Biologiya: Redaktələr arasındakı fərq

'''Biologiya ''' [[həyat]]<nowiki/>ı və [[Orqanizm|canlı orqanizmi]] onların [[Anatomiya|fiziki qurluşu]], [[Biokimya|kimyəvi prosesləri]], [[Molekulyar biologiya|molekulyar qarşılıqlı təsirləri]], [[Fiziologiya|fizioloji mexanizmləri]], [[İnkişaf biologiyası|inkişafı]] və [[təkamül]]<nowiki/>ü də daxil olmaqla öyrənən təbiət elmidir.<ref name=aquarenagloss>Based on definition from: {{cite web |url=http://www.bio.txstate.edu/~wetlands/Glossary/glossary.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20040608113114/http://www.bio.txstate.edu/~wetlands/Glossary/glossary.html |archivedate=2004-06-08 |title=Aquarena Wetlands Project glossary of terms |author=<!--Staff writer(s); no by-line.--> |publisher=Texas State University at San Marcos}}</ref> Bu elmin kompleksliyinə baxmayaraq, onu vahid və tutarlı bir sahəyə birləşdirən konseptlər vardır. Biologiya [[hüceyrə]]<nowiki/>ni həyatın əsas vahidi kimi, [[Gen|genlər]]<nowiki/>i [[irsiyyət]]<nowiki/>in əsas vahidi kimi və [[təkamül]]<nowiki/>ü [[Növləşmə|növlərin yaranmas]]<nowiki/>ının və [[Nəsil kəsilməsi|nəslinin kəsilməsi]]<nowiki/>ni sürətləndirən mühərrik kimi qəbul edir. [[Orqanizm|Canlı orqanizmlər]] homeostaz olaraq adlandırılan stabil və həyati vəziyyəti saxlamaq üçün [[enerji]]<nowiki/>ni çevirərək və lokal [[entropiya]]<nowiki/>larını azladaraq sağ qalan [[Termodinamik sistem|açıq sistemlər]]<nowiki/>dir.<ref>{{cite journal |author1=Davies, PC |author2=Rieper, E |author3=Tuszynski, JA | title=Self-organization and entropy reduction in a living cell | journal=Bio Systems | volume=111 | issue=1 | pages=1–10 | date=January 2013 | pmid=23159919 | pmc=3712629 | doi=10.1016/j.biosystems.2012.10.005 }}</ref><ref>{{Cite journal|last=Modell|first=Harold|last2=Cliff|first2=William|last3=Michael|first3=Joel|last4=McFarland|first4=Jenny|last5=Wenderoth|first5=Mary Pat|last6=Wright|first6=Ann|date=December 2015|title=A physiologist's view of homeostasis|journal=Advances in Physiology Education|volume=39|issue=4|pages=259–66|doi=10.1152/advan.00107.2015|issn=1043-4046|pmc=4669363|pmid=26628646}}</ref>

Biologiyanın alt sahələri tətbiq olunan tədqiqat metodları və öyrənilən sistem növü ilə müəyyən edilir: [[Riyazi və nəzəri biologiya|nəzəri biologiya]] kəmiyyət modellərini formalaşdırmaq üçün riyazi metodlardan istifadə edir. [[Eksperimental biologiya]] irəli sürülən nəzəriyyələrin doğruluğunu yoxlamaq və həyatın əsas mexanizmlərini və onun sistemin mürəkkəbliyinin tədricən artması yolu ilə təxminən 4 milyard il bundan əvvəl [[Abiogenez|canlı olmayan maddədən necə meydana gəldiyini]] və necə [[Protohüceyrə|təkamül etdiyini]] anlamaq üçün empirik təcrübələr həyata keçirir.<ref>{{Cite book|title=Molecular Biology, Principles of Genome Function|last=Craig|first=Nancy|year=2014|isbn=978-0-19-965857-2|location=|pages=}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Mosconi|first=Francesco|last2=Julou|first2=Thomas|last3=Desprat|first3=Nicolas|last4=Sinha|first4=Deepak Kumar|last5=Allemand|first5=Jean-François|last6=Vincent Croquette|last7=Bensimon|first7=David|date=2008|title=Some nonlinear challenges in biology|journal=Nonlinearity|language=en|volume=21|issue=8|page=T131|doi=10.1088/0951-7715/21/8/T03|issn=0951-7715|bibcode=2008Nonli..21..131M}}</ref><ref name="AB-20141208">{{cite web|url=https://www.astrobio.net/origin-and-evolution-of-life/life-become-complex-happen-beyond-earth/|title=How Did Life Become Complex, And Could It Happen Beyond Earth?|last=Howell|first=Elizabeth|date=8 December 2014|work=[[Astrobiology Magazine]]|accessdate=14 February 2018}}</ref>

Biologiya termini [[yunan dili]]<nowiki/>ndə βίος, vios, "[[həyat]]" və -λογία, -logia, "öyrənmək" sözlərindən yaranmışdır.<ref>{{cite web |url=http://topics.info.com/Who-coined-the-term-biology_716 |title=Who coined the term biology? |work=Info.com |accessdate=2012-06-03 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130509211839/http://topics.info.com/Who-coined-the-term-biology_716 |archivedate=2013-05-09 }}</ref><ref name=OnlineEtDict>{{cite web | title=biology | url=http://www.etymonline.com/index.php?term=biology&allowed_in_frame=0 | publisher=[[Online Etymology Dictionary]] | url-status=live | archiveurl=https://web.archive.org/web/20130307163258/http://etymonline.com/index.php?term=biology&allowed_in_frame=0 | archivedate=2013-03-07 }}</ref> İsveç alimi [[Karl Linney]] 1736-cı ildə Bibliotheca Botanica adlı əsərində ''biologi'' terminini istifadə etdi. Bu biologiya termininin ilk latınlaşdırılmış istifadəsi idi. Həmin terminin 1766-cı ildə yenidən [[Xristian Volf]]<nowiki/>un ardıcılı olan [[Maykl Kristof Hanov]]<nowiki/>un ''Philosophiae naturalis sive physicae: tomus III, continens geologian, biologian, phytologian generalis'' adlı əsərində istifadə edildi. Terminin ilk alman dilindəki versiyası (''Biologie'') 1771-ci ildə [[Karl Linney|Linney]]<nowiki/>in əsərinin tərcüməsində idi. Bu termini 1797-ci ildə Teodor Corc Avqust Rouz ''Grundzüge der Lehre van der Lebenskraft'' adlı kitabın müqəddiməsində istifadə etdi. [[Karl Fridrix Burdax]] termini 1800-cü ildə insanın morfoloji, fizioloji və psixoloji baxımdan daha məhdud bir mənada öyrənilməsində istifadə etmişdir (''Propädeutik zum Studien der gesammten Heilkunst''). Termin [[Qotfrit Reinhold Treviranus]] tərəfindən yazılmış altı cildlik ''Biologie, oder Philosophie der lebenden Natur'' (1802–22) adlı traktat ilə müasir istifadəyə girdi, o, bu barədə bu cür bildiriş etdi:<ref name=Richards>{{cite book|last=Richards|first=Robert J. |title=The Romantic Conception of Life: Science and Philosophy in the Age of Goethe|year=2002|publisher=University of Chicago Press | isbn= 978-0-226-71210-9 | url=https://books.google.com/?id=X7N4_i7vrTUC&printsec=frontcover }}</ref>

Müasir biologiya nisbətən yeni bir inkişaf olsa da, onunla əlaqəli və ona daxil olan elmlər qədim dövrlərdən bəri öyrənilmişdir. [[Təbiət fəlsəfəsi]] [[Mesopotamiya]], [[Misir]], [[Hindistan yarımadası]] və [[Çin Xalq Respublikası|Çin]]<nowiki/>in qədim sivilizasiyaları qədər erkən tarixdə öyrənilmişdir. Ancaq müasir biologiyanın mənşəyi və təbiəti tədqiqinə yanaşması daha çox qədim Yunanıstana qədər gedib çıxır.<ref>{{cite book|last=Magner|first=Lois N.|title=A History of the Life Sciences, Revised and Expanded|url=https://books.google.com/books?id=YKJ6gVYbrGwC|year=2002|publisher=CRC Press|isbn=978-0-203-91100-6|url-status=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150324125937/http://books.google.com/books?id=YKJ6gVYbrGwC|archivedate=2015-03-24}}</ref><ref>{{cite book | first=Anthony | last=Serafini |title=The Epic History of Biology |date=2013 |url=https://books.google.com/?id=Z3oECAAAQBAJ&pg=PA2&q=biology%20egypt|accessdate=14 July 2015| isbn=978-1-4899-6327-7 }}</ref> TəbabətinTibbin rəsmi tədqiqi [[Qədim Misir|Faraonik Misir]]<nowiki/>ə gedib çıxsa da, biologiyanın inkişafına ən çox töhfə verən [[Aristotel]] (e.ə. 384-322) idi. Naturalist meyllərini göstərdiyi [[Heyvanlar tarixi]] əsəri və digərləri və daha sonra bioloji səbəbiyyət və həyatın müxtəlifliyinə yönəlmiş daha empirik əsərlər xüsusi ilə əhəmiyyətlidir. [[Lisey]]<nowiki/>də Aristotelin davamçısı [[Teofrastus]] [[botanika]] mövzusunda antik dövrün bitki elmlərinə, hətta, [[orta əsrlər]]<nowiki/>inə də ən əhəmiyyətli töhfəsi olaraq qalan [[botanika]] mövzusunda bir sıra kitablar yazmışdı.<ref name="eb1911">{{EB1911|wstitle=Theophrastus|inline=1}}</ref>

Biologiya üzrə əsərlər yazmış [[Orta əsrlər islam dünyasında elm|orta əsr İslam dünyası]] alimlərindən [[əl-Cahiz]] (781–869) və [[Dinəvəri]] <small>(828–896)</small> botanika üzrə əsərlər yazmışdı,<ref name="Fahd-815">{{cite book | last=Fahd | first=Toufic |contribution=Botany and agriculture|page=815|ref=harv|editor-last1=Morelon |editor-first1=Régis |editor-last2=Rashed |editor-first2=Roshdi |year=1996 |title=Encyclopedia of the History of Arabic Science |volume=3 |publisher=[[Routledge]] | isbn=978-0-415-12410-2| title-link=Encyclopedia of the History of Arabic Science }}</ref> [[Məhəmməd ibn Zəkəriyə əl-Razi|əl-Razi]] (865–925) [[anatomiya]] və [[fiziologiya]] üzrə əsərlər yazmışdı. Tibb Yunan filosoflarının ənənələri üzrə çalışan İslam alimləri tərəfindən xüsusilə yaxşı öyrənilmişdir, təbiət tarixi isə xüsusilə sabit bir həyat ierarxiyasını dəstəkləməklə [[Aristotel]]<nowiki/>in düşüncəsinə fokuslanırdı.

[[Antoni van Levenhuk]]<nowiki/>un mikroskopu təkmilləşdirməsi ilə biologiya tez inkişaf etməyə və böyüməyə başladı. Məhz o zaman alimlər [[spermatozoid]], [[Baktriya|bakteriya]], infuzoriya və mikroskopik həyatın müxtəlifliyini kəşf etdilər. [[Yan Svammerdam]] tərəfindən aparılan araşdırmalar [[entomologiya]]<nowiki/>ya yeni maraq gətirdi və mikroskopik [[diskesiya]]<nowiki/>nın və boyamağın əsas texnikalarını inkişaf etdirməyə kömək etdi.<ref>{{cite book |last=Magner |first=Lois N. |title=A History of the Life Sciences, Revised and Expanded |url=https://books.google.com/books?id=YKJ6gVYbrGwC |year=2002 |publisher=CRC Press |isbn=978-0-203-91100-6 |pages=133–44 |url-status=live |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150324125937/http://books.google.com/books?id=YKJ6gVYbrGwC |archivedate=2015-03-24 }}</ref>

[[Mikroskopiya]]<nowiki/>da əldə edilən irəliləyişlər bioloji təfəkkürə də güclü təsir göstərmişdir. XIX əsrin əvvəllərində bir sıra bioloqlar hüceyrənin mərkəzi əhəmiyyətinə diqqət yetirdilər. Sonra, 1838-ci ildə [[Mattias Yakob Şleyden|Şleyden]] və [[Şvann Teodor|Şvann]], universal ideyalarını təbliğ etməyə başladılar: (1) orqanizmin əsas vahidi hüceyrədir və (2) individual hüceyrələr [[həyat]]<nowiki/>ın bütün xarakteristikalarına malikdir,baxmayaraq, bu fikrə qarşı gəlirdilər, (3) bütün hüceyrələr digər hüceyrələrdən bölünmə yolu ilə əmələ gəlir. [[Robert Remak]] və [[Virxov Rudolf]]<nowiki/>un çalışmaları sayəsində ancaq 1860-cı illərə qədər bir çox bioloq [[hüceyrə nəzəriyyəsi]] olaraq bilinən nəzəriyənin bu hər üç prinsipini qəbul etdi.<ref>{{cite book | first=Jan | last=Sapp | authorlink=Jan Sapp | year=2003 | title=Genesis: The Evolution of Biology | chapter=7 | publisher=Oxford University Press | location=New York. | isbn=978-0-19-515618-8 }}</ref><ref>{{cite book | last=Coleman | first=William | year=1977 | title=Biology in the Nineteenth Century: Problems of Form, Function, and Transformation | chapter=| publisher=Cambridge University Press | location=New York | isbn=978-0-521-29293-1 }}</ref>

Bu vaxt taksonomiya və təsnifat təbiət tarixçilərinin diqqət mərkəzinə çevrildi. [[Karl Linney]] 1735-ci ildə təbii dünya üçün əsas bir [[Taksonomiya (biologiya)|taksonomiya]] nəşr etdi (variasiyaları indiyə qədər istifadədədir) və 1750-ci ildə bütün növləri üçün [[Binominal nomenklatura|elmi adlar]] təqdim etdi.<ref>Mayr, Ernst. ''The Growth of Biological Thought'', chapter 4</ref> [[Corc-Luis Lekler de Buffon]] bu növlərə süni kateqoriyalar kimi baxırdı və canlı orqanizmlərin ortaq atadan gəlməsi ehtimalını irəli sürürdü. [[Təkamül]]<nowiki/>ün əleyhinə olsa da Buffon, [[təkamül düşüncəsi nin tarixi]]<nowiki/>ndə əsas fiqurdur; onun çalışmaları həm [[Jan-Batist Lamark|Lamark]]<nowiki/>ın, həm də [[Çarlz Darvin|Darvin]]<nowiki/>in təkamül nəzəriyyələrinə təsir göstərmişdir.<ref>Mayr, Ernst. ''The Growth of Biological Thought'', chapter 7</ref>

Ciddi təkamül düşüncəsi tutarlı təkamül nəzəriyyəsini təqdim edən ilk alim [[Jan-Batist Lamark]]<nowiki/>ın əsərləri ilə başladı.<ref name="Gould 2002 187">[[Stephen Jay Gould|Gould, Stephen Jay]]. ''The Structure of Evolutionary Theory''. The Belknap Press of Harvard University Press: Cambridge, 2002. {{ISBN|0-674-00613-5}}. p. 187.</ref> Təkamülün heyvanların xüsusiyyətlərinə ekoloji təsirin nəticəsi olduğunu söyləyirdi, yəni daha tez-tez istifadə edilən bir orqan daha da kompleksləşir və daha səmərəli hala gəlir, beləliklə, heyvan ətraf mühitə daha da uyğunlaşır. [[Jan-Batist Lamark|Lamark]] bu qazanılmış xüsusiyyətlərin daha sonra heyvan nəslinə keçə biləcəyinə, onları daha da inkişaf etdirəcək və mükəmmələşdirəcəyinə inanırdı.<ref name=Lam1914>[[#Lamarck1914|Lamarck (1914)]]</ref> Ancaq, [[Aleksandr fon Humboldt|Humboldt]]<nowiki/>un biogeoqrafik yanaşmasını, [[Çarlz Layel|Layel]]<nowiki/>in vahid geologiyasını, [[Tomas Maltus|Maltus]]<nowiki/>un nüfuz artımına dair yazılarını və özünün morfoloji ekspertizasını və geniş müşahidələrini birləşdirərək [[təbii seçmə]] əsasında daha uğurlu bir təkamül nəzəriyyəsini irəli sürən İngilis təbiətşünas [[Çarlz Darvin]] idi: oxşar əsaslanmalar və sübutlarla Darvindən müstəqil olaraq [[Alfred Rassel Uolles]]<nowiki/>in də eyni nəticələrə gəldi.<ref>Mayr, Ernst. ''The Growth of Biological Thought'', chapter 10: "Darwin's evidence for evolution and common descent"; and chapter 11: "The causation of evolution: natural selection"</ref><ref>{{cite book |last=Larson |first=Edward J. |title=Evolution: The Remarkable History of a Scientific Theory |chapter-url=https://books.google.com/books?id=xzLRvxlJhzkC |year=2006 |publisher=Random House Publishing Group |isbn=978-1-58836-538-5 |chapter=Ch. 3 |url-status=live |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150324124009/http://books.google.com/books?id=xzLRvxlJhzkC |archivedate=2015-03-24 }}</ref> Mübahisə mövzusu olmasına baxmayaraq (bu günə qədər davam edir) , Darvinin nəzəriyyəsi tez bir zamanda elmi ictimaiyyət arasında yayıldı və qısa müddətdə sürətlə inkişaf edən biologiya elminin mərkəzi aksioması oldu.

İrsiyyətin fiziki təsvirinin kəşfi təkamül prinsipləri və [[populyasiya genetikası]] ilə birlikdə ortaya çıxdı. 1940-cı və 1950-ci illərin əvvəllərində aparılan təcrübələr göstərdi ki, [[Dezoksiribonuklein turşusu|DNT]] [[gen]] kimi bilinən xüsusiyyət daşıyıcı vahidləri saxlayan [[xromosom]]<nowiki/>ların tərkib hissəsidir. [[Viruslar|Virus]] və [[Bakteriyalar|bakteriya]] kimi yeni model orqanizmlərə yaranan diqqət və 1953-cü ildə DNT-nin ikiqat spiral quruluşunun kəşfi ilə [[molekulyar genetika]] dövrünə keçidi işarə edir. 1950-ci illərdən bu günə qədər biologiya molekulyar sahədə böyük ölçüdə genişlənmişdir. DNT-nin [[kodonlar]]<nowiki/>ı ehtiva etdiyi anlaşıldıqdan sonra [[genetik kod]] [[Har Qobind Korana]], [[Robert Holli]] və [[Marşal Uarren Nirenberq]] tərəfindən "qırıldı". Nəhayət, [[İnsan genomu layihəsi|İnsan Genomu Layihəsi]] 1990-cı ildə ümumi insan [[genom]]<nowiki/>unun xəritələşdirilməsi məqsədi ilə başladıldı. Bu layihə 2003-cü ildə mahiyyət etibarilə tamamlandı,<ref>{{cite news | url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/2940601.stm | title=Human genome finally complete | accessdate=2006-07-22 | date=2003-04-14 | work=BBC News | first=Ivan | last=Noble | url-status=live | archiveurl=https://web.archive.org/web/20060614141605/http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/2940601.stm | archivedate=2006-06-14 }}</ref> sonrakı təhlillər hələ də dərc olunur. İnsan Genomu Layihəsi biologiya ilə bağlı toplanmış bilikləri insan orqanizminin və digər orqanizmlərin orqanlarının funksional, molekulyar tərifinə daxil etmək üçün qloballaşan səylərin ilk addımı idi.