Vikipediya

Qars vilayəti: Redaktələr arasındakı fərq

Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
k replaced: File: → Şəkil: (5) using AWB
Sətir 1:
{{Seçilmiş məqalə}}
{{Rusiya İmperiyasının quberniyası
|tam-adı = [[Rusiya İmperiyası|Rusiya İmperiyasının]]nın<br/>Qars vilayəti
|rus-adı = {{lang-ru|Карсская область}}
|yerli-adı =
Sətir 20:
|paytaxt = [[Qars]]
|dili = [[Rus dili]]
|yerli dili = Türk dilləri – 35.94 %<ref group=q>[[Türk dili]] – 21.86 %, [[Azərbaycan dili|qarapapaq dili]] – 10.30 %, [[Türk dili|türkmən dili]] – 2.90 %, [[Azərbaycan dili|tatar dili]] – 0.81 %, [[Başqırd dili|başqırd dili]] – 0.07 % olmaqla.</ref><br/>[[Erməni dili]] – 25.26 %<br/>[[Kurmanc dili|Kürd dili]] – 14.78 %<br/>[[Yunan dili]] – 11.21 %<br/>[[Rus dili]] – 7.68 %<br/>[[Ukrayna dili|Malorus dili]] – 1.82 %<br/>[[Polyak dili]] – 1.12 %<br/>Digər – 2.19 % <small>([[1897]] sa.)</small><ref>{{cite web|url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=399|title=Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России — '''Еженедельная демографическая газета Демоскоп Weekly'''|publisher=|accessdate=7 iyul 2015}} [http://web.archive.org/web/20150707102934/http://demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=399 Arxivləşdirilib].{{oq|ru|'''Источник:''' Первая Всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Таблица XIII. Распределение населения по родному языку. (Губернские итоги). Т.Т.51-89. С.-Петербург: 1903-1905.}}</ref><ref>{{cite web|url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97.php?reg=99|title=Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку, губерниям и областям — '''Еженедельная демографическая газета Демоскоп Weekly'''|publisher=|accessdate=7 iyul 2015}} [http://web.archive.org/web/20150707103726/http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97.php?reg=99 Arxivləşdirilib].{{oq|ru|'''Источник:''' Первая Всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Под ред. Н.А.Тройницкого. т.II. Общий свод по Империи результатов разработки данных Первой Всеобщей переписи населения, произведенной 28 января 1897 года. С.-Петербург, 1905. Таблица XIII. Распределение населения по родному языку.}}</ref>
|etnik tərkibi =
|inzibati quruluşu = Vilayət
Sətir 97:
 
== Etimologiya ==
[[Divanu Luğati-t-Türk]]ə görə<ref>K hərfi, səh. 253 // Mahmud Kaşğari. Divanü lüğat–it–türk. Dörd cilddə. IV cild (indeks). Tərcümə edən və nəşrə hazırlayan: [[Ramiz Əskər]]. Elmi redaktor: [[Tofiq Hacıyev (alim)|Tofiq Hacıyev]]. Bakı: "Ozan", 2006, 752 səhifə. ISBN 9952-426-00-xX</ref> dəvə və ya qoyun yunundan toxunan paltara ''Kars (قرس )'' deyilirdi.<ref name="mah-kaş-I-356">Salim isimlər kitabı. — Üç hərflilər bölməsi. — Hər növ hərəkədə ortası sükunlu fə'lin, fu'lin, fi'lin babı, səh. 356 // Mahmud Kaşğari. Divanü lüğat–it–türk. Dörd cilddə. I cild. Tərcümə edən və nəşrə hazırlayan: Ramiz Əskər. Elmi redaktor: Tofiq Hacıyev. Bakı: "Ozan", 2006, 512 səhifə. ISBN 9952-426-00-xX</ref><ref name="407DLT05">Kâşgarlı Mahmûd. Divânu Lügâti't-Türk. Birinci Basım. Çeviri, Uyarlama, Düzenleme: Seçkin Erdi, Serap Tuğba Yurteser; Kabalcı Yayınevi: 247; Şark Klassikleri Dizisi: 3. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005, sayfa 407. ISBN 9759970139</ref> Dərisindən gözəl kürk tikilən bozqır tülküsü isə ''Karsak (قرساق)'' adlanırdı.<ref name="407DLT05"/><ref>Salim isimlər kitabı. Dörd hərflilər bölməsi. Hər növ hərəkəsi ilə fə'ləl, fə'lal, fə'lul babı, səh. 459 // Mahmud Kaşğari. Divanü lüğat–it–türk. Dörd cilddə. I cild. Tərcümə edən və nəşrə hazırlayan: Ramiz Əskər. Elmi redaktor: Tofiq Hacıyev. Bakı: "Ozan", 2006, 512 səhifə. ISBN 9952-426-00-xX</ref><ref name="407DLT05"/> Əl çalmaqdan çıxan səsə isə ''Kars – kars (قرس قرس)'' deyilirdi.<ref name="mah-kaş-I-356"/><ref name="407DLT05"/> [[Böyük Britaniya|Britaniya]]lı şərqşünas, türk dillərinin tədqiqatçısı Ser Cerard Lesli Meykins Klousnun ({{lang-en|Sir Gerard Leslie Makins Clauson}}) "XIII əsrə qədərki türkcənin etimoloji lüğəti" kitabına əsasən hər üç söz türk mənşəlidir.<ref>An Etymological Dictionary of Pre–Thirteenth–Century Turkish. Author: Sir Gerard Clauson. Oxford: Clarendon Press, 1972, p. 663. ISBN 0198641125</ref>
 
== Tarix ==
Sətir 103:
[[Şəkil:Russian-Ottoman border in Asia Minor in 1878.JPG|250px|thumb|left|1878-ci ildə imzalanmış Berlin traktatına əsasən Şərqi Anadoluda Osmanlı-Rusiya sərhədləri]]
{{Q(Y)T.GA|24 aprel|12 aprel}} 1877-ci il Rusiya İmperiyası Osmanlı İmperiyasına müharibə elan etdi, Balkan yarmadasında və Şərqi Anadolu ilə sərhəddə cəmlənən Rusiya ordusu bütün sərhədləri boyu hərbi əməliyyatlara başladı. Aprelin 30<small><ref group=q>[[Qriqori təqvimi]]nə əsasən; [[Yuli təqvimi]] ilə aprelin 18-ində.</ref></small>-unda Bəyazid <small>(hazırda Doğubəyazid)<ref group=q>Şəhər 1934-cü ildən Doğubəyazid adlanır.</ref></small>, mayın 17<small><ref group=q>[[Qriqori təqvimi]]nə əsasən; [[Yuli təqvimi]] ilə mayın 5-ində.</ref></small>-sində Ərdahan, iyunun 4<small><ref group=q>[[Qriqori təqvimi]]nə əsasən; [[Yuli təqvimi]] ilə mayın 23-ündə.</ref></small>-ündə Qarakilsə <small>(hazırda Ağrı){{ref+|Şəhər 1919-cu ilədək Qarakilsə, 1919-1938-ci illərdə Qarakösə adlanıb, 1938-ci ildən isə Ağrı adlanır.<ref>İsmet Alpaslan. — Cumhuriyetin 75. yılında Ağrı. Ankara: Ağrı Valiliği Yayınları, 1998, sayfa 14</ref>|K}}</small>, noyabrın 18<small><ref group=q>[[Qriqori təqvimi]]nə əsasən; [[Yuli təqvimi]] ilə noyabrın 6-sında.</ref></small>-ində Qars, dekabrın 17<small><ref group=q>[[Qriqori təqvimi]]nə əsasən; [[Yuli təqvimi]] ilə dekabrın 5-ində.</ref></small>-sində Ardanuç, 20<small><ref group=q>[[Qriqori təqvimi]]nə əsasən; [[Yuli təqvimi]] ilə dekabrın 8-ində.</ref></small>-sində Xınısqala <small>(hazırda [[Xınıs]])<ref group=q>Xınıs ilçəsinin Bağça məhəlləsində yerləşir.</ref></small>, 1878-ci ilin yanvar ayının 9<small><ref group=q>[[Qriqori təqvimi]]nə əsasən; [[Yuli təqvimi]] ilə 1877-ci ildə, dekabrın 28-ində.</ref></small>-unda [[Malazgird]] şəhərləri işğal olundu, yanvarın 11<small><ref group=q>[[Qriqori təqvimi]]nə əsasən; [[Yuli təqvimi]] ilə 1877-ci ildə, dekabrın 30-unda.</ref></small>-ində Ərzurum şəhəri mühasirəyə alındı.<ref>II. V. Перечень военныхь событій вь Азіатской Турціи и на восточномь берегу Чёрного моря вь 1877 – 1878 гг. Полковникь Астафьевь, стр. 203 – 208. // Военный сборникь, издаваемый по Высочайшему повелѣнію. Годь двадцать второй. Томь CXXV. Санктпетербургь: Типографія В.А. Полетики, 1879.</ref> Güclü müqavimət rusları şəhərə həlledici hücumdan çəkindirdi. {{Q(Y)T.GA|14 dekabr|2 dekabr}} 1877-ci ildən 1878-ci ilin yanvar ayının sonunadək daha fəal hərbi əməliyyatlar keçirərək bəzi məntəqələri və bir-neçə yaxınlıqdakı kəndləri tuta bilən rus ordusu Batumu ələ keçirə bilməmişdi. 1878-ci ilin fevral ayının 1<small><ref group=q>[[Qriqori təqvimi]]nə əsasən; [[Yuli təqvimi]] ilə 1878-ci ildə, yanvarın 20-ində.</ref></small>-ində Osmanlı – Rusiya razılaşmasına əsasən bütün cəbhələrdə hərbi əməliyyatları dayandırmaq haqqında atəşkəs elan olundu, atəşkəsin şərtinə görə Osmanlı ordusu fevralın 22<small><ref group=q>[[Qriqori təqvimi]]nə əsasən; [[Yuli təqvimi]] ilə fevralın 10-unda.</ref></small>-sində Ərzurum şəhərindən çəkildi və ruslar şəhərə daxil oldular.<ref>Русско-турецкая война за свободу славянь за Дунаемь и за Кавказомь 1877 — 1878. Москва: Изданіе книгопродавца А.В. Морозова, 1879, стр. 189 – 190</ref> {{Q(Y)T.GA|3 mart|19 fevral}} 1878-ci ildə Osmanlı ilə Rusiya arasında müharibəni sonlandıran San-Stefano sülhü imzalandı. 29 maddəlik sülhün 19-cu maddəsinə əsasən Erzurum vilayətinin Qars, Bəyazid, Çıldır sancaqları və Trabzon vilayətinin Batum sancağı Rusiyaya verilirdi.<ref>№ 25. Сан-Стефанский прелиминарный мирный договор: Сан-Стефано, 19 февраля/3 марта 1878 г., стр. 170. // Сборник договоров России с другими государствами: 1856 – 1917. Под редакцией Е. А. Адамова. Составитель И. В. Козьменко. Москва: Государственное издательство политической литературы, 1952 год, 464 стр.</ref><ref>Birinci Bölüm. 3. Ayastafanos (Yeşilköy) Muahedesi, sayfa 66. // Osmanlı Tarihi. VIII. Cilt. Birinci Meşrutiyet ve İstibdat Devirleri (1876–1907). — Ord. Prof. Enver Ziya Karal. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarih Kurumu Yayınları XIII. Dizi – Sayı 16. — 6. Baskı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2007, 631 sayfa. ISBN 975-16-0020-0</ref>
[[Qriqori təqvimi]] ilə [[Rusiya-Osmanlı müharibəsi (1877-1878)|24 aprel 1877 — 3 mart 1878-ci illərdə baş vermiş Osmanlı-Rusiya müharibəsi]]ni yekunlaşdıran və {{Q(Y)T.GA|13 iyul|1 iyul}} 1878–ci ildə imzalanmış<ref name="Türkiye Tarihi III-163">Siyasal Tarih. I Meşrutiyet Devri (1876–1880), [http://bookre.org/reader?file=1210724&pg=166 sayfa 163] // Türkiye Tarihi. Cilt III. Osmanlı Devleti: 1600-1908. Yazarlar: Metin Kunt, Sina Akşin, Ayla Ödekan, Zafer Toprak, Hüseyin G. Yurdaydın; Yayın Yönetmeni – Sina Akşin. İstanbul: [http://cemyayinevi.com/?cat=26 Cem Yayınevi, 1995, 479 sayfa.] ISBN 9789754065657</ref> Berlin traktatının 58-ci <small>(LVIII)<ref name="Берлинский трактат">№ 27. Берлинский трактат: Берлин, 1/13 июля 1878 г., стр. 204. // Сборник договоров России с другими государствами: 1856 – 1917. Под редакцией Е. А. Адамова. Составитель И. В. Козьменко. Москва: Государственное издательство политической литературы, 1952 год, 464 стр.{{Sitatın əvvəli}}{{oq|ru|— Статья LVIII —
 
Блистательная Порта уступает Российской империи в Азии территории Ардагана, Карса и Батума, с портом последнего,...}}
Sətir 109:
— Maddə LVIII —
 
Bâb-ı Âli Asiyada Ərdahan, Qars və Batum (sonuncunun limanı daxil olmaqla) ərazilərini Rusiya İmperiyasına güzəştə gedir....{{Sitatın sonu}}</ref></small> maddəsinə əsasən Rusiya İmperiyasına verilmiş Osmanlı İmperiyasının Ərzurum vilayətinin Qars və Çıldır <small>(qismən)</small> sancaqları əsasında, 1878-ci ildə Qars vilayəti yaradıldı.<ref name="стр. 315">I Отдѣл. II. Краткія замѣтки о Карсской области. — К. Садовскаго. Г. Карсь, 1883, стр. 315. // Сборникь матеріаловь для описания мѣстностей и племень Кавказа (СМОМПК). Изданіе Управленія Кавказскаго Учебнаго Округа. Выпускь Третій. Тифлись: Типографія Канцеляріи Главноначальствующаго гражданскою частію на Кавказѣ, 1883.</ref><ref name="Эвмн-IV-152">Энциклопедія военныхь и морскихь наукь. Составлена подь главною редакціей генераль-лейтенанта Леера, заслуженнаго профессора Николаевской академіи Генеральнаго Штаба. Томь IV. Санкт–Петербургь: вь типографіи В. Безобразова и Коми, 1889, стр. 152</ref><ref name="1897-п-I-III">Краткiй обзорь цифровыхь данныхь по Карсской области, III. // Первая всеобщая перепись населенiя Россiйской имперiи, 1897 г. Изданiе Центральнаго Статистическаго Комитета Министерства Внутреннихь Дѣль. Подь редакцiею Н. А. Тройницкаго. – LXIV. Карсская Область. Тетрадь II (послѣдняя). Санкт–Петербургь: Издательство Пушкинская Скоропечатня. 1904, 119 стр.</ref> Bununla bərabər Ərzurum vilayətinin Ərzurum sancağının Aşağı Pasin (Pasin-i Süfla) qəzasının bir-neçə kəndi yeni yaradılan Qars vilayətinə daxil edilmiş, Çıldır sancağının Oltu qəzasından bəzi kəndlər isə Osmanlıya verilmişdi.<ref name="стр. 315"/>
 
{{Q(Y)T.GA|28 iyul|15 iyul}} 1914–cü ildə [[Avstriya-Macarıstan|Avstriya–Macarıstan İmperiyası]]nın Sebiya Krallığına müharibə elan etməsi ilə [[Birinci Dünya Müharibəsi]] başladı. Həmin ilin {{Q(Y)T.GA|1 noyabr|19 oktyabr}} tarixində Rusiya İmperiyası, {{Q(Y)T.GA|2 noyabr|20 oktyabr}} tarixində Serbiya Krallığı, {{Q(Y)T.GA|3 noyabr|21 oktyabr}} tarixində Monteneqro Krallığı, {{Q(Y)T.GA|5 noyabr|23 oktyabr}} tarixində Britaniya İmperiyası və Üçüncü Fransa Respublikası, 1915–ci ilin {{Q(Y)T.GA|21 avqust|8 avqust}} tarixində İtaliya Krallığı, {{Q(Y)T.GA|2 iyul|19 iyun}} 1917–ci ildə isə Yunanıstan Krallığı Osmanlı İmperiyasına müharibə elan etdi.
 
{{Q(Y)T.GA|3 mart|18 fevral}} 1918-ci ildə imzalanmış [[Brest sülhü (1918)|Brest sülhü]]nə əsasən vilayətin ərazisi yenidən Osmanlı İmperiyasına qaytarılmış <small>(aprel, 1918 – noyabr, 1918)</small>, ancaq həmin ilin 30 oktyabrında bağlanılmış 25 maddəlik [[Mudros müqaviləsi]]nin ([[Osmanlı dili|osman.]] Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye ile Düvel-i Îtilâfiyye Beyninde Mün'akit Mütarekenâme – 30 Teşrinievvel 1334 senesi) XI maddəsinə əsasən Osmanlı İmperiyasının Cənubi Qafqazdakı şimali-şərq sərhədləri [[Birinci Dünya Müharibəsi|I Dünya Müharibəsi]]ndən öncəki vəziyyətinə qaytarılacaqdı.<ref>[[:tr:Tevfik Bıyıklıoğlu|Tevfik Bıyıklıoğlu]]. — Türk İstiklâl Harbi I: Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı. Ankara: Genelkurmay Başkanlığı Harb Tarihi Dairesi Yayınları, 1962, sayfa 41-44</ref> 1 dekabr 1918-ci ildə Qars vilayətini də əhatə edən [[Cənub-Qərbi Qafqaz Demokratik Respublikası]]nın yaradıldığı elan olundu. 4 dekabr 1918-ci ildə Osmanlı ordusu <small>(Qars vilayəti istisna olmaqla; onlar burda daha iki ay qaldılar)</small> bütün Zaqafqaziyadan çəkildi. 19 aprel 1919-cu ildə Britaniya ordusunun Cənubi Qafqazdakı hissələri Qarsı işğal edərək Cənub-Qərbi Qafqaz Demokratik Respublikasını ləğv etdilər və onun ərazisini [[Ermənistan Demokratik Respublikası|Ermənistan Demokratik Respublikası]]na verdilər.<ref name="death-exile-1995-211">Chapter Six: The Final War in the East. — Kars, page 211. // Death and Exile: The Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims, 1821–1922. Author: Justin McCarthy. Princeton: Darwin Press, 1995, XV+368 pages. ISBN 9780878500949{{oq|en|After the Russian Revolution of 1917, many of the Armenians of Kars Province had emigrated to the southern Caucasus, fleeing the Ottoman advance. Muslims who had earlier fled the province returned. The Muslims of Kars had unquestionably been a majority before the war. Upon the Ottoman defeat, they formed a Muslim National Council (the Shura) in Kars Province. The British, who began a de facto occupation of Kars on 19 April 1919, gave civil and military power in the province to the Armenians, because it was expected that Kars would become part of the new Armenian Republic; the Muslim majority was not consulted on this issue. Muslims were disarmed and their weapons given to Armenians, so that in effect the only armed forces in the province were Armenian bands and some Kurdish tribes.}}</ref> [[Türkiyə Böyük Millət Məclisi|TBMM]] Hökumətinin əmri ilə səfərbər edilən Türk ordusu [[Kazım Qarabəkir]] paşanın komandalığı altında hərbi əməliyyatlara başlayaraq 1920-ci ilin sentaybr ayının 29–unda Sarıqamışı, 30–unda Göləni, oktaybrın 5–ində Kağızman və Qulpu, 22–sində Diqoru, 30–unda Qarsı, noyabrın 3–ündə Zaruşadı və dekabrın 3–ündə imzalanan [[Gümrü müqaviləsi]]ylə də İğdır bölgəsini erməni işğalından azad etdi; Türkiyə və [[Gürcüstan Demokratik Respublikası|GDR]] arasında aparılmış sülh danışıqlarına uyğun 1921–ci ilin fevral ayının 23–ünədək gürcü qoşunları Çıldır, Ərdahan və Posxovu tərk etdi.<ref>VIII. Bölüm: Yeni Türkiye Çağı. — Kars ile kaza merkezlerinin Son–Kurtuluş günleri ve yeni hudut kesimi, sayfa 558–559. // Kırzıoğlu M. Fahrettin. Kars Tarihi. I. Cilt: Taş Çağları'ndan Osmanlı İmparatorluğu'na değin ve ekleme 1534–1921 Yılları Kronolojisi. Sonunda 124 resim, 10 harita. İstanbul: Işıl Matbaası, 1953, XX+608 sayfa.</ref>
 
== Coğrafiya ==
K. Sadovskiy 1883–cü ildə vilayətin sərhədlərini belə təsvir edir: Qars vilayəti şimalda və şimali-şərqdə Tiflis quberniyasının Axalsıx və Axalkalaki qəzaları, şərqdə və cənubi-şərqdə İrəvan quberniyasının Aleksandropol və Sürməli qəzaları, cənubda Osmanlı İmperiyasının Ərzurum vilayətinin Bəyazid sancağının Qarakilsə və Eleşgird qəzaları, cənub-qərbdə Ərzurum sancağının Pasinlər qəzası, qərbdə isə Rusiya İmperiyasının keçmiş<small><ref group=q>Batum vilayəti 1883-cü ildə ləğv edilərək Kutais quberniyasına daxil edildi. 1903-cü ildə isə Kutais quberniyasının Artvin və Batum dairələri əsasında yenidən təşkil edilmişdi.</ref></small> Batum vilayəti ilə həmsərhəddir.<ref name="стр. 315"/>
 
''"Qafqazın yerlərinin və tayfalarının təsviri üçün materiallar toplusu"nun'' 1883–cü ildə Tiflisdə nəşr edilmiş III buraxılışında K. Sadovskiy [[:ru:Стебницкий, Иероним Иванович|İeronim Stebnitskiy]]in hesablamalarına əsaslanaraq vilayətin sahəsini 16229 verst² (18468.93 &nbsp;km²)<small><ref group=q>1 verst² 1.13802 km²–ə bərabərdir.</ref></small> olaraq göstərmişdir.<ref name="СМОМПК-1883-315-316">I Отдѣл. II. Краткія замѣтки о Карсской области. — К. Садовскаго. Г. Карсь, 1883, стр. 315 – 316. // Сборникь матеріаловь для описания мѣстностей и племень Кавказа (СМОМПК). Изданіе Управленія Кавказскаго Учебнаго Округа. Выпускь третій. Тифлись: Типографія Канцеляріи Главноначальствующаго гражданскою частію на Кавказѣ, 1883.</ref>
 
[[Brokhauz və Efronun ensiklopedik lüğəti]]ndə [[:ru:Стрельбицкий, Иван Афанасьевич|İvan Strelbitskiy]]in hesablamalarına əsaslanılaraq vilayətin sahəsi (səthlərinin ümumi sahəsi 118.6 verst² olan göllər daxil olmaqla) 16384.8 verst² və ya 18646.6 &nbsp;km² olaraq göstərilmişdir.<ref name="Энц-сло-Бр-Еф-599">Карсская область, стр. 599. // Энциклопедическiй словарь. Томь XIV (а). Карданахи — Керо. Издатели: Ф. А. Брокгаузь (Лейпцигь), И. А. Ефронь (Санкт-Петербургь). Под редакцiею К.К. Арсеньева. Санкт-Петербургь: Типо-Литографiя И.А. Ефрона, 1895, 960 стр.</ref>
 
''"1901–1903–cü illər üçün hazırlanmış Qafqaz təqvimləri"nə'' əsasən vilayətin ümumi ərazisi 16869.17 verst² (19197.46 &nbsp;km²), həmçinin ayrıca olaraq Ərdahan dairəsinin ərazisi 5030.53 verst² (5724.85 &nbsp;km²), Kağızman dairəsinin ərazisi 3938.32 verst² (4481.89 &nbsp;km²), Qars dairəsinin ərazisi 5218.97 verst² (5939.29 &nbsp;km²), Oltu dairəsinin ərazisi isə 2681.35 verst² (3051.43 &nbsp;km²) idi.<ref name="Кав-кал-1901-44-46">III отдѣлъ: Статистическiя свѣдѣнiя. — Пространство и населенiе Кавказа, стр. 44–46. // Кавказскiй календарь на 1901 годь (LVI годь). Издань по распоряженiю Главноначальствующаго гражданскою частiю на Кавказѣ, при Закавказскомь Статистическомь Комитетѣ, подь редакцiею Члена того же Комитета, Статскаго Совѣтника Е. Кондратенко. Тифлисъ: Типографiя М. Шарадзе и К°, 1900 г.</ref><ref name="Кав-кал-1902-36-38">III отдѣлъ: Статистическiя свѣдѣнiя. — Пространство и населенiе Кавказа, стр. 36–38. // Кавказскiй календарь на 1902 годь (LVII годь). Издань по распоряженiю Главноначальствующаго гражданскою частiю на Кавказѣ, подь редакцiею Старшаго Редактора Статистическаго Отдѣла при Закавказскомь Статистическомь Комитетѣ, Статскаго Совѣтника Е. Кондратенко. Тифлисъ: Типографiя Я. И. Либермана, К. И. Мартиросянца и Грузин. Издат. Товарищества, 1901.</ref><ref name="Кав-кал-1903-36-38">III отдѣлъ: Статистическiя свѣдѣнiя. — Пространство и населенiе Кавказа, стр. 36–38. // Кавказскiй календарь на 1903 годь (LVIII годь). Издань по распоряженiю Главноначальствующаго гражданскою частiю на Кавказѣ, подь редакцiею Старшаго Редактора Статистическаго Отдѣла при Закавказскомь Статистическомь Комитетѣ, Статскаго Совѣтника Е. Кондратенко. Тифлисъ: Типографiя А. В. Кутателадзе, 1902.</ref> Yenə həmin mənbəyə əsasən Ərdahan dairəsinin inzibati cəhətdən bölündüyü Ərdahan şöbəsi 1631.76 verst² (1856.98 &nbsp;km²), Gölə şöbəsi 1893.65 verst² (2155.01 &nbsp;km²), Posxov şöbəsi 516.39 verst² (587.67 &nbsp;km²), Çıldır şöbəsi 988.73 verst² (1125.19 &nbsp;km²) ərazini; Kağızman dairəsinin inzibati cəhətdən bölündüyü Kağızman şöbəsi 1264.75 verst² (1439.31 &nbsp;km²), Naxçıvan şöbəsi 1194.13 verst², Xorasan 1448.57 verst² (1648.5 &nbsp;km²) ərazini; Qars dairəsinin inzibati cəhətdən bölündüyü Qars şöbəsi 1387.91 verst² (1579.47 &nbsp;km²), Soğanlıq şöbəsi 1077.17 verst² (1225.84 &nbsp;km²), Şuragel şöbəsi 1037.91 verst² (1181.16 &nbsp;km²), Zaruşad şöbəsi 1132.58 verst² (1288.9 &nbsp;km²), Ağbaba şöbəsi 583.4 verst² (663.92 &nbsp;km²) ərazini; Oltu dairəsinin inzibati cəhətdən bölündüyü Oltu şöbəsi 1932.17 verst² (2198.85 &nbsp;km²), Tavuskər şöbəsi 749.18 verst² (852.58 &nbsp;km²) ərazini əhatə edirdi.<ref name="Кав-кал-1901-44-46"/><ref name="Кав-кал-1902-36-38"/><ref name="Кав-кал-1903-36-38"/>
 
''"1904–1905–ci illər üçün hazırlanmış Qafqaz təqvimləri"nə'' əsasən vilayətin ümumi ərazisi 16473.15 verst², həmçinin ayrıca olaraq Ərdahan dairəsinin ərazisi 4924.90 verst², Kağızman dairəsinin ərazisi 3843.17 verst², Qars dairəsinin ərazisi 5083.81 verst², Oltu dairəsinin ərazisi isə 2621.27 verst² idi.<ref name="Кав-кал-1904-40-42">III отдѣлъ: Статистическiя свѣдѣнiя. — Пространство и населенiе Кавказа, стр. 40–42. // Кавказскiй календарь на 1904 годь (LIX годь). Издань по распоряженiю Главноначальствующаго гражданскою частiю на Кавказѣ, подь редакцiею Старшаго Редактора Статистическаго Отдѣла при Закавказскомь Статистическомь Комитетѣ, Статскаго Совѣтника Е. Кондратенко. Тифлисъ: Типографiя А. В. Кутателадзе, 1903.</ref><ref name="Кав-кал-1905-40-42">III отдѣлъ: Статистическiя свѣдѣнiя. — Пространство и населенiе Кавказа, стр. 40–42. // Кавказскiй календарь на 1905 годь (LX годь). Издань по распоряженiю Главноначальствующаго гражданскою частiю на Кавказѣ, подь редакцiею Статскаго Совѣтника Е. Кондратенко. Тифлисъ: Типографiя А. В. Кутателадзе, 1904.</ref> Yenə həmin mənbəyə əsasən Ərdahan dairəsinin inzibati cəhətdən bölündüyü Ərdahan şöbəsi 1599.75 verst², Gölə şöbəsi 1849.68 verst², Posxov şöbəsi 506.45 verst², Çıldır şöbəsi 969.02 verst² ərazini; Kağızman dairəsinin inzibati cəhətdən bölündüyü Kağızman şöbəsi 1233.8 verst², Naxçıvan şöbəsi 1194.13 verst², Xorasan 1415.24 verst² ərazini; Qars dairəsinin inzibati cəhətdən bölündüyü Qars şöbəsi 1352.94 verst², Soğanlıq şöbəsi 1044.04 verst², Şuragel şöbəsi 1011.76 verst², Zaruşad şöbəsi 1104.11 verst², Ağbaba şöbəsi 570.96 verst² ərazini; Oltu dairəsinin inzibati cəhətdən bölündüyü Oltu şöbəsi 1888.85 verst², Tavuskər şöbəsi 732.42 verst² ərazini əhatə edirdi.<ref name="Кав-кал-1904-40-42"/><ref name="Кав-кал-1905-40-42"/>
 
''"1907–1908–ci illər üçün hazırlanılmış Qafqaz təqvimləri"ndə'' [[Polkovnik-leytenant|polkovnik – leytenant]] ({{lang-ru|подполковник}}) Vinnikovun Qafqazın 5 verstlik topoqrafik xəritəsinə əsaslanaraq hazırladığı ''"Qafqaz diyarının sahəsinin hesablanılması" ({{lang-ru|"Вычисленiе площади Кавказскаго края". Спб. 1905}})'' işinə əsasən vilayətin ümumi ərazisi 16475.15 verst² (18756.97 &nbsp;km²), həmçinin ayrıca olaraq Ərdahan dairəsinin ərazisi 4924.90 verst², Kağızman dairəsinin ərazisi 3843.17 verst², Qars dairəsinin ərazisi 5083.81 verst², Oltu dairəsinin ərazisi isə 2623.27 verst² olaraq göstərilib. Həmin hesablamara əsasən Ərdahan dairəsinin inzibati cəhətdən bölündüyü Ərdahan şöbəsi 1599.75 verst², Gölə şöbəsi 1849.68 verst², Posxov şöbəsi 506.45 verst², Çıldır şöbəsi 969.02 verst² ərazini; Kağızman dairəsinin inzibati cəhətdən bölündüyü Kağızman şöbəsi 1233.8 verst², Naxçıvan şöbəsi 1194.13 verst², Xorasan 1415.24 verst² ərazini; Qars dairəsinin inzibati cəhətdən bölündüyü Qars şöbəsi 1352.94 verst², Soğanlıq şöbəsi 1044.04 verst², Şuragel şöbəsi 1011.76 verst², Zaruşad şöbəsi 1104.11 verst², Ağbaba şöbəsi 570.96 verst² ərazini; Oltu dairəsinin inzibati cəhətdən bölündüyü Oltu şöbəsi 1888.85 verst², Tavuskər şöbəsi 734.42 verst² ərazini əhatə edirdi.<ref name="Кав-кал-1907-3-6-7-9">Второй отдѣлъ. — Площадь Кавказскаго края, стр. 3, 6–7, 9. // Кавказскiй календарь на 1907 годь (LXII годь). Издань по распоряженiю Намѣстника Его Императорскаго Величества на Кавказѣ при Закавказскомь Статистическомь Комитетѣ, под редакцией Старшаго Редактора Статистическаго Отдѣла Д. Д. Пагирева. Съ приложенiемь карты Кавказа и плана г. Тифлиса. Тифлисъ: Типографiя К. П. Козловскаго, 1906.</ref><ref name="Кав-кал-1908-3-6-7-9">Второй отдѣлъ. — Площадь Кавказскаго края, стр. 3, 6–7, 9. // Кавказскiй календарь на 1908 годь. Издань по распоряженiю Намѣстника Его Императорскаго Величества на Кавказѣ при Закавказскомь Статистическомь Комитетѣ, под редакцией Старшаго Редактора Статистическаго Отдѣла Д. Д. Пагирева. LXIII годь. Тифлисъ: Типографiя К. П. Козловскаго, 1907.</ref> Vinnikov diyarın inzibati vahidlərinin sahələrini hesablayarkən 5 verstlik xəritədə göstərilmiş gölləri də nəzərə almışdır.<ref name="Кав-кал-1907-3">Второй отдѣлъ. — Площадь Кавказскаго края, стр. 3. // Кавказскiй календарь на 1907 годь (LXII годь). Издань по распоряженiю Намѣстника Его Императорскаго Величества на Кавказѣ при Закавказскомь Статистическомь Комитетѣ, под редакцией Старшаго Редактора Статистическаго Отдѣла Д. Д. Пагирева. Съ приложенiемь карты Кавказа и плана г. Тифлиса. Тифлисъ: Типографiя К. П. Козловскаго, 1906.</ref><ref name="Кав-кал-1908-3">Второй отдѣлъ. — Площадь Кавказскаго края, стр. 3. // Кавказскiй календарь на 1908 годь. Издань по распоряженiю Намѣстника Его Императорскаго Величества на Кавказѣ при Закавказскомь Статистическомь Комитетѣ, под редакцией Старшаго Редактора Статистическаго Отдѣла Д. Д. Пагирева. LXIII годь. Тифлисъ: Типографiя К. П. Козловскаго, 1907.</ref> Onun hesablamalarına əsasən vilayətin ümumi sahəsinin 138.113 verst²–i göllərin (Ərdahan dairəsindəki göllər: Çıldır – 114.754 verst², Lavaş – 0.41 verst², Xozapin – 11.475 verst²; Kağızman dairəsindəki göllər: Çanqlı – 1.229 verst²; Qars dairəsindəki göllər: Aygör – 3.893 verst², Arpa – 4.098 verst², Cana – 0.41 verst², Kevard – 0.205 verst², Xarqali – 1.024 verst²; Oltu dairəsindəki göllər: Kirəşli – 0.615 verst²) payına düşürdü.<ref name="Кав-кал-1907-9">Второй отдѣлъ. — Площадь Кавказскаго края, стр. 9. // Кавказскiй календарь на 1907 годь (LXII годь). Издань по распоряженiю Намѣстника Его Императорскаго Величества на Кавказѣ при Закавказскомь Статистическомь Комитетѣ, под редакцией Старшаго Редактора Статистическаго Отдѣла Д. Д. Пагирева. Съ приложенiемь карты Кавказа и плана г. Тифлиса. Тифлисъ: Типографiя К. П. Козловскаго, 1906.</ref><ref name="Кав-кал-1908-9">Второй отдѣлъ. — Площадь Кавказскаго края, стр. 9. // Кавказскiй календарь на 1908 годь. Издань по распоряженiю Намѣстника Его Императорскаго Величества на Кавказѣ при Закавказскомь Статистическомь Комитетѣ, под редакцией Старшаго Редактора Статистическаго Отдѣла Д. Д. Пагирева. LXIII годь. Тифлисъ: Типографiя К. П. Козловскаго, 1907.</ref>
 
''"1910, 1912–1917–ci illər üçün hazırlanılmış Qafqaz təqvimləri"ndə'' qəza rəhbərliyinin məlumatlarına əsaslanılaraq 1908 və 1911–1916–cı illərdə vilayətin ümumi ərazisi 16466.15 verst² (18746.72 &nbsp;km²), həmçinin ayrıca olaraq Ərdahan dairəsinin ərazisi 4917.90 verst² (5604.62 &nbsp;km²), Kağızman dairəsinin ərazisi 3843.17 verst² (4373.58 &nbsp;km²), Qars dairəsinin ərazisi 5083.81 verst² (5785.46 &nbsp;km²), Oltu dairəsinin ərazisi isə 2621.27 verst² (2983.06 &nbsp;km²) olaraq göstərilib.<ref name="Кав-кал-1910-444-446"/><ref name="Кав-кал-1912-237-238"/><ref name="Кав-кал-1913-132">Отдѣлъ Статистическiй. — Пространство и населенiе губернiй и областей Кавказскаго края за 1911 г. — Количество всего населенiя на Кавказѣ къ 1-му января 1912 года (по даннымъ администрацiи), стр. 132. // Кавказскiй календарь на 1913 годь (LXVIII г.). Издань по распоряженiю Намѣстника Его Императорскаго Величества на Кавказѣ канцелярiей намѣстника. Съ приложенiемь: 1) Справочная книга по городу Тифлису; 2) Краткiй путеводитель по Кавказу. Подь редакцiей А. А. Эльзенгера и Н. П. Стельмащука. Тифлисъ: Типографія Канцеляріи Намѣстника Его Императорскаго Величества на Кавказѣ, 1912.</ref><ref name="Кав-кал-1914-122">Отдѣлъ Статистическiй. — Пространство и населенiе губернiй и областей Кавказскаго края за 1913 г. (коренное и вр.-проживающее; по даннымъ уѣздной администрацiи), стр. 122. // Кавказскiй календарь на 1914 годь (LIX г.). Издань по распоряженiю Намѣстника Его Императорскаго Величества на Кавказѣ канцелярiей намѣстника. Съ приложенiемь: 1) Карты Сѣти земскихъ и казенныхъ шоссейныхъ и грунтовыхъ дорогъ въ Закавказскомъ краѣ; 2) Десяти таблицъ фотографическихъ снимковъ красотъ и достопримѣчательностей Кавказа. Подь редакцiей А. А. Эльзенгера и Н. П. Стельмащука. Тифлисъ: Типографія Канцеляріи Намѣстника Е.И.В. на Кавказѣ, 1913.</ref><ref name="Кав-кал-1915-234">Отдѣлъ Статистическiй. — Пространство и населенiе губернiй и областей Кавказскаго края къ 1-му января 1914 г. (коренное и вр.-проживающее; по даннымъ уѣздной администрацiи), стр. 234. // Кавказскiй календарь на 1915 годь (LX г.). Издань по распоряженiю Намѣстника Его Императорскаго Величества на Кавказѣ канцелярiей намѣстника. Съ приложенiемь: 1) Пребыванiе Его Императорскаго Величества Государя Императора на Кавказѣ въ 1914 г. (съ тремя рисунками); 2) Карта Кавказского края въ 40 верстн. масштабѣ (въ краскахъ). Подь редакцiей А. А. Эльзенгера и Н. П. Стельмащука. Тифлисъ: Типографія Канцеляріи Намѣстника Е.И.В. на Кавказѣ, 1914.</ref><ref name="Кав-кал-1916-42">Отдѣлъ Статистическiй. — Пространство и населенiе Кавказскаго края къ 1-му января 1915 г. (по даннымъ уѣздной администрацiи), стр. 42. // Кавказскiй календарь на 1916 годь (LXI г.). Издань по распоряженiю Намѣстника Его Императорскаго Величества на Кавказѣ канцелярiей намѣстника. Сь приложенiемь: Портрета Его Императорскаго Высочества Великаго Князя Николая Николаевича Намѣстника Его Императорскаго Величества на Кавказѣ и Главнокомандующаго Кавказскою Армiею. Подь редакцiей Н. П. Стельмащука. Тифлисъ: Типографія Канцеляріи Намѣстника Е.И.В. на Кавказѣ, 1915.</ref><ref name="Кав-кал-1917-198">Отдѣлъ Статистическiй. — Пространство и населенiе Кавказскаго края къ 1-му января 1916 г. (по даннымъ уѣздной администрацiи), стр. 198 – 201. // Кавказскiй календарь на 1917 годь (LXXII г.). Издань по распоряженiю Намѣстника Его Императорскаго Величества на Кавказѣ канцелярiей намѣстника. Сь приложенiемь: Карты Кавказа, Азiатской Турцiи и Персiи. Подь редакцiей Н. П. Стельмащука. Тифлисъ: Типографія Канцеляріи Намѣстника Е.И.В. на Кавказѣ, 1916.</ref>
 
''"1910–cu və 1912–ci il üçün Qafqaz təqvimi"nə'' əsasən Ərdahan dairəsinin inzibati cəhətdən bölündüyü Ərdahan şöbəsi 1599.75 verst² (1820.54 &nbsp;km²), Gölə şöbəsi 1849.68 verst² (2104.97 &nbsp;km²), Posxov şöbəsi 506.45 verst² (576.35 &nbsp;km²), Çıldır şöbəsi 962.02 verst² (1102.76 &nbsp;km²) ərazini; Kağızman dairəsinin inzibati cəhətdən bölündüyü Kağızman şöbəsi 1233.8 verst² (1404.08 &nbsp;km²), Naxçıvan şöbəsi 1194.13 verst² (1358.93 &nbsp;km²), Xorasan 1415.24 verst² (1610.57 &nbsp;km²) ərazini; Qars dairəsinin inzibati cəhətdən bölündüyü Qars şöbəsi 1352.94 verst² (1539.67 &nbsp;km²), Soğanlıq şöbəsi 1044.04 verst² (1188.13 &nbsp;km²), Şuragel şöbəsi 1011.76 verst² (1151.41 &nbsp;km²), Zaruşad şöbəsi 1104.11 verst² (1256.49 &nbsp;km²), Ağbaba şöbəsi 570.96 verst² (649.76 &nbsp;km²) ərazini; Oltu dairəsinin inzibati cəhətdən bölündüyü Oltu şöbəsi 1888.85 verst² (2149.55 &nbsp;km²), Tavuskər şöbəsi 732.42 verst² (833.51 &nbsp;km²) ərazini əhatə edirdi.<ref name="Кав-кал-1910-444-446"/><ref name="Кав-кал-1912-237-238">Отдѣлъ Статистическiй. — Пространство и населенiе Кавказа края за 1910 г. (по свѣдѣнiямъ администрацiи), стр. 237–238. // Кавказскiй календарь на 1912 годь (LXVII г.). Издань по распоряженiю Намѣстника Его Императорскаго Величества на Кавказѣ канцелярiей намѣстника. Тифлисъ: Типографія Канцеляріи Намѣстника Е.И.В. на Кавказѣ, 1911.</ref>
 
== İqtisadiyyat ==
Sətir 166:
|quote = ''... Qonur atın çəkdirdi, bütün bindi. Üç yüz mürəssə tonlu yigit soyladı, boyına aldı. Qırq ala gözlü yigidin Uruz boyına aldı. Qazan oğlını alub qara tağlar üzərinə ava çıqdı. Av avladı quş quşladı. Sığın–keyik yıqdı. Gög alan görklü çəmənə çadır tikdi. Bir qaç gün bəglər eylə yedi–içdi.
 
Məgər Başı açuq Tatyan qələsindən<ref group=q>Bura qədər olan yazı [[Drezden]] əlyazmasının 125–ci səhifəsində, qalanı isə 126–cı səhifədə yazılıb; Drezdendə saxlanılan əlyazma 12 boyu əhatə edir, [http://digital.slub-dresden.de/werkansicht/dlf/10013/1/cache.off 303 səhifə] dir.</ref></small>, <u>Aqsəqa</u> qələsindən kafərin casusı vardı.
Aydır:
"Hay nə oturarsan, itüni ulatmıyan, çətügini molatmıyan ! Alpanlar başı Qazan oğlancuq ilə sərxoş olub yaturlar", – dedi....''
Sətir 174:
|bgcolor = #c6dbf7
}}
XIX əsrin 70-ci illərinin sonuna yaxın zamanda Rus İmperiyası tərəfindən zəbt edilən və Qars vilayətinə çevrilmiş ərazilər XIX əsrin 20-ci və 30-cu illərində ayrıca mövcud olan Qars və Çıldır əyalətlərinə daxil idilər, Rusiya İmperiyası ilə yeni yaranmış Qafqazdakı sərhədlərin bu əyalətlərlə qonşu olması bölgədə əhalinin kəskin yerdəyişməsinə səbəb olmuşdu.
 
1828–ci ilin ''"Qot almanaxı"nda'' Osmanlı İmperiyası əhalisi hər iki cinsdən cəmi 25.664 milyon (10.6 milyonu Avropada, 11.064 milyonu Asiyada, 4 milyonu Afrikada) nəfər təxmin edilib.<ref>Tableaux statistiques: V. des états de l'Europe avec les colonies, la page 111. // Almanach de Gotha, pour l'année 1828. Gotha: Chez Justus Perthes, 1828.</ref> ''"Qafqaz arxasındakı Rusiya mülklərinin statistik, etnoqrafik, topoqrafik və iqtisadi münasibətlərinin icmalı"'' kitabının IV hissəsində Çıldır əyalətinin təsvirini verən Vasiliy Leqkobışevin məlumatlarına əsasən [[Rusiya-Osmanlı müharibəsi (1828-1829)|1828–1829–cu illərdəki Rusiya – Osmanlı müharibəsi]]ndən öncə Çıldır əyaləti 24 sancaqdan ibarət idi.<ref name="Ахал-паш-208">D. Провинцiи, вновь прiобрѣтенныя оть Турцiи и Персiи. 1. Ахалцихскiй пашалыкь, стр. 208. // Обозрѣнiе россiйскихь владѣнiй за Кавказомь, вь статистическомь, этногафическомь, топографическомь и финансовомь отношенiяхь, произведенное и изданное по высочайшему соизволенiю. Часть IV. Санкт–Петербургь: Типографiя Департамента Внѣшней торговли, 1836, 401 стр.</ref> Çıldır əyalətini bəylərbəyi ([[Paşa|paşa]] titullu), sancaqları isə bu hakimin təyin etdiyi bəylər idarə edirdi.<ref name="Ахал-паш-208"/> Rus zəbtindən öncə əyalətdə 34.200-dən çox ailə, bu ailələrdə kişi cinsindən 136.000 nəfər olduğu təxmin edilirdi.<ref name="Ахал-паш-209">D. Провинцiи, вновь прiобрѣтенныя оть Турцiи и Персiи. 1. Ахалцихскiй пашалыкь, стр. 209. // Обозрѣнiе россiйскихь владѣнiй за Кавказомь, вь статистическомь, этногафическомь, топографическомь и финансовомь отношенiяхь, произведенное и изданное по высочайшему соизволенiю. Часть IV. Санкт–Петербургь: Типографiя Департамента Внѣшней торговли, 1836, 401 стр.</ref> Əyalətin inzibati mərkəzi Ahısqa şəhər idi, 1828–ci ildə bu şəhərin əhalisi hər iki cinsdən cəmi 50.000 nəfərə çatırdı.<ref name="Ахал-паш-217">D. Провинцiи, вновь прiобрѣтенныя оть Турцiи и Персiи. 1. Ахалцихскiй пашалыкь, стр. 217. // Обозрѣнiе россiйскихь владѣнiй за Кавказомь, вь статистическомь, этногафическомь, топографическомь и финансовомь отношенiяхь, произведенное и изданное по высочайшему соизволенiю. Часть IV. Санкт–Петербургь: Типографiя Департамента Внѣшней торговли, 1836, 401 стр.</ref> Əyalətin əhalisini türklər, lazlar, acarlar, gürcülər, ermənilər, yəhudilər və kürdlərin, qarapapaqların və türkmənlərin köçəri həyat sürən tayfaları təşkil edirdi.<ref name="Ахал-паш-210">D. Провинцiи, вновь прiобрѣтенныя оть Турцiи и Персiи. 1. Ахалцихскiй пашалыкь, стр. 210. // Обозрѣнiе россiйскихь владѣнiй за Кавказомь, вь статистическомь, этногафическомь, топографическомь и финансовомь отношенiяхь, произведенное и изданное по высочайшему соизволенiю. Часть IV. Санкт–Петербургь: Типографiя Департамента Внѣшней торговли, 1836, 401 стр.</ref> Onlardan ermənilər və yəhudilər istisna olmaqla qalanları müsəlman idi.<ref name="Ахал-паш-210"/> Ermənilərin çoxu [[Erməni Katolik Kilsəsi|katolik]] qalanı isə [[Erməni Qriqorian Kilsəsi|erməni inancı]]na sahib idi.<ref name="Ахал-паш-210-211">D. Провинцiи, вновь прiобрѣтенныя оть Турцiи и Персiи. 1. Ахалцихскiй пашалыкь, стр. 210 – 211. // Обозрѣнiе россiйскихь владѣнiй за Кавказомь, вь статистическомь, этногафическомь, топографическомь и финансовомь отношенiяхь, произведенное и изданное по высочайшему соизволенiю. Часть IV. Санкт–Петербургь: Типографiя Департамента Внѣшней торговли, 1836, 401 стр.</ref>
{{Sitat qutusu
|title =
Sətir 193:
|fontsize = 120%
|quote = ''... Tatarlar və tatar dili sözləri bizim tatarlar adlandırdığımız xalqlara həqiqətən də məlum deyil; onlar öz dillərini <u>Türk dili</u> adlandırırlar. ....''
|source = — <small>[[İvan Şopen]]. — Qafqaz arxasındakı Rusiya mülklərinin icmalı kitabına bəzi iradlar, 1840-cı il, səh. 66.</small><ref>[[:c:FileŞəkil:Некоторые замечания на книгу Обозрение Российских владений за Кавказом (1840).pdf|Нѣкоторыя замечанiя на книгу Обозрѣнiе россiйскихь владѣнiй за Кавказомь]], составленныя членомь корреспондентомь Статистическаго отдѣленiя Совѣта Министерства Внутреннихь Дѣль И. Ш. Санкт-Петербургь: вь типографiи А. А. Плюшара, 1840, стр. 66</ref>
|fontsize = |quoted = 1
|align = right
|bgcolor = #c6dbf7
}}
1831–ci ildə həm Osmanlı İmperiyasında ilk siyahıyaalınma olmuş, həm də ruslar Ahalsıx paşalığı adı ilə tanıdıqları Çıldır əyalətinin əllərində olan hissəsində əhalinin ilk kameral siyahıyaalınmasını gerçəkləşdirmişdilər.<ref>D. Провинцiи, вновь прiобрѣтенныя оть Турцiи и Персiи. 1. Ахалцихскiй пашалыкь, стр. 201. // Обозрѣнiе россiйскихь владѣнiй за Кавказомь, вь статистическомь, этногафическомь, топографическомь и финансовомь отношенiяхь, произведенное и изданное по высочайшему соизволенiю. Часть IV. Санкт–Петербургь: Типографiя Департамента Внѣшней торговли, 1836, 401 стр.</ref> Rusların kameral siyahıyaalmasına əsasən 5 sancağın əhatə etdiyi ərazilərdə mövcüd Ahısqa şəhərində, Atsxver, Xertvis və Ahalkələk qəsəbələrində və 103 kənddə cəmi 3.727 evdə<small><ref name="Таблица-D-367"/></small> kişi cinsindən 10.259 nəfər əhali var idi ki, onlardan da 5.897 nəfərini ermənilər, 3.057 nəfərini tatarlar, 910 nəfərini gürcülər, 395 nəfərini isə yəhudilər təşkil edirdi.<ref name="Таблица-D-367">D. Таблица народонаселенiя провинцiи, вновь прiобрѣтенныхь оть Турцiи и Персiи, стр. 367. // Обозрѣнiе россiйскихь владѣнiй за Кавказомь, вь статистическомь, этногафическомь, топографическомь и финансовомь отношенiяхь, произведенное и изданное по высочайшему соизволенiю. Часть IV. Санкт–Петербургь: Типографiя Департамента Внѣшней торговли, 1836, 401 стр.</ref> Ermənilərin əksəriyyəti Ahısqa şəhərində məskun idi, beləki kameral sayımda şəhərdə kişi cinsindən qeydə alınmış 5.864 nəfərdən 5.384 nəfərini ermənilər təşkil edirdi.<ref name="Таблица-D-367"/>
 
{{Q(Y)T.GA|16 aprel|4 aprel}} 1831–ci (hicri 15 [[Zilqədə|zilqədə]] 1246–cı) ildə Osmanlı İmperiyası torpaqlarının əksər hissəsini əhatə edən ilk siyahıyaalınma keçirilmişdi.<ref name="1990cVII">Açıklama, sayfa VII. // [https://web.archive.org/web/20151014083626/http://bnk.institutkurde.org/images/pdf/8TDN1CX7FY.pdf 1990 Genel Nüfus Sayımı. İdari Bölünüş: Özet Tablolar.] Ankara: Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Matbaası, 1991, XIV+36 sayfa. ISBN 9751903815 {{tr}} {{en}} {{oq|tr|Başarı ile sonuçlandırılan ilk Nüfus Sayımı 1831 yılında yapılmıştır. Esas amacı askerlik yapabilecek halkın sayısı ve yeni vergi kaynaklarının saptanması olan bu sayımda, Rumeli ve Anadolu'da bulunan İslвm ve Hıristiyan tüm erkek nüfus kapsanmıştır. 1831 sayımından sonra 1844 yılında kadın nüfusu da kapsayan bir nüfus sayımı daha yapılmış, 1854'te ise yeni bir nüfus sayımına daha girişilmişse de bunun sonuçlandırılması kabil olmamıştır. 1870 yılında yapılmasına karar verilen Genel Nüfus Sayımı da uygulanamamıştır. 1874'te Tuna Vilayetlerinde yapılan bir nüfus sayımını, imparatorluk döneminde girişilen ve uzun süre devam eden bir başka nüfus sayımı izlemiştir. 1878 Rus savaşını izleyen bu sayımda İstanbul nüfusu sayılmış, Trablus ve Arabistan'ın nüfusu ise tahmin edilmiştir. Aynı dönemde Nüfus Sicil-i Nizamnamesi çıkarılmış ve ilk kez Nüfus Müdürlüğü kurularak nüfus tezkereleri ile doğum, ölüm, yer değiştirme olaylarının kaydına başlanmıştır. 1891 yılında Bвb-ı Вli'de Merkezi İstatistik Encьmeni kurulmuş, istatistik hizmetleri kanuni bir esasa bağlanmıştır.}}</ref> Bu zaman əhalinin yalnız kişi cinsi siyahıya alınmışdı.<ref>Chapter 2. Population distribution and the evalution of Ottoman censuses, 1800 – 1914, page 20. // Ottoman Population, 1830-1914: Demographic and Social Characteristics. Author: Kemal H. Karpat. Madison <small>(State of Wisconsin)</small>: University of Wisconsin Press, 1985, 242 pages.</ref> 1831–c ildə Qars əyaləti inzibati cəhətdən Qars, Kağızman, Keçvan, Şuragel və Zaruşad sancaqlarına, Çıldır əyaləti isə Livanə, Şavşit, Mahcil, Cərcər və Cəbəcun sancaqlarına bölünürdü.<ref>Chapter 1. Conceptual and methodological problems in the study of the Ottoman Population. Appendix A.2. Administrative Division of the Ottoman State, 1831 (H. 1247), pp. 14 – 15. // Ottoman Population, 1830-1914: Demographic and Social Characteristics. Author: Kemal H. Karpat. Madison <small>(State of Wisconsin)</small>: University of Wisconsin Press, 1985, 242 pages.</ref> Qars əyalətində kişi cinsindən qeydə alınmış 19.741 nəfərin 17.580 nəfərini müsəlmanlar, 2.161 nəfərini erməni dinindən olanlar təşkil edirdi; Çıldır sancağında isə kişi cinsindən qeydə alınmış 78.773 nəfərin 73.272 nəfərini müsəlmanlar, 4.887 nəfərini erməni dinindən olanlar, 318 nəfərini yəhudilər, 191 nəfərini qaraçılar, 105 nəfərini isə digər xristinalar təşkil edirdi.<ref>Chapter 2. Table 2.2. Religious Distribution of the Ottoman Population, 1831, page 21. // Ottoman Population, 1830-1914: Demographic and Social Characteristics. Author: Kemal H. Karpat. Madison <small>(State of Wisconsin)</small>: University of Wisconsin Press, 1985, 242 pages.</ref>
 
1844–cü ildə Osmanlı dövlətinin bütün torpaqlarında qadınlar da daxil olmaqla əhali siyahıya alındı, fəqət xalq üzərlərinə yeni vergilərin yüklənəcəyi narahatlığı ilə siyahıyaalınmadan xeyli ölçüdə yayınmışdı, bu səbəblə dövlət nəticələri yayınlamadı.<ref name="Türk-Diy-V-İsl-Ans-11-328">Erzurum, sayfa 328. // Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Cilt XI. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınevi, 1995, 552 sayfa</ref> Buna rəğmən məsələ ilə maraqlanan əcnəbi tədqiqatçılar — Yucin Buray<small><ref group=q>Bax: [[:en:Eugène Boré|Eugène Boré]]. Almanach de I'Empire Ottoman pour I'annee 1849/1850, Constantinople 1849/50.</ref></small> və Abdölönim Yubiçini<small><ref group=q>Bax: [[:fr:Abdolonyme Ubicini|Abdolonyme Ubicini]]. Lettres sur la Turquie, ou Tableau statistique, religieux, politique, administratif, militaire, commercial, etc., de l'Empire ottoman, depuis le khatti-cherif de Gulkanè (1839), Paris 1851/1853–1854.</ref></small> rəsmî dairələrdən əldə etdikləri təxmini rəqəmləri 1850–ci ildə Avropada yayımladılar.<ref>Ottoman population in Europe in the 19th century: its territorial, racial, and religious composition. Author: Engin Deniz Akarli. Madison (State of Wisconsin): University of Wisconsin Press, 1972, page 43 – 44.</ref> Osmanlı arxivlərində sayımla əlaqədər bütün sənədlərin olmasına rəğmən Türkiyəli tədqiqatçılar tərəfindən araşdırılıb yayımlanmadığı üçün Yubiçini və Burayın məlumatları hələ də tək müraciət qaynağı olaraq qəbul edilməkdədir.<ref>Ottoman population in Europe in the 19th century: its territorial, racial, and religious composition. Author: Engin Deniz Akarli. Madison (State of Wisconsin): University of Wisconsin Press, 1972, page 47.</ref>
 
Hicri 1264–cü (miladi 1847-ci) ildə [[Cizyə|cizyə]] vergisini yenidən müəyyən etmək və təbəələrin vəziyyətini öyrənmək məqsədi ilə əhali yenidən sayılmışdı.<small><ref group=q>Bu siyahıyaalınma dəftərləri Cevdet Küçük tərəfindən 1977–ci ildə İstanbulda 38 səhifəlik məqalə şəklində nəşr edilmişdir. Bax: Cevdet Küçük. — Tanzimât Devrinde Erzurum’un Nüfus Durumu. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, Sayı 7 - 8’den Ayrı Basım. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1977.</ref></small>
 
Osmanlı dövləti 1852–ci ildə Avropa qitəsində, 1856–cı ildə isə Asiya qitəsində yerləşən torpaqlarında əhalinin siyahıyaalınmasını gerçəkləşdirdi.
Sətir 427:
|}
{{sütun/son}}
1874–cü ilin Ərzurum vilayəti səlnaməsinə əsasən Qars sancağında kişi cinsindən 30.632 nəfər müsəlman əhali yaşayırdı: onlardan 25.126 nəfərini türklər, 6.404 nəfərini kürdlər, 1.965 nəfərini qafqazlı dağlılar, 1.464 nəfərini qarapapqlar, 256 nəfərini türkmənlər təşkil edirdi; sancaqda yaşayan kişi cinsindən erməni əhali isə 5.014 nəfər idi.<ref name="ИКОИРГО-VII-182">I. Статьи и замѣтки. Замѣтка о Карсской области — П.Ф. Степанова, стр. 182. // Извѣстія Кавказскаго отдѣла Императорскаго Русскаго Географическаго общества. Томь VII. Подь редакціею Л. П. Загурскаго. Тифлись: Типографія Канцеляріи Главноначальствующаго гражданскою частію на Кавказѣ, 1882 – 1883.</ref>
 
Hicri 1293–cü il Ərzurum vilayəti salnaməsinə əsasən Çıldır sancağında 595 kənd var idi, qalalarda və kəndlərdə 12.463 evdə kişi cinsindən 51.409 nəfəri və ya 96.24%–i müsəlman, 2.006 nəfəri və ya 3.76%–i xristian olmaqla toplam 53.415 nəfər yaşayırdı; Qars sancağında isə 376 kənd var idi, qalalarda və kəndlərdə kişi cinsindən 20.420 nəfəri və ya 80.92%–i müsəlman, 4.815 nəfəri və ya 19.08%–i xristian olmaqla toplam 25.235 nəfər yaşayırdı.<ref name="SVE-1293-144">Sâlnâme-i Vilâyet-i Erzurum: 1293 Hicrî Senesi (m.y. 1876). Erzurum: Erzurum Vilâyet Matbaası, 1876 Def’a 7 (33033), sayfa 144</ref>
Sətir 563:
! rowspan="1" | İnzibati bölgüsü
! rowspan="1" | Kənd sayı
! rowspan="1" | Ev<small>{{ref+|Səlnamədə ''xanə'' olaraq yazılmışdır. Xanə sözü [[Fars dili|fars]] mənşəli [[İsim|isim]]dir, ''"ev"'' və ''"məskən"'' mənalarını ehtiva edir.<ref>[[Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti]]. Dörd cilddə. II cild (EƏFGHXİJK). Redaktor: [[Əliheydər Orucov]]; Tərtibçilər: Əliheydər Orucov, Bəhruz Abdullayev, Nərgiz Rəhimzadə. Təkrar nəşrə hazırlayanı, təkmilləşdirəni və redaktoru: [[Ağamusa Axundov]]. Bakı: [[Şərq-Qərb nəşriyyatı|Şərq – Qərb]], 2006, səhifə 422. ISBN 978-9952-34-024-9)</ref>|K}}</small> sayı
! colspan="3" | Kişi əhalinin sayı
|- style="background:#e0e0e0;"
Sətir 2.099:
{{Q(Y)T.GA|9 fevral|28 yanvar}} – {{Q(Y)T.GA|21 fevral|9 fevral}} 1897–ci il tarixli Rusiya İmperiyası əhalisinin ilk siyahıyaalınmasının yekunlarına əsasən siyahıyaalınma tarixində vilayətdə yaşayış yerlərinin sayı 981 idi, əhalinin sayı onlardan 23–ündə 1.000 nəfərdən çox, 95–ində 501 – 1000 nəfər arası, 863–ündə isə 500 nəfərdən az olmuşdur.<ref name="1897-п-I-III"/> Siyahıyaalınma tarixinə vilayətin faktiki əhalisi ({{lang-ru|наличное население}}) 290.654 nəfər, daimi yəni de-yuri əhalisi ({{lang-ru|постоянное население}}) isə 296.911<small><ref group=q>Dəqiqləşdirmə: Müvəqqəti olaraq vilayətdə olmayan 6.277 nəfər daimi əhali ilə vilayətin faktiki 290.654 nəfər olan əhalisi birlikdə.</ref></small> nəfər olmuşdu.<ref name="1897-п-I-III"/> Vilayətdə müvəqqəti olmayanların sayı 6.277 nəfər, faktiki əhali tərkibində hesablanılmış vilayətdə müvəqqəti yaşayanların sayı isə 4.048 nəfər (faktiki əhalinin 1.39%-i qədər) idi.<ref name="1897-п-I-III"/> 290.654 nəfər olan faktiki əhalinin 22.619 nəfərini Rusiya İmperiyası təbəsi olmayanlar təşkil edirdi, onlardan 21.750 nəfəri daimi əhali idi.<ref name="1897-п-I-III"/> Vilayətdə daimi yaşayan hərbiçilər və əcnəbi təbələr birlikdə 87.638 nəfər təşkil edirdi, burdan da görünür ki, əhalinin böyük qismini qeyri-yerlilərdən ibarət idi.<ref name="1897-п-I-V">Краткiй обзорь цифровыхь данныхь по Карсской области, V. // Первая всеобщая перепись населенiя Россiйской имперiи, 1897 г. Изданiе Центральнаго Статистическаго Комитета Министерства Внутреннихь Дѣль. Подь редакцiею Н. А. Тройницкаго. – LXIV. Карсская Область. Тетрадь II (послѣдняя). Санкт–Петербургь: Издательство Пушкинская Скоропечатня. 1904, 119 стр.</ref> Vilayətin faktiki əhalisinin 37.838 nəfəri şəhər əhalisi idi və onun 20.805 nəfəri vilayətdə yerləşən yeganə şəhərdə, Qarsda yaşayırdı.<ref name="1897-п-I-III"/> Siyahıyaalmaya əsasən vilayətdəki təsərrüfatların ümumi sayı 38.175 idi.<ref name="1897-п-I-III"/> 160.571 nəfəri kişilər, 130.083 nəfəri qadınlar olmaqla ümumi sayı 290.654 nəfər olan faktiki əhalinin (76.521 nəfəri kişilər, 69.331 nəfəri qadınlar olmaqla) 145.852 nəfərini müsəlmanlar, (81.146 nəfəri kişilər, 59.126 nəfəri qadınlar olmaqla) 140.272 nəfərini xristianlar, (1.114 nəfəri kişilər, 90 nəfəri qadınlar olmaqla) 1.204 nəfərini iudaistlər, (1.790 nəfəri kişilər, 1.536 nəfəri qadınlar olmaqla) 3.326 nəfərini isə digər dinlərə etiqad edənlər təşkil edirdi.<ref>{{cite web|url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_rel_97.php?reg=91|title=Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по вероисповеданиям и регионам — '''Еженедельная демографическая газета Демоскоп Weekly'''|publisher=|accessdate=7 iyul 2015}} [http://web.archive.org/web/20150707094647/http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_rel_97.php?reg=91 Arxivləşdirilib].{{oq|ru|'''Источник:''' Первая Всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Под ред. Н.А.Тройницкого. т.I. Общий свод по Империи результатов разработки данных Первой Всеобщей переписи населения, произведенной 28 января 1897 года. С.-Петербург, 1905. Таблица XII. Распределение населения по вероисповеданиям.}}</ref><ref>Chapter Six: The Final War in the East. — Kars. — Table 14. Population of Kars Province in 1897, by religion, page 212. // Death and Exile: The Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims, 1821–1922. Author: Justin McCarthy. Princeton: Darwin Press, 1995, XV+368 pages. ISBN 9780878500949</ref>
[[Şəkil:Percentage of ethnic groups in the permanent population of Kars Oblast (1899).png|200px|thumb|right|Filip Yanoviçin 1899-cu il üçün verdiyi məlumatlara əsasən Qars vilayətində etnik qrupların daimi əhali içində nisbətlərini əks etdirən diaqram]]
''"Qafqazın yerlərinin və tayfalarının təsviri üçün materiallar toplusu"nun'' 1904–cü ildə Tiflisdə nəşr edilmiş 34–cü buraxılışında Filip Yanoviçin verdiyi məlumatlara əsasən vilayətdə 1899–cu ildə 240.419 nəfəri (124.183 nəfəri kişilər, 116.236 nəfəri qadınlar) yerlilər, 32.705 nəfəri (17.690 nəfəri kişilər, 15.015 nəfəri qadınlar) müvəqqəti yaşayanlar olmaqla toplam 273.124 nəfər (141.873 nəfəri kişilər, 131.251 nəfəri qadınlar) əhali yaşayırdı.<ref name="СМОМПК-1904-156">Отдѣл первый. Очерки Карсской области. — Филиппа С. Яновича (Учителя Карсскаго городского училища; Г. Карсь, 1901.), стр. 156. // Сборникь матеріаловь для описания мѣстностей и племень Кавказа (СМОМПК). Изданіе Управленія Кавказскаго Учебнаго Округа. Выпускь Тридцать четвертый. Тифлись: Типографія Канцеляріи Главноначальствующаго гражданскою частію на Кавказѣ и К. Козловскаго, 1904.</ref> Onlardan 13.784 nəfəri (7.072 nəfəri kişilər, 6.712 nəfəri qadınlar) yerlilər, 1.295 nəfəri (762 nəfəri kişilər, 533 nəfəri qadınlar) müvəqqəti yaşayanlar olmaqla toplam 15.079 nəfərini (7.834 nəfəri kişilər, 7.245 nəfəri qadınlar) ruslar<ref name="СМОМПК-1904-155">Отдѣл первый. Очерки Карсской области. — Филиппа С. Яновича (Учителя Карсскаго городского училища; Г. Карсь, 1901.), стр. 155. // Сборникь матеріаловь для описания мѣстностей и племень Кавказа (СМОМПК). Изданіе Управленія Кавказскаго Учебнаго Округа. Выпускь Тридцать четвертый. Тифлись: Типографія Канцеляріи Главноначальствующаго гражданскою частію на Кавказѣ и К. Козловскаго, 1904.</ref>; 53.418 nəfəri (27.289 nəfəri kişilər, 26.029 nəfəri qadınlar) yerlilər, 19.086 nəfəri (10.046 nəfəri kişilər, 9.040 nəfəri qadınlar) müvəqqəti yaşayanlar olmaqla toplam 72.504 nəfərini (37.435 nəfəri kişilər, 35.069 nəfəri qadınlar) ermənilər<ref name="СМОМПК-1904-155"/>; 34.215 nəfəri (17.580 nəfəri kişilər, 16.635 nəfəri qadınlar) yerlilər, 1.825 nəfəri (1.015 nəfəri kişilər, 810 nəfəri qadınlar) müvəqqəti yaşayanlar olmaqla toplam 36.040 nəfərini (18.595 nəfəri kişilər, 17.445 nəfəri qadınlar) yunanlar<ref name="СМОМПК-1904-155"/>; 54.191 nəfəri (27.977 nəfəri kişilər, 26.214 nəfəri qadınlar) yerlilər, 3.484 nəfəri (1.959 nəfəri kişilər, 1.525 nəfəri qadınlar) müvəqqəti yaşayanlar olmaqla toplam 57.675 nəfərini (29.936 nəfəri kişilər, 17.739 nəfəri qadınlar) türklər<ref name="СМОМПК-1904-155"/>; 32.721 nəfəri (16.895 nəfəri kişilər, 15.826 nəfəri qadınlar) yerlilər, 868 nəfəri (515 nəfəri kişilər, 353 nəfəri qadınlar) müvəqqəti yaşayanlar olmaqla toplam 33.589 nəfərini (17.410 nəfəri kişilər, 16.179 nəfəri qadınlar) <u>tatarlar (qarapapaqlar)</u><ref name="СМОМПК-1904-155"/>; 12.153 nəfəri (6.311 nəfəri kişilər, 5.842 nəfəri qadınlar) yerlilər, 331 nəfəri (176 nəfəri kişilər, 155 nəfəri qadınlar) müvəqqəti yaşayanlar olmaqla toplam 12.484 nəfərini (6.487 nəfəri kişilər, 5.997 nəfəri qadınlar) türkmənlər<ref name="СМОМПК-1904-155"/>; 34.730 nəfəri (18.188 nəfəri kişilər, 16.542 nəfəri qadınlar) yerlilər, 4.169 nəfəri (2.264 nəfəri kişilər, 1.905 nəfəri qadınlar) müvəqqəti yaşayanlar olmaqla toplam 38.899 nəfərini (20.452 nəfəri kişilər, 18.447 nəfəri qadınlar) müsəlman sünni kürdlər<ref name="СМОМПК-1904-155"/>; 3.166 nəfəri (1.680 nəfəri kişilər, 1.486 nəfəri qadınlar) yerlilər, 490 nəfəri (250 nəfəri kişilər, 240 nəfəri qadınlar) müvəqqəti yaşayanlar olmaqla toplam 3.656 nəfərini (1.930 nəfəri kişilər, 1.726 nəfəri qadınlar) yezidi kürdlər<ref name="СМОМПК-1904-155"/>; 584 nəfəri (307 nəfəri kişilər, 277 nəfəri qadınlar) yerlilər, müvəqqəti yaşayanlar içərisində olmamaqla toplam 584 nəfərini (307 nəfəri kişilər, 277 nəfəri qadınlar) [[Assuriyalılar|aysorlar]]<ref name="СМОМПК-1904-155"/>; 528 nəfəri (270 nəfəri kişilər, 258 nəfəri qadınlar) yerlilər, 87 nəfəri (65 nəfəri kişilər, 22 nəfəri qadınlar) müvəqqəti yaşayanlar olmaqla toplam 615 nəfərini (335 nəfəri kişilər, 280 nəfəri qadınlar) osetinlər<ref name="СМОМПК-1904-155"/>; 364 nəfəri (210 nəfəri kişilər, 154 nəfəri qadınlar) yerlilər, müvəqqəti yaşayanlar içərisində olmamaqla toplam 364 nəfərini (210 nəfəri kişilər, 154 nəfəri qadınlar) [[Estonlar|estlər]]<ref name="СМОМПК-1904-156"/>; 265 nəfəri (146 nəfəri kişilər, 119 nəfəri qadınlar) yerlilər, 42 nəfəri (26 nəfəri kişilər, 16 nəfəri qadınlar) müvəqqəti yaşayanlar olmaqla toplam 307 nəfərini (172 nəfəri kişilər, 135 nəfəri qadınlar) [[Ləzgilər|ləzgilər]]<ref name="СМОМПК-1904-156"/>; 116 nəfəri (61 nəfəri kişilər, 55 nəfəri qadınlar) yerlilər, 26 nəfəri (10 nəfəri kişilər, 16 nəfəri qadınlar) müvəqqəti yaşayanlar olmaqla toplam 142 nəfərini (71 nəfəri kişilər, 71 nəfəri qadınlar) almanlar<ref name="СМОМПК-1904-156"/>; 92 nəfəri (51 nəfəri kişilər, 41 nəfəri qadınlar) yerlilər, 164 nəfəri (89 nəfəri kişilər, 75 nəfəri qadınlar) müvəqqəti yaşayanlar olmaqla toplam 256 nəfərini (140 nəfəri kişilər, 116 nəfəri qadınlar) qaraçılar<ref name="СМОМПК-1904-156"/>; 55 nəfəri (28 nəfəri kişilər, 27 nəfəri qadınlar) yerlilər, 10 nəfəri (5 nəfəri kişilər, 5 nəfəri qadınlar) müvəqqəti yaşayanlar olmaqla toplam 65 nəfərini (33 nəfəri kişilər, 32 nəfəri qadınlar) <u>abadzexlər–çərkəzlər</u><ref name="СМОМПК-1904-156"/>; 33 nəfəri (16 nəfəri kişilər, 17 nəfəri qadınlar) yerlilər, 638 nəfəri (393 nəfəri kişilər, 245 nəfəri qadınlar) müvəqqəti yaşayanlar olmaqla toplam 671 nəfərini (409 nəfəri kişilər, 262 nəfəri qadınlar) <u>farslar (aderbeycanlılar)</u><ref name="СМОМПК-1904-156"/>; yerlilər içərisində olmamaqla, 63 nəfəri (37 nəfəri kişilər, 26 nəfəri qadınlar) müvəqqəti yaşayanlar olmaqla toplam 63 nəfərini (37 nəfəri kişilər, 26 nəfəri qadınlar) polyaklar<ref name="СМОМПК-1904-156"/>; yerlilər içərisində olmamaqla, 23 nəfəri (13 nəfəri kişilər, 10 nəfəri qadınlar) müvəqqəti yaşayanlar olmaqla toplam 23 nəfərini (13 nəfəri kişilər, 10 nəfəri qadınlar) gürcülər<ref name="СМОМПК-1904-156"/>; 4 nəfəri (2 nəfəri kişilər, 2 nəfəri qadınlar) yerlilər, 104 nəfəri (65 nəfəri kişilər, 39 nəfəri qadınlar) müvəqqəti yaşayanlar olmaqla toplam 108 nəfərini (67 nəfəri kişilər, 41 nəfəri qadınlar) yəhudilər<ref name="СМОМПК-1904-156"/> təşkil edirdi.<ref name="СМОМПК-1904-155-156">Отдѣл первый. Очерки Карсской области. — Филиппа С. Яновича (Учителя Карсскаго городского училища; Г. Карсь, 1901.), стр. 155–156. // Сборникь матеріаловь для описания мѣстностей и племень Кавказа (СМОМПК). Изданіе Управленія Кавказскаго Учебнаго Округа. Выпускь Тридцать четвертый. Тифлись: Типографія Канцеляріи Главноначальствующаго гражданскою частію на Кавказѣ и К. Козловскаго, 1904.</ref> Vilayətdə 1899–cu ildə ümumi sayı 273.124 nəfər olan yerli və müvəqqəti əhalidən əlavə 21.888 nəfər hərbiçi də yaşayırdı.<ref name="СМОМПК-1904-156"/>
 
''"1904–cü il üçün Qafqaz təqvimi"nə'' əsasən 1902–ci ilin polis məlumatlarına görə bütün vilayətin faktiki əhalisi 297.125 nəfər (154.950 nəfəri kişilər, 142.175 nəfəri qadınlar) təşkil edirdi. Həmin əhalidən Ərdahan dairəsində 68.382 nəfər (35.158 nəfəri kişilər, 33.224 nəfəri qadınlar), Kağızman dairəsində 64.362 nəfər (34.128 nəfəri kişilər, 30.234 nəfəri qadınlar), Qars dairəsində 132.961 nəfər (69.303 nəfəri kişilər, 63.653 nəfəri qadınlar), Oltu dairəsində isə 31.420 nəfər (16.361 nəfəri kişilər, 15.059 nəfəri qadınlar) yaşayırdı.
Sətir 2.903:
== İnzibati bölgü və idarəetmə ==
=== Osmanlı tərkibində ===
Çıldır sancağı 1845–ci ildə təşkil edilmişdi.<ref name="Volume 8-5-405">The Socio–Economic Status Of The Cildir Sanjak In The Middle Of The 19th Century. — Assistant Professor <small>(in Kafkas Üniversitesi)</small> Oktay Kızılkaya, page 405. // Turkish Studies <small>(ISSN: 1308-2140)</small>: International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. — Academic journal. Editor: Sibel Üst. Volume 8/5 Spring 2013. Ankara: Alko Dijital Baskı Merkezi, 2013, 973 page. {{tr}}</ref> Buna qədər (1578–1845) əyalət idi.<ref name="Volume 8-5-405"/> Ancaq [[Rusiya-Osmanlı müharibəsi (1828-1829)|1828 – 1829 –cu illərdə baş vermiş Osmanlı–Rusiya müharibəsi]] nəticəsində əyalətin böyük bir hissəsi Rusiyanın əlinə keçdiyi üçün işğal olunmayan ərazilərdən yığılan vergilərin əyalət səviyyəsində böyük həcmli olmaması səbəbi ilə bu ərazilər <small>(1845-ci ildə)</small> Çıldır sancağı adlandırıldı və Ərzurum əyalətinin inzibati tabeliyinə verildi.<ref name="Volume 8-5-405"/>
 
Hicri 1288–ci il tarixli Ərzurum salnaməsinə <small>(səh. 144)</small> əsasən həmin tarixdə Çıldır sancağı inzibati mərkəz Oltu qəzası olmaqla, Ərdahan, Mamərvan və Ardanuç qəzaları ilə Çıldır, Posxov, Gölə, Pənk, Mamərvan, Tavuskər və Şavşit nahiyyələrindən ibarət idi.<ref name="Volume 8-5-408">The Socio–Economic Status Of The Cildir Sanjak In The Middle Of The 19th Century. — Assistant Professor <small>(in Kafkas Üniversitesi)</small> Oktay Kızılkaya, page 408. // Turkish Studies <small>(ISSN: 1308-2140)</small>: International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. — Academic journal. Editor: Sibel Üst. Volume 8/5 Spring 2013. Ankara: Alko Dijital Baskı Merkezi, 2013, 973 page. {{tr}}</ref> Ümumən sancağı [[:en:Mutasarrıf|mutasarrıflar]], qəzaları qayməqamlar, nahiyyələri müdirlər, <u>nahiyyələrin bölündüyü mərkəzləri (kənd icmalarını) isə icmaların seçdiyi muxtarlar</u><ref name="СМОМПК-3-346">< /ref> idarə edirdi.<ref name="Volume 8-5-408"/> Muxtarların yanında bir neçə nəfərdən ibarət ''ixtiyar–məclis'', polis vəzifələrinin icrası üçün isə kənd icması tərəfindən təyin edilmiş ''çavuş'' olurdu.<ref name="СМОМПК-3-346">I Отдѣл. II. Краткія замѣтки о Карсской области. — К. Садовскаго. Г. Карсь, 1883, стр. 346. // Сборникь матеріаловь для описания мѣстностей и племень Кавказа (СМОМПК). Изданіе Управленія Кавказскаго Учебнаго Округа. Выпускь третій. Тифлись: Типографія Канцеляріи Главноначальствующаго гражданскою частію на Кавказѣ, 1883.</ref> Muxtarların və məclislərin səlahiyyətləri məhdud idi və qəzaların yerli hakimiyyətlərindən asılı idi.<ref name="СМОМПК-3-346"/> Mollalar icmalarda oxuma–yazma bacaran yeganə şəxs kimi sənədləşmə işini icra edərək mərkəzlərin idarəsində aktiv iştirak edirdilər.<ref name="СМОМПК-3-346-347">I Отдѣл. II. Краткія замѣтки о Карсской области. — К. Садовскаго. Г. Карсь, 1883, стр. 346–347. // Сборникь матеріаловь для описания мѣстностей и племень Кавказа (СМОМПК). Изданіе Управленія Кавказскаго Учебнаго Округа. Выпускь третій. Тифлись: Типографія Канцеляріи Главноначальствующаго гражданскою частію на Кавказѣ, 1883.</ref> 1829–cu ildə Çıldır əyalətinin böyük ərazi itkisi səbəbi ilə 1829-1845–ci illərdə əyalət adı qalsa da əyaləti artıq bəylərbəyi ünvanlı məmurlar yox mutasarrıf ünvanlı məmurlar idarə etmişdir.<ref name="Volume 8-5-409">The Socio–Economic Status Of The Cildir Sanjak In The Middle Of The 19th Century. — Assistant Professor <small>(in Kafkas Üniversitesi)</small> Oktay Kızılkaya, page 409. // Turkish Studies <small>(ISSN: 1308-2140)</small>: International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. — Academic journal. Editor: Sibel Üst. Volume 8/5 Spring 2013. Ankara: Alko Dijital Baskı Merkezi, 2013, 973 page. {{tr}}</ref> Miladi 1829-cu ildə təyin edilən ilk mutasarrıf Əhməd Paşa idi.<ref name="Volume 8-5-409"/> Daha sonra hicri 1288-ci ilədək Bican Paşa, Feyzulla bəy, Ədhəm Paşa, Cəlal Paşa və Osman bəy mutasarrıf vəzifəsinə gətiriliblər.<ref name="Volume 8-5-409"/> Hicri 1288-ci ildə sancağın mutasarrıfı Süleyman bəy idi.<ref name="Volume 8-5-409"/>
 
Hicri 1293-cü (miladi 1876) ilə olan "Ərzurum vilayəti səlnaməsi"nə əsasən Ərzurum vilayəti inzibati cəhətdən Ərzurum, Van, Ərzincan, Bəyazid, Muş, Qars və Çıldır sancaqlarına bölünürdü.<ref name="1293-140-144">Sâlnâme-i Vilâyet-i Erzurum: 1293 Hicrî Senesi (m.y. 1876). Erzurum: Erzurum Vilâyet Matbaası, 1876 Def’a 7 (33033), sayfa 140-144</ref> 1877-ci ildə vilayətin Van sancağı əsasında Van vilayəti təşkil edildi, Muş sancağı isə qonşu Bitlis vilayətinə birləşdirildi. Bununla əlaqədar hicri 1294-cü (miladi 1877) ilə olan "Ərzurum vilayəti səlnaməsi"ndə vilayətin inzibati cəhətdən Ərzurum, Ərzincan, Bəyazid, Qars və Çıldır sancaqlarına bölündüyü göstərilmişdir.<ref name="1294-127-129">Sâlnâme-i Vilâyet-i Erzurum: 1294 Hicrî Senesi (m.y. 1877). Erzurum: Erzurum Vilâyet Matbaası, 1877 Def’a 8 (33032), sayfa 127-129</ref> Hicri 1293 və 1294-cü il Ərzurum vilayəti səlnamələrinə əsasən Ərzurum sancağı Ərzurum<small><ref group=q>Həm hicri 1293-cü il, həm də 1294-cü il tarixli Ərzurum vilayəti salnaməsinə əsasən Ərazurum qəzası inzibati cəhətdən nahiyyələrə ayrılmırdı. Qəza Ərzurum şəhərini və qəzanın inzibati tabeliyində olan ətraf kəndləri əhatə edirdi.</ref></small>, Bayburt, İspir, Xınıs, Kiği və Tercan qəzalarına, ayrıca Tortum, Kiskim, Pasin-i Ulya, Pasin-i Süfla, Tekman, Şuşar, Köksu, Tağeteki, Çareki və Kubik nahiyyələrinə; Ərzincan sancağı Ərzincan, Kemax, Quruçay, Quziçan, Ovacıq və Mazgird qəzalarına, ayrıca Rəfahiyə nahiyyəsinə; Bəyazid sancağı Bəyazid, Diyadin, Qarakilsə, Eleşgird və İntab qəzalarına, ayrıca Xamur və Patnos nahiyyələrinə, Cəlali və Odmanlı aşirətləri bölgələrinə; Qars sancağı Qars, Şuragel, Zaruşad və Kağızman qəzalarına, ayrıca Ağbaba nahiyyəsinə; Çıldır sancağı Oltu, Ərdəhan və Ardanuç qəzalarına, ayrıca Çıldır, Posxov, Gölə, Pənk, Mamərvan, Tavuskər və Şavşit nahiyyələrinə bölünürdü.<ref name="1293-140-144"/><ref name="1294-127-129"/>
Sətir 3.009:
| [[Əliyar bəy Haşımbəyov]]<ref>[https://web.archive.org/web/20160419071347/http://caucasiology.tsu.ge/docs/geo/el-biblioteka/jurnalebi%20da%20sxva/Caucasiologic%20papers%203%202011.pdf Кавказоведческие разыскания. Ш. М. Хапизов. Закатальский округ 1917-1921 гг.: между Дагестаном, Грузией и Азербайджаном. C. 223. Тбилиси. 2011/]</ref>
| general-mayor
|
| <center></center>
|}
 
Sətir 3.040:
# II. Географическія, этнографическія и статистическія данныя. — Этнографическiй составь населенія бывшаго Эрзерумскаго вилайета и Лазистанскаго санджака, стр. 238 – 239. // Извѣстія Кавказскаго отдѣла Императорскаго Русскаго Географическаго общества. [http://lib.rgo.ru/reader/flipping/Resource-694/RuPRLIB12047984/index.html Томь V]. Подь редакціею Л. П. Загурскаго. Тифлись: Типографія Главнаго Управленія Намѣстника Кавказскаго, 1877 – 1878.
# II. V. Перечень военныхь событій вь Азіатской Турціи и на восточномь берегу Чёрного моря вь 1877 – 1878 гг. Полковникь [[:ru:Астафьев, Николай Алексеевич|Астафьевь]], стр. 203 – 208 // [[:ru:Военный сборник|Военный сборникь]], издаваемый по Высочайшему повелѣнію. Годь двадцать второй. [http://web.archive.org/save/http://starieknigi.info/Zhurnaly/VS/VS_1879_01_02.pdf Томь CXXV]. Санктпетербургь: Типографія В.А. Полетики, 1879.
# [[:c:FileŞəkil:Война России с Турцией 1877—1878 года (Гарковенко 1879).djvu|Война Россіи сь Турціею 1877—1878 года.]] Подробное описаніе военныхь подвиговь русскихь войскь на обоихь театрахь войны за вѣру и свободу. Подвиги русскихь богатырей нашего времени, ихь біографіи, очерки, рассказы, сцены и проч. Составиль по достовѣрнымь офицiальнымь источникамь, корреспонденцiямь участвовавшихь и по словамь очевидцевь. — [[:ru:Гарковенко, Павел Евстафьевич|П. Гарковенко]]. Москва: Типографiя К. Индриха, Срѣтенке, д. Карлони. 1879, 955 стр.
# [[:c:FileŞəkil:Русско-турецкая война за свободу славян за Дунаем и за Кавказом 1877—1878 (1879).djvu|Русско – турецкая война за свободу славянь за Дунаемь и за Кавказомь 1877 — 1878.]] Москва: Изданіе книгопродавца А.В. Морозова, 1879, 192 стр.
# Статистическія таблицы о народонаселеніи Кавказскаго края. — Таблица о народонаселеніи Карсской области по вѣроисповѣданіямь, LXX – LXXI. // Сборникь свѣдѣній о Кавказѣ. [http://dlib.rsl.ru/01003861881 Томь VII]. Изданный подь редакціею главнаго редактора Кавказскаго Статистическаго Комитета [[:ru:Зейдлиц, Николай Карлович|Н. Зейдлица]]. Тифлись: Типографія Главнаго Управленія Намѣстника Кавказскаго, 1880, 570 стр.
# Статистическія таблицы о народонаселеніи Кавказскаго края. — Таблица о народонаселеніи Карсской области по народностямь, LXIV – LXVII. // Сборникь свѣдѣній о Кавказѣ. Томь VII. Изданный подь редакціею главнаго редактора Кавказскаго Статистическаго Комитета Н. Зейдлица. Тифлись: Типографія Главнаго Управленія Намѣстника Кавказскаго, 1880, 570 стр.
Sətir 3.055:
# Отдѣл первый. Курды, черты ихь характера и быта. — Смотрителя Камарлинскаго начальнаго училища, К. Хачатурова. Стр. 64 – 90. // Сборникь матеріаловь для описания мѣстностей и племень Кавказа (СМОМПК). Изданіе Управленія Кавказскаго Учебнаго Округа. [http://web.archive.org/save/https://cloud.mail.ru/public/146639fd0939%2F%D0%A1%D0%9C%D0%9E%D0%9C%D0%9F%D0%9A_1894_20.pdf Выпускь Двадцатый.] Тифлись: Типографія Канцеляріи Главноначальствующаго гражданскою частію на Кавказѣ и Козловскаго, 1894.
# Нѣкоторыя статистическія и этнографическія данныя о Карсской области, стр. 323 – 356. // Записки Кавказскаго отдѣла Императорскаго Русскаго Географическаго общества. [http://lib.rgo.ru/reader/flipping/Resource-540/RuPRLIB12047898/index.html Книжка XVIII]. Подь редакціей дѣйствительныхь членовь Отдѣла Н.К. Зейдлица и Е.И. Кондратенко. Тифлись: Типографія Грузинскаго Издательскаго Товарищества, 1895.
# Карсская область, стр. 599 – 603. // [[:c:FileŞəkil:Encyclopedicheskii slovar tom 14 a.djvu|Энциклопедическiй словарь]]. Томь XIV (а). Карданахи — Керо. Издатели: [[:ru:Брокгауз, Фридрих Арнольд|Ф. А. Брокгаузь]] (Лейпцигь), [[:ru:Ефрон, Илья Абрамович|И. А. Ефронь]] (Санкт-Петербургь). Под редакцiею К.К. Арсеньева. Санкт-Петербургь: Типо-Литографiя И.А. Ефрона, 1895, 960 стр.
# Отдѣл первый. Каникулярная поездка по Эриванской губерніи и Карсской области. — В. Девицкова <small>(Учитель Эриванской учительской семинаріи)</small>. Эривань, 1894 г., стр. 79 – 180. // Сборникь матеріаловь для описания мѣстностей и племень Кавказа (СМОМПК). Изданіе Управленія Кавказскаго Учебнаго Округа. [http://web.archive.org/save/https://cloud.mail.ru/public/8243200c10d9%2F%D0%A1%D0%9C%D0%9E%D0%9C%D0%9F%D0%9A_1896_21.pdf Выпускь Двадцать Первый.] Тифлись: Типографія Канцеляріи Главноначальствующаго гражданскою частію на Кавказѣ, К. Козловскаго и И. Мартиросіянца, 1896.
# Первая всеобщая перепись населенiя Россiйской имперiи, 1897 г. Изданiе Центральнаго Статистическаго Комитета Министерства Внутреннихь Дѣль. Подь редакцiею [[:ru:Тройницкий, Николай Александрович|Н. А. Тройницкаго]]. – LXIV. Карсская Область. Тетрадь I. Санкт–Петербургь: Типографiя Санкт-Петербургскаго акционернаго общества печатнаго дѣла в России Е. Евдокимова. 1900, 33 стр.
Sətir 3.064:
# Русско-Турецкая война 1877—1878 гг. на Кавказѣ и вь Малой Азіи. Составиль Генераль-Маіорь Б. Колюбакинь, ординарный профессорь Николаевской Академіи Генеральнаго Штаба. [http://www.runivers.ru/bookreader/book44543/#page/1/mode/1up Часть 1-ая.] Издано при содѣйствіи Николаевской академіи Генеральнаго Штаба. (с атласом карт и планов). Санкт–Петербургь: Типо-Литографія А.Г. Розена, 1906, 185 стр.
# Отдѣл первый. — Краткiе очерки садоводства в Карсской области В. И. Девицкаго, стр. 1–30. // Сборникь матеріаловь для описания мѣстностей и племень Кавказа (СМОМПК). Изданіе Управленія Кавказскаго Учебнаго Округа. [http://web.archive.org/save/https://cloud.mail.ru/public/51abdc5f4f0d%2F%D0%A1%D0%9C%D0%9E%D0%9C%D0%9F%D0%9A_1908_39.pdf Выпускь тридцать девятый.] Тифлись: Типографія Канцеляріи Намѣстника Его Императорскаго Величества на Кавказѣ и К. Козловскаго, 1908.
# 15. Колонизаціонная политика Россіи въ Закавказьѣ, стр. 58 – 66. // Изданіе [[:ru:Русское собрание|Русскаго Собранія]]. — [[:c:FileŞəkil:Новая угроза русскому делу в Закавказье-предстоящая распродажа Мугани инородцам (1911).pdf|Новая угроза русскому дѣлу вь Закавказьѣ: предстоящая распродажа Мугани инородцамь.]] — [http://www.hrono.ru/biograf/bio_sh/shavrov_nn.html Н. Н. Шаврова]. С.–Петербургь: Типографія Редакціи періодическихь изданій Министерства Финансовь. 1911, 78 стр.
# II. Азiатская Россiя. XV. Кавказскiй край. — Карсская область, [http://www.runivers.ru/bookreader/book450334/#page/218/mode/1up стр. 76] // Россiя. Географическое описанiе Россiйской Имперiи по губернiямъ и областямъ съ географическими картами. Санкт–Петербургь: Типографія "Бережливость", 1913.
# Отдѣлъ Статистическiй. — Пространство и населенiе Кавказскаго края къ 1-му января 1916 г. (по даннымъ уѣздной администрацiи), стр. 177 – 237. // [http://dlib.rsl.ru/rsl01003000000/rsl01003824000/rsl01003824983/rsl01003824983.pdf Кавказскiй календарь на 1917 годь (LXXII г.)]. Издань по распоряженiю Намѣстника Его Императорскаго Величества на Кавказѣ канцелярiей намѣстника. Сь приложенiемь: Карты Кавказа, Азiатской Турцiи и Персiи. Подь редакцiей Н. П. Стельмащука. Тифлисъ: Типографія Канцеляріи Намѣстника Е.И.В. на Кавказѣ, 1916.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Qars_vilayəti"