Vətən dili (1894)

Vətən dili — 1894-cü ildə əslən azərbaycanlı pedaqoq, İran və Cənubi Azərbaycanda yeni tipli məktəblərin qurucusu, Mirzə Həsən Rüşdiyyənin azərbaycanlı uşaqlar üçün hazırladığı ana dili dərsliyi.

Vətən dili

Mirzə Həsən Rüşdiyyə

1850-ci ildə Təbriz şəhərində anadan olan Mirzə Həsən Rüşdiyyə 5 yaşında məktəbxanada təhsil almağa başlayır. 1879-cu ildə Beyrutda fransız müəllimlərinin nəzarəti altındakı məktəbdə müasir təhsil üsullarını öyrəndikdən sonra İstanbula səyahət edir. İstanbulda olarkən oradakı üsul-i cədid məktəblərini də ziyarət edir və onların təhsil sistemləri ilə yaxından tanış olur. 1883-cü ildə qardaşı Mirzə Əlinin yanına, İrəvan şəhərinə köçən pedaqoq burada yeni məktəb açır. Dörd il fəaliyyət göstərən bu məktəb şəhərdəki müsəlmanlar tərəfindən böyük maraqla qarşılanırdı. Avropa səfərindən qayıdan Nəsirəddin şah Qacar İrəvandakı Rüşdiyyə məktəbinin şöhrətini eşidib onu məktəb açmaq təklifi ilə İrana dəvət edir. Mirzə Həsən Rüşdiyyə 1888-ci ildə Təbrizə qayıtdıqdan sonra İranın ilk müasir təhsil müəsissələri sayılan "Dəbirestani-Rüşdiyyə" və "Mədrəseyi-Rüşdiyyə" məktəblərini təsis edir. Təqib və təzyiqlər nəticəsində 1893-cü ildə Şeşgilan məhəlləsinə köçürülən məktəbin adı dəyişir və Müzəffərəddin şah Qacarın şərəfinə "Rüşdiyyəyi-Müzəffəriyyə" qoyulur.

Vətən dili dərsliyi

Mirzə Həsən Rüşdiyyə 27 əsərin müəllifidir. Onlardan ən əhəmiyyətlisi 1894-cü ildə yazdığı "Vətən dili" adlı dərslikdir. O, hələ İrəvan pedaqoji mühitində Çernyayevskinin "Vətən dili" kitabı ilə tanış olmuşdu. Məhz bu kitab Rüşdiyyədə yeni dərslik yaratmaq meyli doğurmuşdu. "Rüşdiyyəyi-Müzəffəriyyə"də tədris olunan ana dili dərsləri məhz Rüşdiyyənin özünün ilk "Vətən dili" kitabı üzrə aparılırdı. Təbrizdə çap olunan "Vətən dili" kitabı dövrü ən mükəmməl dərsliyi idi. Sadə və aydın dildə yazılan bu dərslik onu qavramaqda məktəblilər üçün heç bir çətinlik yaratmır və sövti (səs) üsulu ilə ərəb əlifbasının öyrənilməsini xeyli asanlaşdırırdı. Seyid Cəfər Pişəvəri qələmə aldığı "Vətən dili" məqaləsində yazırdı:

"Vətən dili" ana dili deməkdir. Böyük maarifpərvər bu kitabı yazarkən həqiqi bir rəvanşünas kimi uşaqların yaş səviyyəsini, qəlbini və əhval-ruhiyyəsini nəzərə alaraq, onun idrak qabiliyyətinə müvafiq sürətdə hekayə və misallar tərtib etmişdir.

..

Nəsihətçilik kitabda əsas məsələdir. Lakin Rüşdiyyənin nəsihətçiliyi xurafatdan xalidir. Müəllifin məqsədi yalnız canlı insan tərbiyə etmək olduğu üçün, o ən tə’sirli vasitələrdən istifadə etmişdir.

Kitabda dərc olunan hekayə və mənzumələrdə əxlaqı nəticələr əlahiddə qeyd olunur. "Vətən Dili" kitabı Azərbaycanda, doğma Azərbaycan dilinin birinci dərs kitabı kimi tarixdə qalacaq və xəlq onun müəllifini qədirdanlıqla yad edəcəkdir."

Daha sonra bu dərslik 1905-ci ildə Azərbaycan dilində Təbriz şəhərində yenidən nəşr edilir. "Vətən dili " kitabı 1917–1918-ci ilə qədər Qafqaz və Türküstanın məktəblərində ibtidai sinif vəsaiti kimi tədris olunmuşdur.

Məşrutə inqilabının iştirakçısı, jurnalist Məhəmmmədəli Tərbiyət isə "Vətən dili" dərsliyi barədə yazırdı:

Mirzə Həsən Rüşdiyyə "Vətən dili" adlı dərsliyi tərtib edərkən M. F. Axundovun yeni əlifba haqqındakı fikirlərindən istifadə etmiş və ibtidai məktəb şagirdləri üçün elə bir dərslik hazırlamışdır ki, indi də (1935-ci ildə) Azərbaycan məktəblərində ondan istifadə olunur.

Kitabın məzmunu və lingivistik xüsusiyyətləri

"Vətən dili " üç hissədən, 110 səhifədən ibarətdir. Birinci hissədə hərflərdən və hərflərlə əlaqəli söz və cümlələrdən bəhs olunur, 41 səhifədir. İkinci hissədə isə Əmsal-i Loğman adı ilə tanınan məşhur ərəb hekayələrinin azərbaycan türkcəsində tərcüməsinə yer verilmişdir. Kitabın üçüncü yəni sonuncu hissəsində isə nəsx xətti ilə yazılmış bir neçə ərəb duaları və onların tərcümələri var.

Kitabın qapağında bu sözlər yazılıb:

"Mübtədi şagirdlərə altı aydan əvvəl yazıb oxumaq öyrədən sövti üzərə təlim olunan əlifba-yi cədidə müştəməl bir kitabçadır. Müəllifi və naşiri İran qitəsinin Azərbaycan səhifəsinin Təbriz şəhərinin Rüşdiyyə mədrəsəsinin müdiri Həsən ibn Mehdidir. Təbrizin Darülfünun-i Müxəffəriyyə adlı Nizamiyə Mədrəsəsinin mətbəəsində təb və nəşr olub. Təkrar təb müəllifinin izninə tabedir. Hicri 1312-ci ildə nəşr olunub".

Azərbaycan Pedaqoji Universitetinin keçmiş dekanı Professor Xeyrulla Məmmədov, kitabın ikinci hissəsinin Mirzə Həsən Rüşdiyyə tərəfindən deyil, Bakıdakı Ünsizadə qardaşlar tərəfindən Azərbaycan dilinə tərcümə edildiyini və Rüşdiyyənin bu tərcüməni kitabına əlavə etdiyini söyləyir. Kitabın Əmsal-ı Loğman hissəsinə yazılan qısa önsözdə onun fransızca tərcüməsinin "günümüzdə 2–3 rubla satıldığı"ndan bəhs olunsada, azərbaycanca tərcüməsinin kim tərəfindən hazırlandığı barədə məlumat yoxdur.

Kitabda istifadə edilən dilin əsas xüsusiyyətləri belədir:

• Kitabın dili sadə və anlaşılırdı.
• Nöqtə və vergüldən istfadə olunmayıb.
• Sözün əvvəlindəki "a" bəzən "ا", bəzən "آ " kimi yazılıb.
• Keçmiş zaman şəkilçisi kimi sadəcə -dı,-di şəkilçilərindən istifadə edilib. Kitabda -du,-dü şəkilçilərinə rast gəlinmir.
• Bəzi sözlərdə a, ı, i saitləri öz yerlərində istifadə olunmayıb.
• Yiyəlik halı şəkilçisi olan -in və n şəkilçiləri bəzi yerlərdə g bəzi yerlərdə isə k hərfi ilə yazılıb.
• Yenə yiyəlik hal şəkilçisi olan -in,-ın şəkilçiləri -iv kimi istifadə olunub. məs- vücuduna yerinə vücuduva. Bu hal Təbriz başda olmaqla Azərbaycanın bir çox ləhcələrində görülən bir haldır.
• Günümüzdə Azərbaycan türkcəsində y hərfinə çevrilən g hərfləri qorunub saxlanılıb. məs "öyrədən" yerinə "örgədən"
• Farsca mənsubluq bildirən ifadələrə yer verilib. Məs: əlifbayi cədid, alim-i bi-əməl
• Kitabın mətni dövrün ədəbi dilinə uyğun olsa da, Təbriz ləhcəsinə məxsus bəzi xüsusiyyətləri özündə ehtiva edir. Məs: məsdər şəkilçisi kimi sadəcə -maq şəkilçisindən istifadə olunması. etmək= etmaq, vermək=vermaq, yemək-yemaq
• Artıq sözündən çox mənasında istifadə edilib. Məs: "Hafiz kitabı artıq ba məna kitabdır". Yəni, Haifizin kitabı çox mənalı kitabdır.
• Kitabın 48-ci səhifəsində mən yerinə ben sözü işlənilib.
• Eyni sözlər bəzi yerlərdə q bəzi yerlərdə x ilə yazılıb. Məs: "çox" yerinə "çoq"
• -raq şəkilçisindən istifadə edilib. Məs: Kəskinraq = çox kəskin
• -ıb, ib feli bağlama şəkilçiləri təbriz ləhcəsində işlənilən -iban, ibən, uban, übən şəkilçiləri ilə əvəzlənib. Məs: "Onu qapıbən getdi."

Mirzə Həsən Rüşdiyyənin Vətən dili dərsliyinin 2-ci hissəsinə əlavə etdiyi hekayələrə "Aslan və iki öküz", "Tısbağa və dovşan", "Maralın qıçları və buynuzları", "Köpəklər və tülkü", "İki xoruz", "Köpək və qurd", "Köpək və çaylan", İnsan və aslan", "Şir və siçan", "Dözümsüz aslan" təmsil-öykülərini misal göstərmək olar. Bu miniatür təmsillər dövrün siyasi əhvali-ruhiyyəsini özündə ehtiva edir. Onun süjetlərində dərin ictimai məna var. "Aslan ilə iki öküz" ,"Bağa ilə Dovşan" hekayələrində yalan tərif, yersiz arxayınlığı tənqid edən yazıçı "Maral" hekayəsində daha dərin əxlaqi-estetik məsələlərə toxunur. Köpək və Çaylan" hekayəsində artıq tamahın pis nəticələr verdiyi fikrini ötürür. "İnsan və Aslan" hekayəsində M. H. Rüşdiyyə hökmranlıq məsələsinə diqqət çəkir. "Şir və Siçan" təmsilində yaxşılığın heç vaxt itməyəcəyini uşaqlara başa salmaq istəyən pedaqoq bu fikrini "Dözümsüz Aslan" hekayəsində bir qədər dərinləşdirmiş və rəftarın həmişə xoş olmasını nəzərə çarpdırmışdır.

Həmçinin bax

• Mirzə Həsən Rüşdiyyə
• Rüşdiyyə məktəbi

Mənbə

• Faiq Ələkbərli. III // AZƏRBAYCAN TÜRK FƏLSƏFİ VƏ İCTİMAİ FİKİR TARİXİ (XIX-XX ƏSRLƏR) (PDF). Bakı: Elm və təhsil. 2021. ISBN 978-9952-81-76-0-7.
• Afət Abuşova. XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində CƏNUBİ AZƏRBAYCAN BƏDİİ NƏŞRİ (PDF). Bakı: Bakı Dövlət Universiteti. 2017.
• Əli Fərhadov. Azərbaycan Qəzetində (1947-1949) Milli Publisistika və Maarifçiliyə Baxış. BENGİ World Journal of Yörük-Türkmen Studies. 2023. 131–149.
• Sakina Berengian. Azeri and Persian literary works in twentieth century Iranian Azerbaijan. Berlin: University of Michigan. 1988. səh. 238.
• Məhəmmədəli Tərbiyət. Danişməndanı Azərbaycan. Bakı. 1987.
• Elnarə Məmmədova. Təbriz maarifçiliyi və pedaqoji mətbuatımız. «Azərbaycan məktəbi (PDF). Bakı: Azerbaijan Journal of Educational Studies. 2019. 141–149.
• M.Rıza Heyet. 19. YY’DAN GÜNÜMÜZE İRAN’DA TÜRKÇE BASIN-YAYIN HAYATI. Ankara. T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ VE EDEBİYATLARI ANABİLİM DALI. 2005.
• S.Serdariniya. Tebriz Şehr-é Evvelinha, Kânun-é Ferheng ve Honer-é. Təbriz: Azərbaycan yay. 2002.