Şirvanşahlar

Şirvanşahlar
Şirvanşahlar
Banisi	I Heysəm
Sonuncu hökmdar	Şahrux
Əsası qoyulub	861
Soyun kəsilməsi	1583? (Əbubəkr mirzə Dərbəndinin öldüyü il. Oğlu Bürhan mirzə Dərbəndi haqqında məlumat yoxdur)
Milliyyət	ərəb
Titullar
	Şirvanşah; Layzanşah; Dərbənd əmiri

Bu məqalə Şirvanşahlar sülaləsi haqqındadır. Digər mənalar üçün Şirvanşahlar (dəqiqləşdirmə) səhifəsinə baxın.

Şirvanşahlar — Şirvanşahlar dövlətində hakim sülalə. Ərəb mənşəli sülalə olmuşdur. Ərəb işğalına qədərki şirvan hakimləri ilk Şirvanşahlar adlanır. 9-cu əsrdən hakimiyyətə gələn Şirvanşahların isə elmi ədəbiyyat son zamanlardək Məzyədilər, Kəsiranilər və Dərbədilər adı ilə ayrı-ayrı sülalərdən ibarət olduğunu göstərilirdi, ancaq son tədqiqatlar hər üç sülalənin vahid xanədana mənsub olduğunu sübut edir.^[1] Ərəb istilasına qədərki erkən Şirvanşahlar haqqında məlumat yoxdur. Sara Aşurbəyliyə görə,^[2] çox güman ki, bu ilk Şirvanşahlar yerli əhalidən deyil, Sasani şahlarına qohum olub, onlara tabe olan və sonuncuların ölkənin şimal sərhədlərinin qorunmasını etibar etdikləri adamlar idilər. Beləliklə onların İran məşəli olmaları güman edilir. Sonrakı Şirvanşahlar ərəb əsilli sonradan farslaşmış hakim sülalə idi. Məzyədi ərəblərdən idilər və V.F.Minorskinin fikrincə, bu sülalə fasiləsiz olaraq 1000 ilə yaxın hakimiyyət sürmüşdür^[3].

Şirvanşahlar sülaləsinin banisi Yezid ibn Məzyəddir. O, ərəblərin Əş-Şeyban tayfasındandır. Əş-Şeyban tayfası Məhəmməd Peyğəmbərin ulu babası olan Mudarın qardaşı Rəbiə bin Nizarın qurduğu Rabia qəbiləsindəndir.^[4] Rəbiə tayfasıdan olan Salman ibn Rəbiə xəlifə Osmanın zamanında Aranı işğal etdi. Rəbiə tayfasının Şeybanilər nəslindən olan Məzyədilər də bu vaxtdan bölgədə yerləşməyə başladılar. Məzyədilərin nümayəndəsi sərkərdə Yezid ibn Məzyəd 799–801-ci illərdə Aran, Şirvan, Dərbənd və indiki Ermənistan ərazisinin hakimi idi. Ərazini idarə edən ərəb canişini Yezid ibn Məzyədin iqamətgahı Bərdədə idi. Onun dövründə çox sayda Rəbiə tayfasından, həmçinin Misirdən və Suriyadan olan ərəblər bölgəyə köçdu. Yezid ibn Məzyəd 801-ci ildə Bərdədə ölmüş və burada da dəfn olunmuşdu.^[5]

859-cu ildə Məhəmməd ibn Yezid Gəncə şəhərini bərpa etdirdi və öz iqamətgahını da buraya köçürdü. Bərdə Sacilər tərəfindən işğal olunduqdaan sonra ərəblər, əsasən, Şirvan ərazisində cəmləşdilər. 861-ci ildə Məzyədilər sülaləsindən olan Heysəm ibn Xalid Şirvanın müstəqilliyini elan edərək ilk "Şirvanşah" titulunu götürdü.

Ərməniyyə, Şirvan və Layzan hökmdarları

Rəsm	Adı	Hakimiyyət dövrü	Əvvəlki şahlarla əlaqəsi
Ərməniyyə hakimləri^[6]
	Yəzid ibn Məzyəd	787–788 799–801	Məzyədilər sülaləsinin banisi
	Əhməd ibn Məzyəd	?	Yəzid ibn Məzyədin qardaşı
	Əsəd ibn Yəzid	801–802~810	Yəzid ibn Məzyədin oğlu
	Məhəmməd ibn Yəzid	802–803	Yəzid ibn Məzyədin oğlu
	Xalid ibn Yəzid	~813 828–832 841–844	Yəzid ibn Məzyədin oğlu
	Məhəmməd ibn Xalid	844–849	Xalid ibn Yəzidin oğlu
	Heysəm ibn Xalid	849–861	Xalid ibn Yəzidin oğlu
Şirvanşahlar (Heysəm oğulları)
	I Heysəm	861 — ?	Xalid ibn Yəzidin oğlu
	I Məhəmməd	? — ?	I Heysəmin oğlu
	II Heysəm	? — ?	I Məhəmmədin oğlu
	I Əli	? — 917	II Heysəmin oğlu
Layzanşahlar (Yəzid oğulları)
	I Yəzid	861 — ?	Xalid ibn Yəzidin oğlu
	I Məhəmməd	? — 917	Yəzid ibn Xalidin oğlu
	II Yəzid	917–948	I Məhəmmədin oğlu
Şirvanşahlar (Yəzid oğulları)
	I Yəzid (Layzanda II Yəzid)	917–948	I Məhəmmədin oğlu
	II Məhəmməd	sentyabr, 948 — iyun, 956	I Yəzidin oğlu
	Əhməd	iyun, 956 — iyun, 981	II Məhəmmədin oğlu
	III Məhəmməd	iyun, 981 — noyabr, 991	Əhmədin oğlu
	II Yəzid	noyabr, 991–1027	Əhmədin oğlu
Şirvanşahlar (Kəsranilər)
	I Mənuçöhr	1027–1034	II Yəzidin birinci oğlu
	II Əli	1034–1043	II Yəzidin üçüncü oğlu
	Qubad	1043–28 iyul 1049	II Yəzidin dördüncü oğlu
	III Əli	1049–1050	II Yəzidin beşinci oğlu Əhmədin oğlu
	Salar	1050–1063	II Yəzidin altıncı oğlu
	I Fəribürz	1063–1096	Saların oğlu
	II Mənuçöhr	1096–1106	I Fəribürzün birinci oğlu
	I Əfridun	1106–1120	I Fəribürzün ikinci oğlu
	III Mənuçöhr	1120–1160	I Əfridunun oğlu
	II Əfridun	1160	III Mənuçöhrün birinci oğlu
	I Axsitan	1160–1197	III Mənuçöhrün ikinci oğlu
	Şahənşah	1197–1200	III Mənuçöhrün üçüncü oğlu
	II Fəribürz	1200–1204	II Əfridunun oğlu
	I Fərruxzad	1204	III Mənuçöhrün dördüncü oğlu
	Güştasp	1204–1225	I Fərruxzadın oğlu
	III Fəribürz	1225–1243	Güştaspın oğlu
	II Axsitan	1243–1260	III Fəribürzün oğlu
	II Fərruxzad	1260–1282	II Axsitanın oğlu
	III Axsitan	1282–1294	II Fərruxzadın oğlu
	Keykavus	1294–1317	III Axsitanın oğlu
	Keyqubad	1317–1348	II Fərruxzadın oğlu
	Kavus	1348–1372	Keyqubadın oğlu
	Huşəng	1372–1382	Kavusun oğlu
Dərbəndilər
	I İbrahim	1382–15 sentyabr 1417	Sultan Məhəmməd Dərbəndinin oğlu
	I Xəlilullah	1417–1465	I İbrahimin oğlu
	I Fərrux Yasar	1465–1500	I Xəlilullahın oğlu
	Bəhram bəy	1500-2021	I Fərrux Yasarın oğlu
	Qazi bəy	1501	I Fərrux Yasarın oğlu
	Sultan Mahmud	1501–1502	Qazi bəyin oğlu
	II İbrahim	1502–1524	I Fərrux Yasarın oğlu
	II Xəlilullah	1524–1535	II İbrahimin oğlu
	II Fərrux Yasar	1527–1535	II İbrahimin oğlu
	Şahrux	1535–1539	II Fərrux Yasarın oğlu
Səfəvilərin işğalından sonrakı iddiaçılar
	Burhan Əli	1548–1549	II Xəlilullahın oğlu^[7] yaxud Keyqubad ibn Əbubəkr ibn İshaq ibn İbrahimin oğlu^[8]
	Mehrab	1550	Əlaqəsi bilinmir
	Qurban Əli	1550	Əlaqəsi bilinmir
	Qasım Mirzə	1554	Əlaqəsi bilinmir
	Kavus Mirzə	1577–1578	Bürhan Əlinin bacısı oğlu
	Əbubəkr Mirzə	1578–1583	Bürhan Əlinin oğlu

Şirvanşah şahzadələri

Dərbənd əmirləri

Adı	Hakimiyyət müddəti	Digər şahlarla əlaqəsi
Heysəm ibn Məhəmməd	iyun, 939 — may, 941 dekabr, 941 — may, 942	II Məhəmmədin oğlu
Əhməd	may, 942 — sentyabr, 953	II Məhəmmədin oğlu
Əfridun	28 oktyabr, 1068–1071	I Fəribürzün ikinci oğlu
Rəşid ibn Fərruxzad	~ 1221	I Fərruxzadın ikinci oğlu
Sultan Məhəmməd	~ 1340–1380	Keyqubadın oğlu

Tabasaran əmirləri

Adı	Hakimiyyət müddəti	Digər şahlarla əlaqəsi
Məhəmməd	? — 917	Əbu Tahir Yezidin oğlu
Heysəm ibn Məhəmməd	sentyabr, 948–1025	II Məhəmmədin oğlu
Hörmüz ibn Mənuçöhr	? — 9 aprel 1065	I Mənuçöhrün oğlu

Güştəsfi hakimləri

Adı	Hakimiyyət müddəti	Digər şahlarla əlaqəsi
Cəlaləddin Sultanşah	1226 — ?	I Güştaspın oğlu

Şəki hakimləri

Adı	Hakimiyyət müddəti	Digər şahlarla əlaqəsi
Əfridun ibn Fəribürz	~1220	III Fəribürzün oğlu

Gəncə hakimləri

Adı	Hakimiyyət müddəti	Digər şahlarla əlaqəsi
Məhəmməd ibn Xalid	849 — ?	Xalid ibn Yezidin oğlu
II Mənuçöhr	1063–1096	I Fəribürzün oğlu

Bakı hakimləri

Adı	Hakimiyyət müddəti	Digər şahlarla əlaqəsi
Qəzənfər Dərbəndi	I Xəlilullah dövrü	I İbrahimin oğlu
Qazi bəy	I Fərrux Yasar dövrü	I Fərrux Yasarın oğlu

Heç bir vəzifə tutmamış şahzadələr

Evlilikləri

Adı	Evli olduğu Şirvanşah/şahzadə	Müddət	Digər əlaqələri	Aid olduğu sülalə
Sitt bint Fəzl	Mənuçöhr ibn Yəzid	?-1034	Fəzl bin Məhəmmədin qızı	Şəddadilər
II Əbdülmalik	Yəzid ibn Əhmədin qızı Şəmkuyyə	1035-?	Mənsur ibn Maymunun oğlu	Haşimilər
Sitt bint Fəzl (2-ci dəfə)	Əbu Mənsur Əli ibn Yəzid	1035 (bir illik dulluqdan sonra)-?	Fəzl bin Məhəmmədin qızı	Şəddadilər
bilinmir	Salar ibn Yəzid	bilinmir	Əbüləsvar Şavurın qızı	Şəddadilər
Qaratəkin	Qubad ibn Yəzidın qızı	1067–1068	yoxdur	yoxdur
Tamar	III Böyük Mənuçöhr	1111–1120 (şahzadənin arvadı), 1120–1160 (şirvanşahın arvadı)	IV Davidın qızı	Baqrationilər
İsmətəddin Səfvət-İslam	I Axsitan	?-1192 (Şamaxı zəlzələsi)	Dərbənd əmiri Əbül Müzəffər Seyf əd-Dinin qızı	Haşimilər
Əmir Əmiran Ömər	I Axsitanın qızı	1191–1192 (Şamaxı zəlzələsi)	Məhəmməd Cahan Pəhləvanın oğlu	Eldənizlər
Bikə xanım	I İbrahim	?-1417	bilinmir	bilinmir
bilinmir	I Xəlilullah	1421-?	Miran şahın qızı, Qara Yusifin arvadı	Teymurilər, Qaraqoyunlular
bilinmir	I Fərrux Yasar	bilinmir	Adil bəyin qızı	yoxdur
Sultan Yaqub	I Fərrux Yasarın qızı Gövhər Sultan	bilinmir	Uzun Həsənin oğlu	Ağqoyunlular
bilinmir	Qazi bəy	?-1501	bilinmir	bilinmir
Şah İsmayıl Xətai	II İbrahimin qızı	1523	Şeyx Heydərin oğlu	Səfəvilər
Pərixan xanım	II Xəlilullah	1524–1535	Şah İsmayıl Xətainin qızı	Səfəvilər
bilinmir	Əbubəkr mirzə Dərbəndi	1570	Dövlət Gəray xanın qızı	Gəraylar

Alınmayan və ya sonu bilinməyən məsələlər

Adı	Evlənməli olduğu Şirvanşah/şahzadə	Tarix	Səbəb	Digər əlaqələri	Aid olduğu sülalə
Əbu Nəsr ibn Maymun	Yəzid ibn Əhmədin qızı	1001	Yəzid ibn Əhməd Əbu Nəsri girov götürdükdən sonra onunla qohum olmaq istədiyini bildirmiş, ancaq daha sonra onu edam etdirmişdir.	Ləşkəri ibn Maymunun qardaşı	Haşimilər
Böyük Tamara	I Axsitan	1187	I Axsitan Baqrationilər-Haşimilər evliliyi vasitəsilə arvadı İsmətəddin Səfvət-İslamə qohumluğu olan Gürcüstan kraliçası Böyük Tamaraya elçi göndərmiş, ancaq Tamara David Soslan adlı gənc osetin knyazına ərə getmişdir.	III Georginin qızı	Baqrationilər
Rusudan	I Güştasp və ya onun oğlu III Fəribürz	1122	Şirvanşah vəfat etdiyindən toy baş tutmamışdır.	Böyük Tamaranın qızı	Baqrationilər
Rusudan (2-ci dəfə)	Cəlal əd-Din Sultanşah	bilinmir	Şirvanşah I Güştasp oğlu Cəlal əd-Din Sultanşahı (girov kimi) gürcülərə vermişdir. Gürcülər isə onu Tamarın qızı hökmdar Rusudana ilə evləndirmək məqsədilə xaç suyuna salıblar. Evliliyin sonrakı taleyi haqda məlumat yoxdur.	Böyük Tamaranın qızı	Baqrationilər
Əli	Şirvanşahın qızı	bilinmir	Fəzlullah Rəşidəddin oğlunun yalnızca nişanlanması ilə bağlı məlumat verir.	Fəzlullah Rəşidəddinin oğlu	yoxdur
Şeyx Səfiəddin Ərdəbili	III Axsitanın qızı	bilinmir	Şeyx Səfiəddin Ərdəbili III Axsitanın təklifini rədd edir.	yoxdur	Səfəvilər
Məlik Əşrəf	I Keyqubadın qızı	1344–1345	Kavus ibn Keyqubad Məlik Əşrəfin təklindən imtina edir.	Əmir Dəmirdaş Sulduzun oğlu	Çobanilər

Həmçinin bax

Mənbə

↑ Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, cild X, məqalə " Şirvanşahlar"
↑ Sara Aşurbəyli. Şirvanşahlar dövləti. Avrasiya press, Bakı, 2006
↑ B.Ф.Mинopcкий. Иcтopия Шиpвaнa и Дepбeндa X–XI вв. M., 1963
↑ Süleyman Əliyarlı – Azərbaycan tarixi, Bakı, 2008, səh 267
↑ Süleyman Əliyarlı – Azərbaycan tarixi, Bakı, 2008, səh 269
↑ əl-Yəqubi, Tarixi-Yəqubi, səh 12.
↑ Sara Aşurbəyli, Şirvanşahlar dövləti, səh. 134
↑ Abbasqulu ağa Bakıxanov, Gülüstani İrəm, səh. 43

[1] Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, cild X, məqalə " Şirvanşahlar"

[2] Sara Aşurbəyli. Şirvanşahlar dövləti. Avrasiya press, Bakı, 2006

[3] B.Ф.Mинopcкий. Иcтopия Шиpвaнa и Дepбeндa X–XI вв. M., 1963

[4] Süleyman Əliyarlı – Azərbaycan tarixi, Bakı, 2008, səh 267

[5] Süleyman Əliyarlı – Azərbaycan tarixi, Bakı, 2008, səh 269

[6] əl-Yəqubi, Tarixi-Yəqubi, səh 12.

[7] Sara Aşurbəyli, Şirvanşahlar dövləti, səh. 134

[8] Abbasqulu ağa Bakıxanov, Gülüstani İrəm, səh. 43

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]