Xosrov və Şirinin xidmətçilərin nağıllarını dinləmələri

Xosrov və Şirinin xidmətçilərin nağıllarını dinləmələri - I Şah Təhmasibin sifarişi ilə 1539-1543-cü illərdə hazırlanmış və Təbriz miniatür məktəbinin sənətkarları tərəfindən çəkilmiş rəsmlərlə bəzədilmiş Nizami Gəncəvinin "Xəmsə" əlyazmasına daxil olan, Ağa Mirək Mirzə Qiyas tərəfindən çəkilmiş rəsm əsəridir. Tədqiqatçı N. Zamanov bu miniatürü "monumental sənət nümunəsi" adlandırır. Miniatürün daxil olduğu əlyazma hazırda Britaniya Milli Kitabxanasında (MS Or. 2265) saxlanılır.

Xosrov və Şirinin xidmətçilərin nağıllarını dinləmələri
Rəssam	Ağa Mirək Mirzə Qiyas
Tarixi	1539-1543
Üslubu	Təbriz miniatür məktəbi
Sifarişçi	I Şah Təhmasib
Saxlanıldığı yer	Britaniya Milli Kitabxanası

Mövzu

Nizaminin "Xosrov və Şirin" poemasında, Xosrov, Şirinlə görüşü münasibətilə kef məclisi qurmuşdur. Onlar, müğənnilərin mahnısını dinləyir, ecazkar musiqi təranələrindən məst olurlar. Bu zaman sevgililər musiqiyə bir an fasilə verərək, xidmətçilərin maraqlı nağıllarına qulaq asırlar:

Bir gün əmr etdi o, düzəlsin işrət, Bu işdə taleylə etdi rəqabət. Dörd bir dövrəsində o uca taxtın, Əyan səcdədəydi hey yığın-yığın.

Nizami poemasında Xosrovla Şirin iki baş qəhrəman kimi qələmə alınsalar da, şair bu surətlərin səciyyəsindəki ziddiyyəti qabarıq şəkildə verməyi lazım bilmişdir. Xosrovu görmədən, tanımadan sevən Şirin, Şapurun tərifi ilə Şirinə məhəbbət bağlayan Xosrov macərası şairin əsərində gözəl səsləndiyi kimi, miniatür dilində də eləcə gözəl və valehedici səslənməli idi. Ağamirək, "Xəmsə"yə çəkdiyi bütün miniatürlərdə olduğu kimi, bu əsərində də tutduğu qayəyə sadiq qalmış və buna görə də, onun əsərləri miniatür şərtiliyinə baxmayaraq, Nizami epizodlarının mayasından pərvazlanmışdır.

Təsvir

Miniatürün mərkəzində, zəngin bəzədilmiş tağ-tavan altındakı geniş taxtda Xosrovla Şirin əyləşmişlər. Sol tərəfdə verilən on səkkiz kəniz (poemaya görə bunlar Firəngiz, Süheyl, Əcəbnuş, Fələknaz, Hamilə, Humayun, Səməntürk, Pərizad, Xətan Xatun və Gövhər-Mülkdür) növbə ilə Xosrovu mədh edən hikmətli sözlər söyləyir, nağıl deyirlər. Son söz verilən rəssam Şapur da məclis iştirakçıları arasındadır. O, məhəbbətin baisi və bilavasitə iştirakçısı kimi şahın yanında fəxri yer tutur. Bir əlini şəstə qaldırmış məğrur görünüşlü Şapur surətində rəssam nfuzlu, özündən razı saray adamının tipik obrazını yaratmışdır.

Lövhədə sənətkarlıq məziyyətlərini göstərən amillərdən biri də zaman-məkan münasibətlərini bildirən spesifik bədii ifadə vasitələrindən düzgün istifadə edilməsidir. Məsələn, rəssam havanı tutqun göy rəngdə verməklə, məşəl və şamdanlar çəkməklə kef məclisinin gecə vaxtı keçdiyini göstərmişdir. Əlbəttə, o dövrün dekorativ şərti boyakarlığında həqiqi gecə, yaxud ümumən zaman-məkan ifadəsi haqqında real təsəvvür yaratmaqda ancaq bu kimi şərti təsvir vasitələrindən istifadə olunurdu. Rəssam, Nizami təsvirlərinin dəqiq illüstrəsinə cəhd etmiş və göründüyü kimi, bəzi uğurlu tapıntıları ilə buna nail olmuşdur. Miniatür, monumental kompozisiyaya malikdir. Tağ, hovuz və bunların qarşısında dəqiq simmetriya üzrə yerləşdirilmiş müxtəlif pozalı fiqurlar həmin monumentallığı daha da artırır. Sağ tərəfdəki kişi, soldakı qadın qrupları bir növ durna qatarı kompozisiyası üzrə verildiyindən o, tamaşaçının nəzər-diqqətini taxtda əyləşmiş Xosrov və Şirinə yönəldir. Düşünülmüş kompozisiya qurumu bu miniatürdə təsvir olunan süjetin açılmasına kömək edən bədii ifadə vasitəsi kimi səslənir.

Ədəbiyyat

• Zamanov, Nadir. Nizami poeziyası və təsviri sənət (Azərbaycan SSR EA Memarlıq və İncəsənət İnstitutu). Bakı: Elm. 1981. səh. 190.