Tuva tarixi

Tuva tarixi— Tıvanın və Tuva Xalq Respublikasının keçmişi.

Tarixi

Tuva ərazisində erkən orta əsrlərə aid arxeoloji obyektlərdə S. İ. Vaynşteyn və L. R. Kızlasovun qazıntıları da qeyd olunmalıdır. Bu qazıntılar zamanı Dağlıq Altayda eramızın I minilliyinə dair çoxlu maddi mədəniyyət nümunələri aşkar edilmişdir. Arxeoloji qazıntılar əsasında L. R. Kızlasov tuvaların erkən orta əsrlər tarixini yazmışdır. Orta əsrlərdə Avrasiyanın mədəni-siyasi həyatında mühüm rol oynamış türklər (göytürklər), kimaklar (V. V. Bartolda görə kaymaklar), karluklar, xakaslar, uyğurlar, bulqarlar, peçeneqlər, xəzərlər və b. tarixi də arxeoloji materiallarda əks olunmuşdur. Bu xalqlara aid abidələr L. R. Kızlasov, S. A. Pletnyova, V. A. Moqilnikov və b. arxeoloqlar tərəfındən öyrənilmişdir.^[1]

1207-ci ildə Tuva, Çingiz xan dövründə Monqol dövləti tərəfindən işğal edilmişdir.^[2] "Monqolların gizli tarixi" adlı tarixi əsərə görə Tuba, Tubas şəklində şimal-qərbdə, Xanqhaslar ilə birlikdə yaşayan bir Türk xalqıdır.^[3] Çingiz xanın oğlu Coçi, Oyrat, Buryat, Barhun, Ursut, Habhanas, Hakas və Tubaları monqollara bağlamışdır. Monqolların suverenliyi dövründə Tuva türkləri, Türklüklərini möhkəm bir şəkildə mühafizə ediblər.^[4] Monqol irqi ilə hər mənada qaynayıb qarışmağı rədd edib, hətta işğallar əsnasında meşələrdə əsrlər boyunca gizlənməyi üstün tutmuşdular. Bəzi mənbəələrdə "meşə xalqı" mənasına gələn "Uranhay" kimi adlandırılmaları da elə buna görədir. Ardınca Oyrotların və Çungaryanın tərkibinə daxil olublar. Daha sonra isə Çinin Mançu bölgəsinin idarəsinə girib.^[5]

1860-cı ildə imzalanan Rus – Çin müqaviləsindən sonra rus tacir və immiqrantlarına o günkü adı ilə Uranxay-Uyğurların ölkəsində yaşamağa icazə verilmişdi. Tuvanı ruslar işğal etmişdilər. Eyni zamanda Çinin də ciddi təsiri mövcud idi.^[6]

1883-cü ildəki Tuva qiyamında Çin rəhbərliyi çoxlu sayda Tuva türkünü qətlə yetirib. Tuva türklərinə qarşı tam bir soyqırım həyata keçirilib. Soyqırımdan qaçan bəzi Tuva türkləri, Altay və Xakasiyadakı başqa Türk birliklərinə sığınır. Vətənpərvər Tuva xalqı isə 1911-ci ildə Çindəki qarışıqlıqların olmasından da imkanını tapıb müstəqilliyini elan edir.

Lakin bu müstəqillik uzun sürmür. 3 il sonra Rusiyanın ərazisinə daxil edilir. Yəni 1914-cü ildə ruslar tərəfindən işğal olunur. 1912–1918-ci illər arasında Tuvaya gələn rusların sayı 300% artır. Rusiyadakı 1917-ci ildə baş verən Bolşevik İnqilabındakı nüfuz boşluğundan istifadə edib Tuvanı bolşeviklər (kommunistlər), ağ qvardiyaçılar (çar tərəfdarı ruslar), çinlilər, monqollar ələ keçərməyə çalışırdılar. Xüsusilə Qızıl (çarlığa qarşı olan rus kommunistlər) və ağ (çar tərəfdarları) rusların qarşıdurmasında minlərlə Tuva türkü öldürülür. Tuva türklərinin qida vəsaitləri və heyvanları müsadirə olunur.

18 iyul 1918-ci ildə toplanan Bütün Tuva qurultayı (xuralı) Tuvanın müstəqilliyini elan edir.

Tuva Xalq Respublikası

Əsas məqalə: Tuva Xalq Respublikası

1921-ci ildə Respublika kimi müstəqilliyini təkrar qazanır. 13–16 avqust 1921-ci il tarixində Tuvanın bütün bölgələrinin öndərlərinin iştirakı ilə Oyun (Dan idi) mahalının, Sug-Bajı (Subaşı) adlı kəndində milli bir yığıncaq reallaşdırılır. Bu yığıncaqdakı üzvlərdən Buyan Badırgı isə "Bundan sonrakı yığıncaqları Tuvalar öz aralarında keçirməlidir. Ki, biz öz məsələlərimizi, ənənələrimizi ruslardan daha yaxşı bilirik" – deyə çıxış edir.

1925-ci ilin noyabr ayında Monqolustan Tuvanın müstəqilliyini tanıyır və diplomatik əlaqələr qurmağa başlayır. Danı Tuva Xalq Respublikası qurulur. 1926-cı ildə respublikanın adı Tuva Xalq Respublikası kimi dəyişdirilir. Danı Tuva Respublikasının siyasi həyatında rus və monqol təsirinin güclü olduğu görünür. Tuvadakı ziyalıların əksəriyyəti Monqolustana inteqrasiya olunmaq istəyiblər. Danı Tuva Respublikasının ilk başçısı Donduq, Monqolustana yaxın olmaq və Buduqmu yaymaq siyasətini icra edir.

Buryat və Kalmık dini öndərləri, Monqolustan ilə birləşmək siyasətlərini dəstəkləyir və onların təbliğatlarını edirdilər. 1926-cı ildə Monqolustan ilə Tuva arasında Dostluq müqaviləsi imzalanır. 1928-ci ilin mart ayında Tuvada Budist Lamaların konqresi keçirilir. Bu dövrdə qəzetlər monqol tərəfindən çıxış etməyə başlayır, Monqolustana Tuva türklərindən şagirdlər göndərilir və adlar monqollaşdırılır. Bu dövrdə Buryat monqollarından Çenkirov isə ruslar tərəfindən dəstəklənərək tuvalılar arasında marksizmi yaymaq məqsədilə Tuva Xalq İnqilab Partiyasını qurur.

Bu partiya Tuvanın Turan bölgəsində qurulur. Tuva İnqilab Xalq Partiyasında Monqolustanla birləşmənin gündəmdə olması və Tuva dövlət rəhbərliyinin də anti-rus siyasəti üzərinə Rusiya rəhbərlikdəkilərin təsirini azaltmaq üçün rus tərəfdarı Salçak Toxanı dəstəkləyir.

Ölkə II Dünya müharibəsi davam edərkən SSRİ yarı müstəqil Danı-Tuva Türk dövlətini işğal edir və ölkənin 170.500 km2lik ərazisi öz torpaqlarına daxil edir. 16 avqust 1946-cı ildə Tuvanın SSRİ – yə daxil olduğu açıqlanır.

Tuvalılar

Eramızm ilk əsrlərində müasir Monqolustan və Tıva ərazilərində yaşamış xalq Çinin Bey və Vey sülaləsinin salnamələrində "qaraqyuy" adlandırır. Tədqiqatlar göstərmişdir ki, bu ad qədim çin dilində "hündür araba" (yəni üstü konusvari örtüklü araba) deməkdir. Deməli, salnamələrdə hündür arabalarda yaşayanlar qeyd olunur ki, bu da bəzi tədqiqatçılara görə indiki uyğurların ulu əcdadlarıdır.

Dağlıq ərazidə yaşamaları səbəbindən onlar tuvalılardan təcrid olunmuş kimi görünürlər. Tuva-tocilərin etnogenezisnə gəlincə, məşhur türkoloq-alim Potapov onların etnik cəhətdən formalaşmasında samodiylərin, ketlərin, monqolların və türklərin mühüm rol oynadığını, hətta vaxtı ilə bu əraziyə Türküstandan — Mərkəzi Asiyadan irandilli xalqların köç etdiyini və tuva-tocilərin yalnız 19-cu əsrdə türkləşdiyini iddia edir.^[7] Amma bunun üçün tarixçi alim hər hansı bir fakt göstərə bilmir. Çünki belə bir fakt, sadəcə olaraq, yoxdur və ehtimallarla isə hansısa xalqın etnik cəhətdən formalaşdığını iddia etmək məntiqsizlik görünür. Tuva-tocilərin türk olduğu əslində şübhə doğurmur. Onların etnik cəhətdən formalaşmasında digər qeyri-türk xalqların iştirak etməsinə gəlincə, bu amil təbii qarşılanmalıdır. Çünki müxtəlif ləhcələrdə danışan və bir-birlərindən siyasi və iqtisadi səbəblərdən ayrı düşən türklər yeri gəldikcə bir ərazidən digərinə və ya ya geriyə köç edərək qan qohumları ilə qaynayıb-qarışmışlar.

İstinadlar

↑ Вайнштейн, С. И. (1957) Очерк этногенеза тувинцев // Ученые записки ТНИИЯЛИ. Вып. 5. С. 178–214.
↑ Аристов, Н. А. (1896) Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей и сведения об их численности // Живая старина. Год шестой. Вып. III–IV. С. 277–456
↑ История Тувы (1964). М. : Наука. Т. I.
↑ История Тувы (2001). Новосибирск : Наука. Т. 1.
↑ Кисель, В. А. (2012) Тува в судьбе этнографа Е. Д. Прокофьевой [Электронный ресурс] // Новые исследования Тувы. № 2. URL: http://www.tuva.asia/journal/issue_14/4836-kisel.html Arxivləşdirilib 2022-04-02 at the Wayback Machine (дата обращения: 09.06.2013 г.).
↑ Маннай-оол, М. Х. (1970а) Об этническом составе населения Тувы (I тысячелетие н.э) // Ученые записки ТНИИЯЛИ. Вып. 14. С. 108–126.
↑ Потапов, Л. П. (1969) Очерки народного быта тувинцев. М. : Наука.

[1] Вайнштейн, С. И. (1957) Очерк этногенеза тувинцев // Ученые записки ТНИИЯЛИ. Вып. 5. С. 178–214.

[2] Аристов, Н. А. (1896) Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей и сведения об их численности // Живая старина. Год шестой. Вып. III–IV. С. 277–456

[3] История Тувы (1964). М. : Наука. Т. I.

[4] История Тувы (2001). Новосибирск : Наука. Т. 1.

[5] Кисель, В. А. (2012) Тува в судьбе этнографа Е. Д. Прокофьевой [Электронный ресурс] // Новые исследования Тувы. № 2. URL: http://www.tuva.asia/journal/issue_14/4836-kisel.html Arxivləşdirilib 2022-04-02 at the Wayback Machine (дата обращения: 09.06.2013 г.).

[6] Маннай-оол, М. Х. (1970а) Об этническом составе населения Тувы (I тысячелетие н.э) // Ученые записки ТНИИЯЛИ. Вып. 14. С. 108–126.

[7] Потапов, Л. П. (1969) Очерки народного быта тувинцев. М. : Наука.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]