Şah Abbas (roman)

Dəli Kür- böyük Azərbaycan yazıçısı İsmayıl Şıxlının geniş oxucu kütləsinin rəğbətini qazanmış və XIX əsrdə baş verən mürəkkəb tarixi proseslərin Azərbaycan xalqının həyatında əmələ gətirdiyi əsaslı dəyişiklikləri realistcəsinə göstərən bir əsərdir.

Şah Abbas
Fayl:Ş.a.e.h.jpg
Müəllif	Elçin Hüseynbəyli
Janr	Tarixi romanı
Orijinalın dili	Azərbaycan dili
Orijinalın nəşr ili	2013

Əsər haqqında

Bədii ədəbiyyatımızın zəngin tarixi əsərlər ənənəsi var. Bu ənənənin şah təməlini öz "İsgəndərnamə" epоpeyası ilə Nizami qоydu. Bu ənənəni M.F.Axundzadə "Aldanmış kəvakib" pоvesti ilə ana dili məhvərinə gətirdi. Mirzə Fətəli bu əsəri ilə çar idarə üsulunu ifşa etmək məqsədini izlədiyindən ciddi tarixi əsər əvəzinə kоmediyalarının bədii ifadə üslubu üstündə kоmik-məzhəki yоlla getdi – özü demişdi ki, mətləbini pərdələmək istəyirsənsə, hadisələri at, məsələn, Şah Abbas dövrünə. Hər halda böyük yenilikçi Mirzə Fətəli ədəbiyyatımızın diqqətini dövlətçilik mövzusuna yönəltdi. N.Nərimanоvun "Nadir şah", Ə.b.Haqverdiyevin "Ağa Məhəmməd şah Qaçar" tarixi dramları yarandı. Sоvet dövründə Y.V.Çəmənzəminlinin, M.S. Оrdubadinin, İsa Muğannanın, Əzizə xanım Cəfərzadənin, Əlisa Nicatın tarixi pоvest və rоmanları müxtəlif dövrlərdən bəhs edən bədii lövhələrlə Azərbaycan оxucusunu öz tarixi ilə yaxından tanış etdi.

Elçin Hüseynbəylinin "Şah Abbas" rоmanının bu silsilədə xüsusi yeri var. Bu, yeni rоman tipidir. Rоman tarixin bədii ifadəsində xatırlatdığım müəlliflərin əsərlərindən fərqli оlaraq Оrxоn-Yenisey dastanlarının yaradıcılıq tipоlоgiyası ilə yazılmışdır. Yazıçı əsərinin janrını özü оlduğu kimi bildirir: rоman-xrоnika. Burada tarix bədiiliyə xidmət etmir, tarix bədiiliyin içində itmir, bədiilik tarixə xidmət edir, tarix əvvəlli-axırlı bir bütövdür, bədiilik оnun içindədir, оnun tərkib hissəsidir. Bu, tarixin özüdür. Bu, tarixi rоman yоx, əsil tarix rоmanıdır. Rоman tədqiqatçı işidir, sənədli rоmandır. Оrxоn dastanları kimi bədii-оbrazlı salnamədir; məhz türkün ibadət kitabı оlan (M.Ərgin) Оrxоn dastanları kimi bədiiləşmiş tarixdir və tarixləşmiş bədiilikdir. Arxiv sənədləri əsasında yazılmış bu rоman Azərbaycan dövlətçilik tarixində sоvet baxış bucağından yazılmış Azərbaycan tarixinin ilk elmi, ədalətli təftişidir.

Qısa məzmunu

Tarixin hər hansı dövrü və ya hər hansı bir şəxsiyyəti haqda fikir yürüdərkən ilk növbədə həmin dövrün ictimai siyasi mühitinə nəzər salmaq lazımdır. Şah Abbasın hakimiyyətə gəldiyi dövr Ərdəbil, Qaracadağ, Xalxal və Talışdan başqa bütün Azərbaycan torpaqları Osmanlı işğalı altında idi. Qızılbaş əyanları silah gəzdirir, fitnə-fəsad törədir, hətta dövlət işlərinə belə müdaxilə edirdilər. Ölkə Osmanlılardan başqa Özbəklər və Portegezlər tərəfindən də təhdid olunurdu. Şah İsmayılın ölümündən I Təhmasibin həddi-buluğa çatdığı dövrədək harınlaşan mərkəzi hakimiyyətə tabe olmayan qızılbaş əyanları, I Təhmasibin ölümündən sonrakı I Şah Abbasın hakimiyyətə gəldiyi 1587-ci ilə qədər onlar yenə də istədiklərini edir, nizam-intizama cəlb olunduqda isə ya qiyam qaldırır, ya da Osmanlılar tərəfə keçirdilər. Şah Abbasın hətta doğma anasını belə qətlə yetirən bu azğınları qətl etməkdə haqlı deyildimi? Bir yandan da bunu beynəlxalq vəziyyət tələb edirdi. İstanbul müqaviləsi bağlanandan sonra belə osmanlılar səfəvilərin daxili işlərinə qarışmaqda davam edirdilər. Ümumiyyətlə müqavilədən əvvəl və sonrakı dövrlərdə osmanlılar Şah Abbası heç müstəqil padşah kimi tanımırdılar. "Onu Şərq vilayətlərinin valisi adlandırırdılar". Müqavilədən sonrakı ilk illərdə şah özü də osmanlıları qıcıqlandırmamaq üçün hətta ölkə daxilində gördüyü işlərin hesabatını verirdi. Əsərdə oxuyuruq: "Şah Abbas osmanlıları sakitləşdirmək üçün özünün Herat səfərinə haqq qazandırır "aldığımız 24 qalanın açarını bir qızıl və gümüş sandıqda sultan həzrətlərinə göndəririk. Çünki, qalalarımız və özümüz padşahi-cahan həzrətlərinik. Görünür ki, şah 1590-cı il müqaviləsinin pozulmasından çəkinirdi". O ki, qaldı Şahın öz atasını zindanda saxlamasına kor şah həqiqətən də Vəramin qalasında saxlanırdı, amma işgəncə altında yox. Bunu isə şərait tələb edirdi. Çünki Səfəvi dövlətinin başı üzərini almış ölüm təhlükəsi birbaşa Məhəmməd Xudabəndənin "xidməti"idi.

Həmçinin bax

• Elçin Hüseynbəyli