Orqanizm: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
k using AWB |
|||
Sətir 8:
İnsan orqanizmi aşağıdakı sistem və aparatlardan ibarətdir: istinad-hərəkət aparatı, qan sistemi, ürək-damar sistemi, tənəffüs sistemi, həzm sistemi, sidik-cinsiyyət sistemi, daxili sekresiya vəziləri (endokrin sistemi), duyğu orqanları sistemi, sinir sistemi.
==Orqanizmin kimyavi tərkibi==
Həqiqətən də, insan orqanizmini qeyri-ənənəvi səhiyyənin gözü ilə nəzərdən keçirmək maraqlı və həm də səhhətinə biganə qalmayanlar üçün faydalıdır. Mendeleyevin kimyəvi elementlər cədvəlinə 106 element daxildir. Yüz il yaşamağı da adi hal sayan yoqlar qidanı seçərkən insan bədənindəki kimyəvi elementlərlə zəngin olan ərzaq məhsullarına üstünlük verirlər. Yoqlar insan orqanizmindki elementlərdən 26-sına xüsusi fikir verirlər. Bədənimizdəki bütün elementlərin sayı 60-dan artıq olsa da, Xatxa-yoqlar 26 elementi ən vacibləri kimi diqqət mərkəzində saxlayır və onları iki qrupa ayırırlar. Birinci qrupa aid olan 13 element bizim ümumi çəkimizin 99,59 %-ni təşkil edir və makroelementlər adlanır. Bunlar hansılardır? Oksigen, karbon, hidrogen, azot, kalsium, kalium, fosfor, kükürd, xlor, natrium, maqnezium, yod və dəmir. Yəni, yadda saxlamaq lazımdır ki, çəkimizin 0,41%-ni çıxmaqla əsas çəkimiz makroelementlər adlanan bu 13 elementdən ibarətdir. Makroelementlərdən insan orqanizminin 62%-ni oksigen, 20%-ni karbon, 10%-ni hidrogen, 3%-ni azot, 2,5%-ni kalsium, 0,25%-ni kalium, 1%-ni fosfor, 0,25%-ni kükürd, 0,2%-ni xlor, 0,01%-ni natrium, 0,07%-ni maqnezium, 0,01%-ni yod və 0,01%-ni dəmir təşkil edir.
Deməli, bizim çəkimiz əgər 100 kiloqramdırsa, onun 99 kq, 590 qramı 13 adda makroelementlərdən ibarətdir. 410 qramı isə 13 mikroelementin payına düşür. Beləliklə, aydın olur ki, yalnız ümumi çəkimizin 0,41%-i 13 mikroelementdən (kremni, manqan, mis, molibden, bor, brom, ftor, kobalt, selenium, xrom, litium və radium) ibarətdir.
Bunları bilmək bizim üçün nə dərəcədə əhəmiyyətlidir? İnsan orqanizminin cəmi 26 kimyəvi elementdən ibarət olmasını bilmək yoqlar üçün xüsusi məna kəsb edir. Yoqlar sağlamlıqlarına avropalılardan dəfələrlə artıq vaxt ayırdıqları üçün üzün müddətli müşahidələrdən belə qənaətə gəliblər ki, bu kimyəvi elementlərin bədənimizdə qədərindən az və ya artıq olması müxtəlif fəsadlar törədir və xəstəliklərə səbəb olur. Lakin düzgün qidalandıqda, bütün kimyəvi elementlərlə qədərincə təchiz edilən və normadan artıq yüklənməyən bədən uzun illər boyu sağlam və gümrah qalır. Məhz bu amilə görə yoqlar tərkibində 26 elementdən ibarət makro və mikroelementlərlə zəngin qidalara önəm verir, onları ciddi öyrənərək qida rasionlarına daxil edirlər. Yəni, biz də yoqlar kimi qidamızı əsasən bu 26 elementi özündə daşıyan ərzaq məhsullarından təşkil etsək, gümrah yaşamaq şansımız xeyli artar.
Başqa bir maraqlı cəhət isə ondan ibarətdir ki, yoqlar əsrlər boyu apardıqları təcrübələrdən müəyyən xəstəliklərin orqanizmdə məhz hansısa kimyəvi elementlərin çatışmazlığı üzündən baş verdiyini dəqiqləşdiriblər. Ona görə də onlar üçün müəyyən xəstəliklər zamanı ən vacib tədbirlərdən biri də uyğun qida rasionunun seçilməsidir. Ona görə də bədənimizdəki kimyəvi elementlərin hansı qidalarda olması və onların çatışmazlığının törətdiyi fəsadları qısa da olsa nəzərdən keçirək. Yoqlar üçün qidanın qəbulu həyatda ən vacib məsələlərdən biridir. Onlar yaxşı bilirlər ki, uğursuz yeməklər ən ağır xəstəliklərə səbəb olur və düzgün tərtib edilən qida rasionu ən ağır xəstəliklərdən insanı həkimdən daha tez sağalda bilir və xilas edir. Ona görə də bu dəfə sizə makroelementlər haqqında ümumi məlumat veririk. Savadlı həkimlə məsləhətləşsəniz özünüz üçün çətinlik çəkmədən optimal qida rejimini seçər, bir çox xəstəliklərdən müalicə olunarsınız, səhhətinizdə gözlənilə bilən ağırlaşmaların da qarşısını ala bilərsiniz.
* Bədənimizin 62 %-i oksigendən ibarətdir.
Hava okeanının 21%-ni oksigen təşkil edir. Biz nəfəs alarkən yalnız onun 4-5%-ni mənimsəyrik, qalan 16-17% oksigen isə istifadə olunmamış nəfəslə bədənimizdən xaric olur. Oksigen bizim fiziki bədənimiz üçün ən zəruri element sayılır. İnsan həyatı bu elementin çatışmazlığından şam kimi sönür. Digər tərəfdən, bədənin 63%-ni su təşkil edir və hər su molekuluna iki oksigen molekulu daxildir. Məhz oksigenin hesabına orqanizmdə əsas proses gedir - həzm, bədənin normal temperaturunun saxlanılması və onun enerji ilə təmin olunması. Bu o deməkdir ki, bizim əsas qidalarımız oksigenlə zəngin olmalıdır. Oksigenlə bütün ərzaq məhsulları, ələlxüsus, şirəli meyvələr, göyərti və tərəvəzlər zəngindir. Bu məhsullar kolori ilə yox, enerji və həyat gücü ilə zəngindir. Həmçinin nəzərə almalısınız ki, hava okeanı da oksigenlə zəngindir və o da bizim qidanın bir hissəsini təşkil edir.
* Bədənimizin 20%-i karbondan ibarətdir. Bu, orqanik maddələrin formalaşması üçün əsas elementdir və plastik mübadilənin özülünü təşkil edir. Yer kürəsində bütün üzvi həyat - kimyəvi əsasını karbon birləşmələri təşkil edən prosesdir. Bitkilər karbonu havadan alır, insan isə bitki və canlı orqanizmlərdən. Məhz karbon birləşmələri bizim bədənimizdə sanki sobada yanırmış kimi alışaraq, orqanizmi enerji ilə təmin edir və funksional fəaliyyətimizi tənzimləyir. Qidadan alınan karbona görə bizim bədənimiz öz hüceyrələrini yaradır. Lakin karbonun bədənə daxil olan miqdarı müəyyən həddi aşmalı deyil, əks halda, tullantıların artması ciddi funksional pozuntulara səbəb olar. Deməli, qida rasionumuzda karbonla zəngin qidalar ikinci yeri tutmalıdır. Karbonla zəngin qida maddələrinin siyahısına əsasən, tərkibinə karbonlar və piylər daxil olan ərzaqlar daxildir. Piylərin bütün növləri, dənli, paxlalı, kraxmallı bitkilər, tərəvəzlər, ələlxüsus kartof, banan və sair karbonla zəngindir. Müəyyən xəstəliklər zamanı həkimin tövsiyəsi ilə bəzi karbontərkibli qidaların rasiondan çıxarılması zəruridir.
* Hidrogen bədənimizin 10%-ni təşkil edir.
Hər su molekulunun tərkibinə adətən, iki hidrogen atomu daxildir. Beləliklə, hidrogen bütün orqanizmin maye mühitinin formalaşması üçün həyati vacib olan elementdir. Hidrogen aşağıdakı ərzaqların tərkibində kifayət qədərdir: yaşıl tərəvəzlər, şirəli meyvələr, su, süd. Bü qida məhsulları eyni zamanda, oksigenlə də zəngindirlər.
* Azot bədənimizin 3 %-ni təşkil edir. Zülallardan ibarət amin turşularının molekullarının əsasını azot təşkil edir. Azotsuz üzvi varlıqların fiziki mövcudluğu sadəcə, mümkün deyil. Azotla zülallı ərzaq məhsulları zəngindir. Bu sıraya ət, yumurta, süd, kəsmik, paxlalı bitkilər, müxtəlif ceviz növləri və sair daxildir.
* İnsanın ümumi çəkisinin 2,5 %-i kalsiumdur. Kalsiym dişlərin, sümüklərin formalaşmasında, ürək-damar fəaliyyətinin tənzimlənməsində və əsəb sisteminin fəaliyyətində ciddi rol oynayır, ana südünün tərkib hissəsinə daxildir. Kalsium qanın qatılaşmasını normal səviyyədə saxlayır, immun sisteminin fəaliyyətini tənzimləyir. Bu elementin çatışmazlığı orqanizmin xəstəliklərə qarşı müqavimətini azaldır. Kalsium çatışmadıqda düşünmək qabiliyyəti zəifləyir, yaddaş pozulur və insanın ruhu halsız, zəif düşür. Dişlər tez xarab olmağa başlayır, sümüklər möhkəmliyini itirir və insanın normal həyatı mümkünsüz olur. Kalsium toxumalarda böyük miqdarda olur və onun izafi məsrəfi immun sistemini dağıdır, əqli və fiziki sağlamlığa zərbə vurur. Kalsiumla bütün tərəvəzlər - göyərti, ispanaq, kərəviz, cəfəri və başqaları, şirəli sitrus meyvələri, alma, armud, manqo, ananas, nar, yemiş və üzüm zəngindir. Süd məhsulları, paxlalı bitkilər və qoz da kalsiumla zəngindir (yağdan başqa). Kalsium yumurta, xırda balıq və bütün dəniz məhsullarının da tərkibində kifayət qədərdir.
* Kalium insan orqanizminin 0,25 %-ni təşkil edir. Kalium duzları yumşaq toxumaların normal vəziyyətinin qorunmasına xidmət edir, onların elastikliyini mühafizə edir və natrium duzları ilə yanaşı bir sıra proseslərdə iştirak edir. Natrium və kaliumun xassələrinə görə bir-birlərinə yaxın olmalarına baxmayaraq, qeyd etmək lazımdır ki, zərurilik baxımından kalium natriumu üstələyir. Belə ki natriumun orqanizmdə nəzərəçarpacaq dərəcədə çatışmaması boyun inkişafını ləngidir, orqanizmin ümumi müqavimət qabiliyyətini zəiflədirsə, kaliumun çatışmazlığı hətta ölümün baş verməsi ilə nəticələnə bilər. Bu kimyəvi elementlə tərkibində natrium olan bütün qida məhsulları zəngindir.
* Natrium insan orqanizminin cəmi 0,1%-ni təşkil edir. Qanın plazmasına natrium duzları daxildir.
Natrium mübadilə və digər proseslərdə vacib rol oynayır. Natriumla tərəvəzlər, meyvələr, süd və karbohidrogenli ərzaqlar və canlı heyvan mənşəli olmayan bütün ərzaqlar zəngindir.
* Ümumi çəkimizin 0,1%-ni fosfor təşkil edir. Bu kimyəvi element əsəblərin, yumşaq toxumaların, sümüklərin dişlərin və s. formalaşmasında və bərpasında iştirak edir. İstisnasız bütün ərzaq məhsullarının tərkibində müəyyən miqdarda fosfor olur. Fosforla dəniz məhsulları daha zəngindir. Normal qidalandıqda fosforun orqanizmdə çatışmazlığına çox nadir hallarda rast gəlinir.
* Ümumi çəkimizin 0,25 faizi kükürdün payına düşür. Mübadilə proseslərində kükürd vacib rol oynadığından onun balansının pozulması insanın ümumi səhhətinə əks təsir göstərir, əsasən, qara ciyər və sidik kisəsinin fəaliyyətində problemlər yaradır.
Soğan, turp, kərəviz, ispanaq, ələnm
əmiş un, arpa və çiy yumurta kükürdlə zəngin qida məhsulları sırasına daxildir.
* Xlor insan bədənində 0,2% həcmindədir.
* İnsanın ümumi çəkisinin 0,07%-ni maqnezium təşkil edir.
Dişlərin, sümüklərin və əsəb hüceyrələrinin formalaşmasında iştirak edir.
Maqneziumla zəngin ərzaq məhsulları:
Maqnezium duzları tərəvəzlərin çoxunda, müxtəlif növ cevizlərdə var.
* Bədənimizin 0,01 faizi yoddur. İnsan orqanizmi üçün yodun az miqdarda tələb olunmasına baxmayaraq, onun çatışmazlığı bütün endokrin sisteminin fəaliyyətinə dağıdıcı təsir edir, sağlamlığın pozulmasının ağır hallarına səbəb olur. Uşaqlarda yod balansının pozulması orqanizmin inkişafında faciəvi fəsadlara gətirir.
Eyni zamanda, orqanizmə təmiz şəkildə daxil olan yod isə həzm olunmur, əksinə, yodun birbaşa qəbul edilməsi ağır zəhərlənmələr və hətta ölümlə nəticələnə bilər. Ona görə də canlı insan orqanizmi üçün yodun əsas mənbəyi su və tərkibi yodla zəngin qida məhsullarıdır. Yodla müxtəlif növ yaşıl tərəvəzlər zəngindir: soğan, ananas, tamarind, feyxoa və başqa turş meyvələr. Dəniz duzu, dəniz balığı və bütün dəniz məhsulları da yodla zəngindir. Şərq ədviyələrinin tərkibində də müəyyən miqdarda yod vardır.
* Bədənimizin 0,1% dəmirdən ibarətdir. Bu o deməkdir ki, çəkisi 70 kiloqram olan adamın bədənində 70 qram dəmir vardır. Dəmir qırmızı qan kürəciklərində yerləşən spesipik piqment hemoqlobinin tərkibində oksigeni nəfəs orqanlarından bütün toxumalara daşıyır. Bu baxımdan dəmirin insan orqanizmində necə ciddi rol oynaması aşkar görünür. Dəmirlə göyərtilər və yaşıl rəngli tərəvəzlər zəngindir. Meyvələrdən bəzilərində, xüsusən, almanın tərkibində dəmir çox olur. Dəmirlə şəkər palması, badımcan, acı qabaq, kartof və yemiş də zəngindir. Dəmirə olan tələbatı təmin etməyin ən yaxşı yolu göyərti və yaşıl tərəvəzlərin istifadə olunmasıdır.
==Hüceyrələrin kimyəvi tərkibi==
Dövri sistemdə olan təxminən 110 elementdən 80-ə qədəri hüceyrədə rast gəlinir. Lakin bunlardan yalnız 27 elementin hüceyrədə müxtəlif funksiya yerinə yetirdiyi müəyyən edilmişdir. Hüceyrədə kütlə payı 0,001%-dən çox olan elementlər makroelementlәr, 0,001%-dən 0,000001%-ə qədər olanlar isə mikroelementlәr hesab olunur.
{| class="wikitable"
|-
! Element !! Canlı orqanizmlərdə, % !! Yer qabığında, % !! Dəniz suyunda, %
|-
| Oksigen ||65–75||49,2 || 85,8
|-
| Karbon ||15–18 ||0,4 ||0,0035
|-
| Azot || 1,5–3,0||0,04||0,37
|-
| Fosfor ||0,2–1,0||0,1 ||0,003
|-
| Dəmir ||0,01–0,015||4,2 ||0,00015
|-
| Xlor ||0,05–0,10||0,2 ||0,06
|}
===Hüceyrənin qeyri-üzvi birləşmələri===
Hüceyrənin qeyri-üzvi birləşmələrinə su və mineral duzlar aiddir. Su – hüceyrənin tərkibində ən çox olan maddədir. Onun hüceyrədə miqdarı orqanizmin növündən, yaşayış şəraitindən, hüceyrənin tipindən və funksional fəaliyyətindən asılı olaraq müxtəlifdir. Məsələn, su insanın sümük toxumasının 20%-ni, baş beyinin hüceyrələrinin 85%-ni təşkil edir.
===Hüceyrənin üzvi birləşmələri===
Canlı orqanizmlərin üzvi birləşmələrinə zülallar, yağlar, karbohidratlar, nuklein turşuları, ATF və vitaminlər aiddir. Orqanizmdə üzvi birləşmələr bəzən kiçik, bəzən isə iri molekul – polimer şəklində olur.
Biopolimerlәr. Polimerlər kiçikmolekullu birləşmələrdən – [[monomer]]lәrdәn əmələ gəlir. Əgər polimeri uzun bir zəncir kimi təsəvvür etsək, onun çoxlu sayda təkrar olunan hər bir halqası monomerlərə uyğun gələcək. Bəzi polimerlər eyni növ, digərləri isə müxtəlif növ monomer halqalarından təşkil olunur. Canlı orqanizmin tərkibinə daxil olan polimerlər biopolimerlәr adlanır. Onlar bütün canlıların hüceyrələrinin əsas hissəsini təşkil edir.
Hüceyrənin əsas üzvi birləşmələrindən biri-karbohidratlardır. Bu birləşmələrin tərkibinə karbon, hidrogen və oksigen daxildir. Karbohidratlar sadə (monosaxaridlәr və disaxaridlәr) və mürəkkəb (polisaxaridlәr) quruluşda olur.
[[Zülallar]] mürəkkəb üzvi birləşmələr – biopolimerlәrdir. Onların monomerləri aminturşulardır.
[[Şəkil:Aminoacid general structure.png|200px|thumb|center|Amin turşusunun strukturu]]
Təbiətdə 150-dən çox aminturşu növü olsa da, onlardan yalnız 20 növü zülalların tərkibinə daxildir.
Aminturşular karboksil (– COOH) və amin qruplarının olmasına görə (– NH2) bir-birinə oxşasalar da, onlarda həm də oxşar olmayan radikallar vardır. Aminturşuların ümumi formulu belədir:
====Zülalların xassәlәri====
Canlı orqanizmlərdə rast gəlinən albumin (yumurta zülalı), mədəaltı vəzinin hormonu olan insulin, həzm prosesində iştirak edən tripsin və ağız suyunda olan lizosim fermentləri zülallara aiddir. Onlar müəyyən xüsusiyyətlərə malik olub hüceyrədə müxtəlif funksiyaları yerinə yetirir.
Bir çox fiziki və kimyəvi amillərin (spirtin, turşuların, qələvilərin, yüksək temperaturun, radiasiyanın və s.) təsirindən zülal molekulunun quruluşu pozulur və spiral açılmağa başlayır. Zülalların təbii quruluşunun bu cür dəyişməsi prosesi denaturasiya (lat. “de” – yoxluq, aradan qaldırmaq,“natura” – təbii) adlanır. Denaturasiya dönər və ya dönməz ola bilər.
[[Şəkil:Diagram -2 denaturation.svg|250px|thumb|center|Zülalın denaturasiyası]]
Denaturasiya zamanı əvvəl dördüncülü, sonra üçüncülü, daha sonra ikincili quruluş pozulur. Əgər müəyyən təsirdən birincili (ilkin) quruluş da pozularsa, denaturasiya dönməz olar. Məsələn, yumurta zülalı 60–70°C-də denaturasiyaya uğrayır. Birincili quruluş pozulmadıqda isə zülal molekulu yenə də burularaq əvvəlki təbii vəziyyətini və xüsusiyyətlərini ala bilir və bu, dönәr denaturasiya və ya renaturasiya adlanır. Buradan belə nəticə çıxır ki, zülal molekulunun bütün quruluş və funksiyaları onun ilkin quruluşu ilə müəyyən olunur.
====Zülalların funksiyaları====
Bir çox zülallar hüceyrədə bioloji katalizator rolunu oynayaraq kimyəvi reaksiyaları sürətləndirir və burada baş verən proseslərin tənzimlənməsində iştirak edir. Belə zülallar fermentlәr adlandırılır.
====Nukliein turşuları====
Nuklein (lat. “nukleus” – nüvə) turşuları ilk dəfə hüceyrənin nüvəsində tapıldığı üçün bu cür adlandırılmışdır. Lakin sonralar onların mitoxondri, plastidlər kimi orqanoidlərdə də mövcudluğu məlum olmuşdur.
Nuklein turşuları – irimolekullu təbii üzvi maddələrdir. Bu molekullar canlı orqanizmlərdə irsi məlumatın saxlanılmasını və nəslə ötürülməsini təmin edir. Öz quruluşuna görə nuklein turşuları biopolimerlərdir. Onların monomer halqası nukleotidlərdir. Hər nukleotid azotlu əsasdan, karbohidratdan, ortofosfat turşusu qalığından ibarətdir.
Hüceyrədə iki növ nuklein turşuları – dezoksiribonuklein (DNT) və ribonuklein (RNT) turşuları olur.
[[Şəkil:Difference DNA RNA-EN.svg|200px|thumb|center|DNT və RNT zəncirlərinin sxematik quruluşu]]
==Mənbə==
# http://www.azerbaijan-news.az
# http://www.e-derslik.edu.az
== İstinadlar ==
| |||