Ucar rayonu
|
Bu məqalə Ucar rayonu haqqındadır. Ucar şəhəri üçün Ucar səhifəsinə baxın. |
Ucar rayonu — Azərbaycan Respublikasında inzibati – ərazi vahidi. İnzibati mərkəzi Ucar şəhəridir. Ucar rayonunun sahəsi 830 km²-dir.
| Rayon | |
| Ucar | |
|---|---|
|
40°29′50″ şm. e. 47°38′40″ ş. u.HGYO |
|
| Ölkə | |
| Daxildir | Mərkəzi Aran |
| İnzibati mərkəz | Ucar |
| İcra başçısı | Mənsur Məmmədov |
| Tarixi və coğrafiyası | |
| Yaradılıb | 24 yanvar 1939 |
| Sahəsi | 830[1] km² |
| Hündürlük | 1 m |
| Əhalisi | |
| Əhalisi | 88 600 [2] nəfər |
| Rəqəmsal identifikatorlar | |
| ISO kodu | AZ-UCA |
| Telefon kodu | 994 170 |
| Poçt indeksi | AZ 6100 |
| Avtomobil nömrəsi | 61 |
| Rəsmi sayt | |
 |
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Tarixi
redaktəUcar rayonu 24 yanvar 1939-cu ildə təşkil olunmuşdur. Rayonun adı, yaranma tarixi haqqında müxtəlif fikirlər söylənilir. Ərəb coğrafiyaşünası Əl-İstəxrinin "Məmləkətlərin yolları" kitabında Ucar Azərbaycanda orta əsr şəhəri kimi qeyd olunur. XV əsrdə yaşamış Azərbaycan şairi Bədr Şirvaninin yazılarında da Ucar sözünə rast gəlinir. Bəzi mülahizələrə görə rayonun adı Azərbaycan dilindəki "Uçar" sözundən əmələ gəlmişdir. Digər mülahizələrdə rayonun adının qə Şirvanda yaşamış "Uçar" tayfasının adından götürüldüyü iddia olunur. Ucar sözünün "Ucqar" sözündən götürülməsi fikrini söyləyənlər də var. Hazırda Ucar rayonunun Azərbaycanın mərkəzi hissəsində yerləşməsinə baxmayaraq vaxtı ilə Şirvanşahların paytaxtı Şamaxı şəhərindən ən ucqar ərazidə yerləşdiyinə görə adının "Ucqar" sözündən götürüldüyü də ehtimal edilir.
Ucar rayonunun ərazisi keçmişdə Şirvan bəylərbəyliyinin, sonralar Şamaxı xanlığının, daha sonra 1840-cı ilin 10 aprelində inzibati islahata əsasən Kaspi vilayətinin, 1846-cı ildə isə Şamaxı qurberniyasının tərkibində olmuşdur. 1859-cu ildə Şamaxı zəlzələ nəticəsində dağılandan sonra quberniyanin mərkəzi Bakıya köçürülmüşdür. 1867-ci ilin dekabrında Bakı quberniyasının tərkibində Göyçay qəzası yaradılmışdır. Bu zaman Ucar rayonu Göyçay qəzasının tərkibində olmuşdur. 1930-cu ildə qəza bölgüsü ləgv edilmiş və rayon inzibati ərazi bölgüsünə keçilmiş, Ucar rayonu Göyçay rayonunun tərkibində saxlanılmışdır. 1939-cu il yanvar ayının 14-də Ucar Göyçay rayonunun tərkibindən ayrılaraq müstəqil rayon kimi təşkil olunmuşdur.
1963-cü ildə Ucar rayonunun ərazisində dəyişiklik edilmişdir. Belə ki, 1963-cü ildə Zərdab rayonu ləgv edilərək, onun ərazisi, yəni 856 kv km sahəsi ilə birlikdə Ucar rayonuna verilmişdir. 1965-ci ildə Zərdab rayonu yenidən müstəqil rayon kimi bərpa olunarkən Ucardan ayrılmışdır.
Coğrafi mövqeyi
redaktəRelyefi
redaktəUcar rayonu Bakıdan 240 km qərbdə, Şirvan düzündə yerləşir. Ərazisində 32 yaşayış məntəqəsi var. Şimaldan Göyçay, şərqdən Kürdəmir, cənubdan Zərdab, qərbdən Ağdaş rayonları ilə əhatə olunur. Rayonun coğrafi mövqeyi olduqca əlverişlidir. Bakı-Tbilisi dəmir yolunun və magistral avtomobil yolunun Ucar rayonundan keçməsi, habelə Qədim İpək yolunun bərpa olunmaqla Ucardan keçməsi yerləşdiyi yerin iqtisadi əhəmiyyətini olduqca artırır.
Ucar rayonu Bakı şəhərindən 234 km qərbdə-Şirvan düzündədir. Mərkəzi Ucar şəhəri olmaqla Bakı-Tbilisi dəmir yolunun, Bakı-Gəncə və Göyçay-Zərdab magistral avtomobil yollarının qovşağında yerləşir. Səthi ovalıqdır. Ərazinin şərq və cənub-şərq hissəsi okean səviyyəsindən aşağıda yerləşir. Antropogen çöküntüləri yayılmışdır. Boz-çəmən torpaqları vardır. Ümumi torpaq fondu 83398 hektardır.
Geoloji quruluşu
redaktəAntropogen çöküntüləri yayılmışdır.
Çayları və su hövzələri
redaktəƏsas çayları Göyçay və Türyan (Qarasu) çaylarıdır. Türyançay, Tikanlıçay, Ağçay (Qalaçay), Bumçay və Dəmiraparan çaylarının qovuşmasından yaranır. Əsas çay kimi götürülən Tikanlıçay öz mənbəyini Bazardüzü dağının cənub-qərb yamacından (3680 m) götürür. Çayın 10 qolu vardır. Göyçay çayı Lahıc dağ sistemindən — Kovdağın qərb yamacından (1980 m) başlayır. Çayın 10 qolu vardır.
Landşaftları və bioloji müxtəlifliyi
redaktəƏrazinin iqlimi yayı quraq keçən mülayim-isti yarımsəhra və quruçöl iqliminə aiddir. Boz-çəmən torpaqları yayılmışdır. Bitkiörtüyü, əsasən, ovalıq və yarımsəhra tiplidir. Tuqay meşələrinin qalıqları vardır. Flora və faunası Kürdəmir rayonu ilə demək olar ki, eynidir.[3]
Arxeoloji abidələr
redaktəBərgüşad kəndi yaxınlığında m.ə. II əsrə aid Qaratəpə, Qıztəpə, Adsıztəpə yaşayış yeri. Küp qəbirlər küpün böyüklüyünə, ölünün arxası üstdə qoyulmasına, istiqamətinə görə Azərbaycan ərazisindəki digər küp qəbirlərdən fərqlənir.
Əhalisi
redaktə01 yanvar 2022-ci ilə olan məlumat
Əhalinin ümumi sayı 90507 nəfər
kişi — 45221 nəfər (49,96 %)
qadın — 45286 nəfər (50,04%)
Şəhər əhalisinin sayı 18301 nəfər (20,22 %)
kişi — 8949 nəfər (48,90 %)
qadın — 9352 nəfər (51,10 %)
Kənd əhalisinin sayı 72206 nəfər (79,78 %)
kişi −36273 nəfər (50,24 %)
qadın −35933 nəfər (49,76 %)
Əhalinin orta sıxlığı 108,06 nəfər
Ali təhsilli əhalinin sayı, (3,18 %) 2874 nəfər
Orta ixtisas təhsilli əhalinin sayı, (4,58 %) 4145 nəfər
Məskunlaşmış məcburi köçkünlərin sayı 829 nəfər
o cümlədən məcburi köçkün ailələrin sayı 237 nəfər
Görkəmli şəxsləri
redaktə- Həbibi — XV əsr Azərbaycan şairi.
- Ziya Məmmədov — sabiq Nəqliyyat Naziri.
- Aşıq Əhliman — aşıq
- Məlikballı Qurban — aşıq
- Vəsilə Zahidova — Sosialist Əməyi Qəhrəmanı.
- Aşafatma Kərimova — Sosialist Əməyi Qəhrəmanı.
- Şəmsəddin Hacıyev — İqtisad elmləri doktoru, professor
- Zemfira Əliyeva — AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun elmi əməkdaşı, filologiya elmləri doktoru
- Ağarəhim Rəhimov — Pedaqoji elmlər doktoru, professor, nasir, publisist, dramaturq, ssenarist
- Nəriman Vəliyev — coğrafiya elmləri doktoru, professor
- Zərbalı Mirzə — Əməkdar Jurnalist, "İnşaatçı" qəzetinin baş redaktoru
- Kərim Məmmədov — Fizika-riyaziyyat elmləri doktoru
- Vüsalə Mahirqızı — Əməkdar Jurnalist,"APA-Holding" MMC-nin prezidenti
- Ehtiram Əliyev — Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı
- Novruzəli Orucov — general-mayor
- Ağalar Bayramov — "Respublikanın Əməkdar artisti" ,"Qızıl qılınc" mükafatçısı
- Elşən Qəniyev — "Azərbaycan" qəzetinin əməkdaşı, yazıçı-publisist, senarist
- Zöhrab Əliyev — pedaqoji elmlər namizədi, Professor
İqtisadi xarakteristikası
redaktə
Təsərrüfatı pambıqçılıq, taxılçılıq, heyvandarlıq, baramaçılıq, quru subtropik meyvəçilik, üzümçülük, bostançılıq və toyuqçuluqdan ibarətdir.
Hələ 1902-ci ildə rayonda biyan zavodu fəaliyyət göstərmişdir. Bu zavod Ucarın ilk sənaye müəssisəsi sayılır. 1953-cü ildə zavodda yanğın baş vermiş və nəticədə zavod yanmışdır. Yanğından sonra zavod öz fəaliyyətini müəyyən müddət dayandırmış və 1956-cı ildən Konserv zavodu adı ilə fəaliyyət göstərmişdir. Hazırda da konserv zavodu kimi fəaliyyət göstərir.
Mədəniyyət
redaktəUcar rayon Mədəniyyət və Turizm şöbəsinin tabeliyində 18 mədəniyyət evi, 8 klub, 47 kitabxana, 2 muzey, 1 Uşaq İncəsənət məktəbi var.
- Ucar rayon Mədəniyyət evi: — xüsusi layıhə əsasında 1973-cü ildə inşa edilmiş 2 mərtəbəli binada yerləşir. Binanın ümumi sahəsi 1202 m². və yer tutumu 407 nəfərdir.
- Yuxarı Şilyan kənd Mədəniyyət evi — 1976-cı ildən fəaliyyət göstərir. Ümumi sahəsi 198 m², yer tutumu 250 nəfərdir.
- Təzə Şilyan kənd Mədəniyyət evi — 1976-cı ildən fəaliyyət göstərir. Ümumi sahəsi 250 m², yer tutumu 200 nəfərdir.
- Lək kənd Mədəniyyət evi — 1958-ci ildən fəaliyyət göstərir. Ümumi sahəsi 920 m², tamaşa zalında yerlərin sayı 400 nəfərlikdir.
- Qarabörk kənd Mədəniyyət evi — 1958-ci ildən fəaliyyət göstərir. Ümumi sahəsi 500 m².
- Quləbənd kənd Mədəniyyət evi — 1976-cı ildən fəaliyyət göstərir. Mədəniyyət evinin ümumi sahəsi 870 m², tamaşa zalında yerlərin sayı 350 nəfərlikdir.
- Ramal kənd Mədəniyyət evi — 1964-cü ildən fəaliyyət göstərir. Mədəniyyət evinin ümumi sahəsi 244 m², tamaşa zalında yerlərin sayı 250 nəfərlikdir.
- Qaradağlı kənd Mədəniyyət evi — 1959-cu ildən fəaliyyət göstərir. Mədəniyyət evinin ümumi sahəsi 960 m², tamaşa zalında yerlərin sayı 400 nəfərlikdir.
- Ucar Uşaq İncəsənət məktəbi — 1970-ci ildən musiqi məktəbi kimi fəaliyyətə başlamış və 1986-cı ildən Uşaq İncəsənət məktəbinə çevrilmişdir.
- Heydər Əliyev mərkəzi — 29 iyun 2006-cı il tarixdə Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevin Ucara gəlişi ilə əlaqədar açılmışdır.
- Ucar Tarix–Diyarşunasliq muzeyi — 1986-cı ildə xüsusi layihə əsasında tikilmiş və 2 mərtəbədən ibarətdir. Muzeydə təbiət, Qədim dövr və Müasir dövr bölmələri fəaliyyət göstərir. Muzeydə 2602 ədəd eksponat var. Sahəsi 420 m²-dir.
Maddi-mədəni irsi
redaktəUcar rayonunda hazırda 8 abidə qorunub saxlanılır. Bu abidələr rayon mədəniyyət şöbəsi tərəfindən uçota alınıb, Ümumrespublika əhəmiyyətli abidə hesab olunur. Bunlar aşağıdakılardır:
- 1941–1945-ci illər Böyük Vətən Müharibəsində həlak olanların xatirəsini əks etdirən abidə. Abidə rayon Mədəniyyət evinin qarşısında ucadılmış və 1976-cı ildə inşa edilmişdir. Abidənin texniki vəziyyəti nomaldır.
- 1941–1945-ci illər Böyük Vətən Müharibəsində həlak olanların xatirəsini əks etdirən abidə. Abidə Şahlıq, Əlikənd, Ramal kənd İcra nümayəndəliyinin həyətində yerləşir və texniki vəziyyəti normaldır. 1986–1987-ci illərdə inşa edilmişdir.
- "Şəhid anası" adlı monumental abidə. Abidə Ucar şəhərində "Şəhidlər Xiyabanı"nda ucaldılmışdır və texniki vəziyyəti normaldır. 1994-cü ildə tikilmişdir.
- 416-cı Taqanroq Diviziyasının xatirəsinə ucadılmış abidə. Abidə 3 saylı şəhər orta məktəbinin həyətində yerləşir və texniki vəziyyəti normaldır. 1976–1978-ci illərdə inşa edilmişdir.
- Naməlum əsgərin xatirəsini əks etdirən monumental abidə. Abidə Ucar pambıqtəmizləmə zavodunun ərazisində yerləşir. 1981–1982-ci illərdə inşa edilmişdir. Texniki vəziyyəti normaldır.
- "Su qülləsi" abidəsi. Abidə Dəmir Yolu vağzalının ərazisində yerləşir. 1949–1950-ci illərdə inşa edilmişdir və texniki vəziyyəti normaldır.
- "Su qülləsi" abidəsi. Abidə şəhərin Ş. Fərzəliyev küçəsində yerləşir. 1953–1954-cü illərdə inşa edilmişdir və texniki vəziyyəti normaldır.
İstinadlar
redaktə- ↑ "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2016-03-06 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2020-07-19.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2020-06-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-05-02.
- ↑ Azərbaycan SSR-nin Qırmızı Kitabı. Nadir va nosii kəsilmək təhlükəsi olan heyvan və bitki növtəri, Redaksiya heyəti: Adıgözəlov B. M., Ələkbərov U. K., Musayev M. A. və b. Bakı; Işıq, 1989
Həmçinin bax
redaktə