinli və inadkarlıqla daim öz məqsədinə doğru irəliləməkdə davam etmişlər.
T. Kaipbergenov yaradıcılığında digər əsərlərlə yanaşı ən mühüm yeri "Qaraqalpaqlar haqqında dastan" trilogiyası tutur. T. Kaipbergenov qaraqalpaq ədəbiyyatında ilk roman-epopeya müəllifi kimi tanınır. Əsərin araya-ərsəyə gəlməsi son dərəcə üzücü və əzablı olmuşdur (5, 247). 80-ci illərdən çox-çox əvvəl o, bu epopeya ilə bağlı çoxsaylı eskizlər etmiş və qeydlər aparmış, özünün qələm təcrübəsini məhz "Qaraqalpaqlar haqqında dastan" trilogiyasında uğurla realizə edə bilmişdir. Əsərlə tanış olduqda onun özünəməxsusluğunu, obrazların və bədii priyomlara özəl yanaşma tərzini görməmək mümkün deyildir.
Trilogiya doğma xalqın tarixinin acı səhifələrinə həsr olunmuşdur. Əvvəlki əsərlərinin əksəriyyətində olduğu kimi ("Sağ ol, müəllim", "Sonuncu hücum" və s.) T. Kaipbergenovun bu əsərində də dramatizm, hadisələrin çevik dəyişkənliyi mühüm yer tutur.
T. Kaipbergenov baş qəhrəman obrazını xüsusi ilə bacarıqla yapır. Qeyd edək ki, belə yanaşma tərzi nəinki ədibin "Qaraqalpaqlar haqqında dastan", həm də "Sonuncu hücum", "Qaraqalpaq qızı"nda Turebay Orazov, qadın şöbəsinin işçisi Cüməgül və d. daha parlaq görünür. Onlar daim fəaliyyətdə, axtarışda, mənəvi-əxlaqi inkişafda, təkamüldədirlər. T. Kaipbergenovu qəhrəmanlarının qəlbinin psixoloqu adlandıran tənqidçilər onu qırğız, Ç. Aytmatovla, qazax A. Nurpeisovla, azərbaycanlı İ. Hüseynov və Y. Səmədoğlu ilə birləşdirən xeyli məqamları vurğulayırlar. Onun "Qaraqalpaqlar haqqında dastan", "Sonuncu hücum", "Buz damcı", "Qaraqalpaqnamə" və digər əsərlərinin xeyli yerləri Ç. Aytmatovun "Gün var əsrə bərabər", "Ölüm kötüyü", "Öldürməli-Ölməli…", A. Nurpeisovun "Qan və tər", İ. Hüseynovun "İdeal", Y. Səmədoğlunun "Qətl günü" əsərləri ilə müqayisə oluna bilər. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, "Öldürməli-Ölməli…" Ç. Aytmatovun sonuncu əsərlərindən biri olmaqla, 2005-ci ildə qələmə alınmışdır. Azərbaycan oxucusuna S. Məmmədzadənin tərcüməsində çatdırılmışdır. Bu sətirlərin müəllifi dövrü mətbuatda çap olunmuş məqalələrindən birini məhz "Öldürməli – Ölməli…" hekayəsinin bədii özünəməxsusluğuna və məzmun özəlliyinə həsr etmişdir.
T. Kaipbergenov yaradıcılığı üçün müxtəlif tarixi dövrlərdə xalqa görə bütün məsuliyyəti öz üzərinə götürən şəxsiyyət axtarışı mühüm idi. Bu baxımdan adını çəkdiyimiz trilogiyanın birinci kitabı "Maman biy əfsanəsi" səciyyəvidir ki, burada xalq həyatının tarixi bir dövrü bədii nöqteyi-nəzərdən təhlil və tədqiq edilir.
Tarixi mövzulara həsr olunmuş T. Kaipbergenovun əsərlərində təhkiyənin obyektiv prinsipi inkişaf etdirilir, sosial-siyasi konkretliyi üstələməyən formalaşmaqda olan şəxsiyyət təsvir edilir. Belə prinsip təsvir olunan hadisələrin məna və mahiyyətini daha dərindən açmağa kömək edir. Bəs XX əsrin 50-ci illərinə qədər roman janrı inkişaf etməmiş bir ədəbiyyatda tarixi mövzuya, epopeya janrına müraciət necə mümkün olmuşdur? Belə maraq nədən qaynaqlanır? Qeyd edək ki, XX əsr ədəbiyyatının və sənətkarlarının tarixi hadisələrə və tarixi şəxsiyyətlərə marağı nəzərəçarpacaq dərəcədə güclənmişdir. Bəhs etdiyimiz dövrdə rus ədəbiyyatında A. Çapıgin "Razin Stepan", S. Zlobin "Salavat Yulayev", O. Forş "Radişşev", A. Tolstoy "Birinci Pyotr", N. Yan "Çingiz xan", Y. Tınyanov "Küxlya" və "Puşkin", V. Şişkov "Yemelyan Puqaçov", V. Kostılyov "Kuzma Minin"; qazaxlar M. Auezov "Abay" və "Abay yolu" roman-epopeyası, A. Nurpeisov "Qan və tər", İ. Yeseniberlin "Köçərilər"; qırğızlar T. Kasımbekov "Sınmış qılınc", T. Sıdıkbekov "Dağlar arasında"; azərbaycanlılar A. Haqverdiyev "Köhnə nəsil", M. S. Ordubadi "Dumanlı Təbriz", "Qılınc və qələm", "Gizli Bakı", Y. V. Çəmənzəminli "Qan içində" və s. nəsr əsərləri ilə yanaşı, həm də Nizami, Nəsimi, Nəvai, Uluqbəy, Vaqif, Qacaq Nəbi, Şevçenko digər şəxsiyyətlərin həyat və fəaliyyətini işıqlandıran dram əsərləri yazılmışdır. Yerinə düşər ki, bu gün müasir Azərbaycan nəsrində tarixi şəxsiyyətlər – Oruc bəy Bayat (Don Juan), Nadir şah, Şah Abbas və b. fəaliyyətini adekvat işıqlandırmağa çalışan E. Hüseynbəyli, Y. Oğuz və b. bu istiqamətdə məhsuldar işləməkdə, qələm təcrübələrini püxtələşdirməkdədirlər.
"Qaraqalpaqlar haqqında dastan" epopeyasında T. Kaipbergenov tarix, fəlsəfə, psixologiya, mentalitet, etnik mənsubiyyət, böyük tarixi xadimlərlə onların müasirləri arasındakı münasibətləri müşahidəli sənətkar duyğusu ilə qələmə alır.
Trilogiyada T. Kaipbergenov qaraqalpaqların tarixi konsepsiyasını, xalqın keçmişinə münasibəti, müasir həyatını və gələcəyə aparan yolu arayaraq bədii nöqteyi-nəzərdən mükəmməl şəkildə inikas etdirir. Əsərin aparıcı motivi qaraqalpaqların birliyi məsələsidir. Bu məsələləri bədii şəkildə əks etdirirək, müəllif hadisələri heç də idealizələşdirmir. Burada köməyə bədii təfəkkürün tarixiliyi gəlir. Sənətkar XVIII–XIX əsrlərdə qaraqalpaq həyatını modernizələşdirmir. Trilogiyaya daxil edilən "Maman biy", "Aramsız", "Müəmmalı" romanlarından hər biri Maman bəyin, Aydos bəyin və Yernəzər Alagözün xalqla gələcək uğurunda mübarizələrini əks etdirir. Adları çəkilən qəhrəmanların hər biri qaraqalpaq tarixinin mühüm bir hissəsini təşkil edir. Onlardan hər biri qaraqalpaqlar arasında tayfa-qəbilə nifaqının dayandırılması, Xivə, Xarəzm xanlarına qarşı mübarizədə birləşmədə əvəzsiz rol oynamışdır. Lakin heç də qəhrəmanların hər biri xalq tərəfindən doğru-dürüst başa düşülməmiş, anlaşılmamış, bəzən satqın adlandırılmışdır. Bütün bunlara baxmayaraq, qəhrəmanlar öz fəaliyyətində daim ardıcıllıq nümayiş etdirmişlər. Baş qəhrəmanların ölümü, onların kişi qeyrətli xanımlarının dul qalması və s. məqamlar da trilogiyada inandırıcı şəkildə təsdiqini tapır. Müəllif epopeyada faciəviliyə qədər yetişə bilir. O, qaraqalpaqların hətta yer üzündən silinə bilmə təhlükəsinin elə detallarını verir ki, oxucu bu məqamları həqarətsiz oxuya bilmir. Trilogiyanın birinci cildində müəllif müqəddimədə yazır: "Keçmiş indiki zamanın müəllimidir. Müəllimin səhvlərini təkrarlamasın deyə, şagird o səhvləri son dərəcə yaxşı bilməlidir… Səhvlərə baxıb öyrənirik" — bütün zamanların və xalqların müdrikləri söyləmişlər.
Kim öz sələflərinin qəbrini daşlayırsa, gələcək nəsil onun özünü məzardan bayıra atacaqdır. Buna görə də keçmişə ədəblə, nəzakətlə və göz bəbəyi kimi münasibət göstərmək lazımdır. Bir də yaddan çıxarmamalıyıq ki, elə ölülər var ki, onlardan daim canlı ruhu gəlir və, əksinə, — elə canlılar da vardır ki, onlar daim ölü kimi qoxuyurlar". Və daha sonra: "Keçmişin üstündən atlanmaq, hoppanmaq, hətta şütüyüb yan keçmək belə olmaz. Keçmiş elə keçmişdir. O daim onunla qayğılı davranmağı sevir, diqqətli baxış tələb edir".(3,7)
Uzun zaman kəsiyində folklor əsərlərində yaşayan qaraqalpaq xalqının tarixi şəxsiyyətləri T. Kaipbergenovun "Qaraqalpaqlar haqqında dastan" trilogiyasında yazılı həyat əldə etdi. Onları nəinki Orta Asiya xalqları, həm də dünyanın digər xalqları tanıdılar. Trilogiya qəhrəmanlarından hər biri öz xalqı qarşısında tarixi missiyasını yerinə yetirir. Rus tənqidçisi T. Davıdova trilogiyanı təhlil edərkən haqlı olaraq yazırdı: "T. Kaipbergenov tərəfindən məhz belə qəhrəmanların seçimi onun ictimai-fəal şəxsiyyət idealı ilə sıx surətdə bağlılığını əks etdirir. Maman və Yernəzər obrazlarında öz idealını əks etdirən yazıçı, həm də eyni zamanda onların fərdi, təkrarolunmaz insan xarakterlərini göstərir" (1,234).
Trilogiyanın birinci kitabının baş qəhrəmanı Mamanbiy əgər qaraqalpaq qəbilələrinin birləşdiricisi kimi çıxış edirsə, ikinci kitabın baş qəhrəmanı Aydosbiy qaraqalpaq tarixinin yeni səhifəsini əks etdirir. Xalqa bağlılıq, onu istismardan xilas Aydosbiyi hətta Xivə xanının sarayına gətirir. Burada Aydos özü üçün yox, xalqın marağına uyğun olaraq çıxış edir. Lakin xalq Aydos biyi anlamadığından onun taleyi dramatizmlə müşayiət olunur.
Epopeyanın üçüncü kitabı sanki ilk iki kitabların təcrübəsini sintez edir. Bu hissənin baş qəhrəmanı Yernəzər-biydir. Əgər ilk iki kitabların qəhrəmanları xalqın birləşməsini təmin edə bilməmiş-lərsə, Yernəzər-biy bu vəzifənin öhdəsindən layiqincə gələ bilir. Bu onunla bağlıdır ki, bir tərəfdən, Yernəzər özü əvvəlki qəh-rəmanlardan sosial aktiv şəxsiyyət kimi fərqlənir, digər tərəfdən, xal-qın özünün də xeyli fəallaşdığı göstərilir. Üçüncü kitabda Yernəzər – uzaqgörən, dözümlü və cəsarətli siyasi xadim təsiri bağışlayır.
T. Kaipbergenovun "Qaraqalpaqlar haqqında dastan" trilogiyası çoxproblemli əsərdir. Əlbəttə, bu epopeyada müəllif psixologizmdən ustalıqla istifadə edə bilməsəydi, heç də bu dərəcədə tutarlı və dərin məzmuna malik yetkin xarakterli, realist boyalarla zəngin əsər də yarada bilməzdi. Əsər özündə psixoloji-məhəbbət kolliziyaları ilə zəngin təcrübəni əks etdirir.
Trilogiyanın digər mühüm cəhətlərindən biri onda iki — dastan və roman başlanğıcının bir-birini üzvü surətdə tamamlamasıdır. XX əsrin 80–90-cı illər tənqidində geniş müzakirə obyektinə çevrilən bu əsərdə müəllifin "epopeya vəzifəsini" layiqincə yerinə yetirdiyi qeyd olunur. Öz tarixi epopeyasını dastan adlandıran müəllif xüsusən milli və regional epik abidələrə üz tutmuşdur. Bununla belə əsər dastan başlanğıcına söykənsə də, bədii təxəyyül tarixi fakt və materiallarla tamamlanır və zənginləşir. Məsələn, xalq əfsanələri, rəvayətləri və dastanlarını dərindən öyrənərkən, yazıçı qarşısına məqsəd kimi ziddiyyətli tarixi şəxsiyyət obrazını açmaq məsələsini qoyur. Tarixi sənədlər, elmi əsərlər və əfsanələrdə Aydosbiy Xivə xanının yaxını kimi qələmə verilir. Və guya hakimiyyət uğrunda mübarizədə o, xana qarşı çıxış edən öz doğma qardaşları Begis və Mırjıkı Öldürür. Lakin elə əsərlər də vardır ki, məsələn, Berdağın "Aydos-biy" poeması orada Aydos təqdir olunur. Yazıçı Aydos şəxsiyyətini məhz obyektiv xarakterizə edən tarixi faktları dərindən öyrənəndən sonra onu əsərdə xalq xilaskarı kimi təqdim etməyə müvəffəq olur.
T. Kaipbergenov epopeyasında tarixlə müasirlik maraqlı müstəvidə təqdim olunur. Buna cavabı yazıçının özü verir: "Yazıçı üçün tarixi əsər yazmaq elə geoloq üçün yerin təkində faydalı qazıntılar axtarmaq kimi şeydir. Onlar keçmişdə yaranmış və daşlaşmışlar, bununla belə indiki və gələcək nəsillərə xidmət edirlər… Keçmiş indiki zamanın müəllimidir" (4,6). Doğrudan da T. Kaipbergenov bacarıqlı zərgər kimi xalqının keçmişini uğurla bərpa etmişdir. Lakin material, fakt və tarixi hadisələri öyrənən yazıçı heç də nümunəyə baxmaqla kifayətlənmirdi, həm də öz yazıçı fantaziyasına uçuş verirdi. O, nümunəni əldə rəhbər tutsa da, onun konturunu, xətlərini, ornamentini bədii təxəyyülün diqtəsinə uyğun yaradırdı. Tarixin boranlı, çovgunlu dolanbaclarında itib-batmış nümunələri ustalıqla işləyib hazırlayan müəllif əsər də heç bir şeyi oxucu üçün süniiləşdirməmişdi.
T. Kaipbergenovun "Qaraqalpaqlar haqqında dastan" trilogiyası bu xalqın bədii təfəkkürünün hələ ki ən möhtəşəm nümunəsi kimi qalmaqdadır. Sadaladığımız üstün cəhətlərə görə bu əsər digər xalqların dillərinə böyük sevgi və sayğı ilə tərcümə olunsa da, bu günə qədər Azərbaycan oxucularına təqdim olunmamışdır.
Ədəbiyyat redaktə
- Davıdova T. Putğ k gpopee. Drujba narodov. 1985, № 10, s.234.
- İstoriə karakalpakskoy sovetskoy literaturı. – Taşkent, FAN, 1981, s.352 .
- Kaipberqenov T. K moim çitateləm. — Kaipberqenov T. Dastan o karakalpakax // Skazanie o Maman-bie. Kn. pervaə. – M., Sov. pisatelğ, 1986, s.7 — kitabında.
- Kaipberqenov T. K moim çitateləm, s.6.
- Mamedov N. Karakalpakskaə literatura. — Baku, Kitab aləmi, 2007, s.247.