Şirin

Şirin (fars. شيرين‎) (? – 628 AD) – Sasani şahənşahı II Xosrovun həyat yoldaşı, Sasani məlaikəsi olmuşdur. Xosrovun atası IV Hürmüzün ölümündən sonra sərkərdə Bəhram Çubin Sasani taxtını ələ keçirir. Şirin Xosrovla birgə Suriyaya qaçır və burada Bizans imperatoru Mavrikinin himayəsi altında yaşayır. 591-ci ildə Xosrov yenidən İrana qayıdır və imperiyada nəzarəti ələ alır, Şirin isə kraliça olur. Bu zamandan etibarən, Şirin öz təsirindən istifadə edərək ölkədəki xristian azlıqları dəstəkləməyə çalışır, lakin mürəkkəb siyasi vəziyyət onu mümkün qədər ehtiyatlı davranmağa məcbur edir. Şirin özü əvvəlcə nestorianlıq kimi tanınmış Şərq kilsəsinə mənsub olsa da, sonrada Suriya Ortodoks Kilsəsi kimi tanınan Antioxiya miafizit kilsəsinə qoşulmuşdur. 614-cü ildə farsların Yerusəlimi işğal etməsindən sonra İsanın xaçı ələ keçirilərək paytaxt Ktesifona gətirilir və burada Şirinin sarayında ucladılır.

Şirin
شيرين
Mikayıl Abdullayev - "Xosrovun çimən Şirini görməsi", mozaika, Nizami metrostansiyası, Bakı.
Doğum tarixi	VI əsr
Doğum yeri	Xuzistan ostanı, İran
Vəfat tarixi	628
Vəfat səbəbi	intihar
Həyat yoldaşı	II Xosrov
Dini	Xristianlıq
Fəaliyyəti	consort[d]
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Ölümündən bir neçə yüz il sonra, Şirin, Şərq ədəbiyyatının mühüm obrazlarından birinə çevrilmişdir. Əvvəlcə Firdovsinin "Şahnamə"sində kiçik hekayələrdən birində adı hallanan Şirin, sonradan Nizami Gəncəvinin (1141−1209) "Xosrov və Şirin" poemasının əsas qəhrəmanlarından birinə çevrilir. Nizaminin təsiri ilə müxtəlif dövrlərdə, müxtəlif ölkələrdə və müxtəlif dillərdə yazılmış "Xosrov və Şirin", "Fərhad və Şirin" poemalarında Şirin müxtəlif şəkildə təsvir olunmuşdur. Xosrovun oğlu tərəfindən öldürülməsindən sonra, taxtı ələ keçirmiş oğul Şirini də ələ keçirməyə çalısa da, Şirin özünə qəsd edərək, sevgilisi Xosrovla birgə ölməyə üstünlük verir.

Tarixi mənbələrdə

Şirin haqqında ilk məlumatı, həmin tarixi şəxsiyyətin müasiri olmuş Bizans tarixçisi Feofilakt Simokatta verir. Q. Y. Əliyev yazır: "Simokatta şəxsən özü misirli olub VI əsrin sonu-VII əsrin əvvəllərində yaşamış və bu tarixi şəxsiyyətin müasiri olmuşdur." O, bu zaman Bizans imperatoru Heraklinin (610–641) sarayında yaşamış, yazı və kitabət işləri ilə məşğul olmuşdur. Bir sıra əsərlərin müəllifi olan, ərəb, fars, assur dillərini yaxşı bilən Simokatta öz əsərində ilk dəfə Şirinin adını çəkmişdir. O, Sasani şahı Xosrovun, Bizans qeysərinə yazdığı məktubdan bir parçanı eyni ilə əsərinə daxil etmişdir. Simokatta Xosrovun məktubuna əsaslanaraq göstərir ki, Şirin Bizansda anadan olmuş, dini xristian, milliyəti isə rumludur.

Şirin haqqında məlumatların Simokatta tərəfindən verilməsi, onun tarixi şəxsiyyət olmasına şübhə yeri qoymasa da, onun etnik mənşəcə rumlu olması məsələsi mübahisə doğurur, çünki, Şirinin etnik mənşəyi haqqında başqa məlumatlar da vardır.

Erməni mənbələrində Şirinin adı ilk dəfə VII əsrdə yaşamış keşiş Sebeosun tarixi əsərində çəkilir. Bu əsərdə onun haqqında müxtəsər fikir söylənilir. Müəllif, onu, Xosrovun çoxsaylı arvadlarından biri, ən sevimlisi və gözəli adlandırır, həmçinin Sasani sarayının banbişi (Banbishn) kimi təqdim edir. Sebeos Şirinin xuzistanlı olduğunu qeyd etmiş, hansı millətə mənsub olduğunu göstərməmişdir. Lakin xristian olduğunu təsdiq etmişdir. O, yazır:

“ Xosrov çoxlu atəşpərəst qadınlar aldığına baxmayaraq, xristian qadınlardan da nikah etmişdir. O, Xujistan (Xuzistan) məmləkətindən Şirin adlı, olduqca gözəl bir xristian qızla da evlənmişdi...O, Şirini xatunlar xatunu adlandırmışdı. Şirin şah sarayının yaxınlığında monastır və kilsə tikdirdi, oraya keşişlər, digər dini vəzifələrdə çalışan şəxslər də təyin etdi."

VII əsrin 70–80-ci illərində yazılıb, müəllifi naməlum olan Suriya mənbəsində də, Şirin haqqında müəyyən məlumatlar verilmişdir. Bu xronikada ilk dəfə Şirinin erməni mənşəli olması göstərilmişdir, həmçinin, Xosrovun digər xanımı Məryəmin adı çəkilmişdir. Lakin, bu vaxta kimi Bizans və erməni mənbələrində nə Məryəmin adı çəkilmiş, nə də Şirinin erməni mənşəli olması qeyd edilmişdi. Yevqari Saxolastın "Din tarixi" əsərində isə onun adı Sira (Şirin) kimi qeyd edilmiş və arami mənşəli olduğu vurğulanmışdır. Bəzi tədqiqatçılar isə Şirinin Arran hökmdarının nəslindən olduğunu iddia edirlər..

Bəzi müəlliflərin fikrincə Şirin və Məryəm eyni şəxsiyyətdir. Avropa şərqşünaslarından fransız alimi Sen Marten və ingilis şərqşünası Q. Raulinson öz əsərlərində Şirin və Məryəmin eyni adam olduğunu qeyd etmişlər. Lakin, T. Noldeke Məryəmin tarixi şəxsiyyət olduğunu qəbul etsə də, onun Şirinlə eyni adam olduğunu qəbul etmir.

Etnik mənşəyi

Şirinin mənşəyi, hansı xalqa və ölkəyə mənsub olması, milliyəti hələlik dəqiq və elmi surətdə müəyyən edilməmişdir. Nizami Şirini gah Qafqaz gözəli, Bərdə şahzadəsi, gah da ərmən hökmdarı kimi qələmə alaraq onun mənşə və milliyyətcə hansı xalqa, ölkəyə mənsub olduğu barədə açıq və qəti fikir söyləmir. Şair öz poemasında şirini gah erməni, gah da türk kimi təqdim edir. Nizami əsərində Şirinin mənşəyi məsələsinə ilk dəfə Məhinbanunun ona öyüd verdiyi zaman işarə olunmuşdur. Məhinbanu Şirini hər cür hadisədən, Xosrovun ona yetirə biləcəyi ehtimali sədəmədən qorusun deyə bir sıra düzgün məsləhətlər verib, ona özünü qorumağı tapşırmaqla bərabər, həm də Şirinin mənliyini və şəxsiyyətini hərəkətə gətirmək üçün gözələ mənşəyinin və kökünün kimlərdən ibarət olduğunu söyləyir. Xosrovun yüksək əsil-nəsəbi qarşısında özünü alçaq tutmasın deyə onun kim olduğunu belə bəyan edir:

“Əgər o aydırsa, biz aftiyabıq, O Keyxosrovdursa, biz Əfrasiyabıq.”

Klassik ədəbiyyatda çox vaxt ay oğlan və günəş qız simvolu olduğu kimi, Əfrasiyab türklüyü, Keyxosrov isə iranlılığı təmsil edir. Bu simvolika "Şahnamə"də də əks olunmuşdur. Burada Nizami Məhinbanu və Şirinin mənşəcə türk olduqlarını göstərir. Nizami şirini adətən özünü bir türk kimi təqdim edir. O, Qəsri Şirin sarayında bir məhbus kimi həyat sürdüyü zaman Xosrov ora gəlib onunla danışıq aparanda üzünü Xosrova tutaraq söyləyir:

“Qəmzəylə can alan türkəmsə belə, Könül də alaram öpüşlərimlə.”

Nizami Dərbənd hökmdarı tərəfindən göndərilən qıpçaq qızı Afaqı (Appaq) da Şirin sayağı "türk", "türküm" adlandırır. Şair Afaqı təriflədiyi sözlərlə, təşbihlərlə Şirini də tərifləyir, oxşayır. O, Afaqın ölümündən danışaraq, onun dünyadan vaxtsız keçməsinə işarə edəndə belə bir fikir söyləyir:

“Türklər tək olmuşdur bir köçə möhtac, Türklər tək eylədi yurdumu tarac. O türküm getdisə bir gün çadırdan, Saxla tükzadəmi, sən ey yaradan."

Ədəbiyyatda

Nizaminin "Xosrov və Şirin" poemasında

Prototipi

Nizami Gəncəvi Şirin surətində özünün sevimli, nakam həyat yoldaşı Afaqı duyub tərənnüm etmişdir. Ona görə də, "Xosrov və Şirin" poemasında Şirin obrazını son dərəvə səmimi və təsirli təsvir etmişdir. Əsərin hər misrasında şair, Şirin deyərkən öz Afaqını xatırlayıb, nəzərində canlandırmışdır. Onun gözəl səciyyəsini verməyə, hüsn-camalından danışmağa cəhd etmişdir. Afaqı zehnində, qəlbində, düşüncəsində canlandıraraq, Şirin deyə öz sevimli, vəfalı məşuqəsi, istəkli həyat yoldaşının bütün gözəlliyini, nakam eşqini, saf mhəbbətini, ismət və mənəviyyatını təcəssüm edən ədəbi bir abidə yaratmışdır. Məhz buna görə də bu əsər əsrlərdən bəri ürəkləri fəth edir, beyinləri düşündürür, könülləri oxşayır. Şair özü də əsərin sonunda bu cür qərara gəlib, belə bir nəticə çıxarır:

“İbrət gözü ilə bax sən bu əsərə, Özünü uydurma əfsanələrə, Oxu bu dastanı qəlbində kədər, O gözəl Şirinçün ağla bir qədər. Çünki tez tərk etdi o bu aləmi, Cavanlıqda soldu qızılgül kimi. Qıpçaq gözəlim tək elin gözüydü, Sevgilim Afaqın sanki özüydü. O, Dərbənd şahının bir töhfəsiydi, Saf, ağıllı, gözəl gül qönçəsiydi...”

Xüsusiyyətləri

"Xosrov və Şirin" poemasının baş qəhrəmanı olan Şirin elə misilsiz bir surətdir ki, onun vəfa və sədaqəti, iradə və qüdrəti, əxlaq və isməti qərinələrdən bəri dillər əzbəri, həqiqi sevgi və məhəbbət rəmzi olmuşdur. H. Araslı bu obraz haqqında deyir: "Şirin dünya ədəbiyyatı tarixində orijinal bir qadın obrazıdır, Qərbi Avropa ədəbiyyatında belə bir yüksək, ağıllı və praktik qadın obrazını yalnız Şekspir tragediyasında görürük. Dantenin Beatriçası də bir çox xüsusiyyətləri ilə Şirinlə müqayisə edilə bilər."

Şirinin etdiyi yeganə səhv onun ilk dəfə Şapurun sözü ilə durub təkbaşına mədainə getməsidir. Bunu da qızın gəncliyi, təcrübəsizliyi, məhəbbəti ilə izah etmək olar. Şirinin bundan sonrakı bütün hərəkətləri, addımları olduqca mətin və ağıllıdır. Elə ilk başlanğıcdan hadisələrin sonuna qədər Şirin özünü təmiz bir qadın, nəcib məşuqə, vəfalı, sevimli bir insan kimi aparmışdır. Məhinbanunun xeyirxah və ağıllı nəsihətlərinin xeyirxah və ağıllı nəsihətlərini ürəkdən qəbul edib həyatının son anına qədər öz ismət və namusunu qorumuşdur:

“Gözümdən qanlı yaş töksə də həyat, Olsam, olacağam bir halal arvad.”

Məhinbanu vəfat etdikdən sonra Şirin hakimiyyət başına keçərək tam qüdrət və ixtiyar sahibi olur. Onun üçün yaxşı imkan var idi ki, bu zaman istədiyi adama gedib, xoşbəxt ailə qursun, Xosrovu tamamilə xatirindən silib, həmişəlik unutsun. Lakin vəfalı Şirin nəinki bu işi görmür, o, hətta öz hakimiyyətini də qədirbilməz Xosrovun eşqinə qurban verib, naməlum bir taleyin ardınca mədainə yola düşür. Gözlənilməz bir tərzdə Xosrov tərəfindən qarşılanıb, onun nalayiq hərələtlərinə məruz qalsa da, yenə də özünü itirmir, ümidini kəsmir, əhd-peymanına sadiq qalır. Məryəmin vəfatından sonrada hadisələrin gedişi Şirinin gözələdiyinin əksinə olur. Xosrovun nalayiq hərəkətləri yenə də davam edir. Məryəmin ölümündən sonra Şirin, Xosrovun onunla evlənməsini gözləsə də, Xosrov Şirinlə bir cariyə kimi hərəkət etmək istəyir. Şirin buna qarşı çıxdıqda isə İsfahanlı Şəkərlə evlənir.

Şirinlə evlənmək qərarına gələn Xosrov Qəsri Şirinə gəlir. Lakin o, sərxoş olduğuna görə, Şirin onu saraya buraxmır. Şirin qəti qərara gəlir ki, lazım olsa xoşbəxtliyini ismətinə qurban verəcəkdir. Açıqdan-açığa son cavab olaraq Xosrova söyləyir:

“Firuzə günbədə and içirəm mən, Nurlu, parlaq günə and içirəm mən... And olsun ölümsüz əbədiyyətə, And olsun yatmayan oyaq xilqətə... Ki, şah olsan bilə, kəbinsiz yenə, Yetişə bilməzsən istədiyinə...”

Nəhayət Şirin öz istəyinə nail olur. Xosrova ərə gedir:

“Əlindən tutaraq Şirininin şah, Əmr etdi möbidə kəsilsin nikah.”

Şirin Xosrovla evləndikdən sonra da özünü son dərəcə ləyaqətlə aparır. Hamı ilə mehriban, qayğıkeş rəftar edir. Elə bu zaman, o, öz şəxsiyyətini daha artıq büruzə verməyə imkan tapır, daima Xosrovu ədalətə, humanizmə, rəhm və mürvətə sövq edir. Onu kef məclisləri, şənlik əyləncələri qurmaqdan çəkindirir. Şirinin davranışı nəhayət, Xosrova müsbət təsir edir, daxili aləmində müəyyən inkişafa, mənəviyyatında müsbət dəyişiklərə səbəb olur. Şiruyə atası Xosrovu öldürdükdən sonra analığı Şirini ələ keçirmək məqsədini açıb bildirdikdə Şirinin düzgün tədbiri nəticəsində Şiruyə aldanıb onun bütün istəklərini yerinə yetirir.

Şirin təntənəli və şahanə bir dəfn mərasimi təşkil edir. Xosrov üçün Kəyan şahlarına layiq mirvari və digər daş-qaşla bəzədilmiş qızıl tabut hazırladır. Satraplar Xosrovun tabutunu məqbərəyə qoyduqdan sonra, Şirin son vida üçün Möbiddən icazə alıb içəri girir. Bir müddət sonra Şirinin fəryadını eşidən camaat tələsik içəri girir, onu Xosrovun ağuşuna yıxılıb ölmüş görürlər. Hamı bu cəsarət və sədaqətə heyran qalır. Sevgililəri bir məzarda dəfn edib geri qayıdırlar. Şirinin ölümünü Nizami belə qiymətləndirir:

“Xosrov məclisində yatan şəkərə, Xoş olsun bu şirin yuxu yüz kərə!... Alqış bu ölümə, əhsən Şirinə! Öldürən Şirinə, ölən Şirinə! Məhəbbət yolunda ölüm budur bax, Cananə belədir canı tapşırmaq... Çox sağ ol ey dünya, ey dövran, əhsən, Gəlini damadə belə yetir sən!... Bir təxtdə oturdu iki tacivər, Məğbəri bağlayıb geri döndülər. Məzarı tərk etdi o qəmli karvan, Bu sözü yazdılar qayıdan zaman. “Bu Şirindən başqa kimsə dünyada, Özünü özgəyə etməmiş fəda.””

Orta əsrlərin bütün mütəfəkkir alimləri kimi, Nizami də ədalətpərvər bir hökmdar arzusunda olmuşdur. Şair "Xosrov və Şirin" əsərində Şirini öz arzusuna uyğun, könlündən keçən ədalətli bir hökmdar kimi göstərir. Onun simasında ədalətli hökmdarda görmək istədiyi bütün müsbət, nəcib və xeyirxah xüsusiyyətlər, insanlarda görmək istədiyi yüksək ədalət və insanpərvərlik təsvir edilmişdir.

Ümumilikdə, Şirin surəti Nizaminin qadınlara qarşı humanist münasibətinin parlaq təcəssümüdür. Diqqətəlayiq bir haldır ki, bütün Yaxın və Orta Şərq ədəbiyyatında ilk dəfə Nizami Gəncəvi tərəfindən qadın, böyük bir əsərin qəhrəmanı kimi təsvir və tərənnüm edilmişdir.

Xarici görünüşü

Şəkixanovların evində Şirin təsviri

Nizaminin Şirini ancaq mənəvi cəhətdən deyil, zahirən də gözəldir. Tarixçilərin bu haqqda söylədikləri fikirləri Nizami də öz əsərində təsdiq edir. Nizami Şirini şerin, musiqinin özü qədər gözəl və cazibəli təsvir edir. Onu hünər və sənət dünyasının yaraşığı, eşq və məhəbbət səmasının ən parlaq ulduzu, vəfa və sədaqət aləminin əbədi rəmzi kimi tərənnüm edir. Poemanın başlanğıcında şair rəssam Şapurun dili ilə Xosrova Şirini təqdim edən zaman onun əsil-nəsəbi, şəxsiyyəti və bir sıra başqa xüsusiyyətləri haqqında danışarkən, gözəlliyindən də bəhs edir, bu haqqda şahzadəyə geniş məlumat verir. Şirinin gözəlliyini məharətli bir rəssamın gözü və dahi bir söz ustadının duyğusu ilə tərənnüm edir:

“Sanki bir pəridir, pəri yox, bir ay, Qəhrəman bir qızdır, başda kəlağay...”

Nizaminin poetik təsəvvür vüsəti, şairlik ilhamı, qüdrətli sənətkar qələmi mələklərdən gözəl Şirinin hüsn-camalını, onun bədəninin bütün üzvlərini bir-bir münasib təşbir və epitetlərlə elə təsvir və tərənnüm edir ki, Şirinin ilahi camalı gəlib göz önündə dayanır.

Şair gözəlin həyat çeşməsi kimi qaynar, məhəbbət nuru kimi parlaq və füsünkar bir cüt şəhla gözlərini dirilik çeşməsinə, uca və mütənasib qamətini xuraman bir sərvə bənzədir. Uzun, qoşa hörüyünü, qıvrım və qulac saçlarını kəməndə oxşadır. Mərcani, innab, bal dodaqlarını şəkərə, sıraya düzülmüş incə və zərif dişlərini inciyə, sədəfə bənzədir. Gözəlin buxaqlarını nara, yanaqlarını almaya, döşlərini narınca oxşadaraq, onun nadir gözəlliyinə belə yekun vurur:

“Üzü nəsrin kimi, qoxusu nəsrin, Dodağı şirindir, adı da Şirin.”

Nizami, əsər boyu hadisələrin təsvirində yeri gələndə Şirinin hüsn və camalı haqqında fikirlər söyləyir, onun kamal və camalını tərənnüm və təsvir edir. Nizami Şapuru ilk dəfə Ərmənzəminə aparıb Şirinlə görüşdürəndə, Şirinin gözəlliyi rəssamı elə heyran edir ki, sonralar dəfələrlə Şapur bu ilk görüşün təsiri ilə Şirinin gözəlliyi və cazibəsi haqqında söyləyir:

“Sinəsi, qolları büllur kimi tər, Saçları müşk tək ruhu məst edər.”

Vəhşinin "Fərhad və Şirin" poemasında

Vəhşi öz əsərini Xosrovun Şirini tərk edib, isfahanlı Şəkərin ardınca getməsi ilə başlayır. Xosrovun bu növbəti yaramaz hərəkəti gözəlin həssas ürəyini kədərləndirir, onu bərk incidir. Xosrovun möhtəşəm və təmtəraqlı sarayı Şirinə qəfəsdən də darısqal gəlir. O, sarayı tərk edəndə söyləyir:

“Sən ona bir bax ki, bizi süfrəsinə çağırıb, Özü isə başqasına qonaq gedib.”

Nizami Şirini Xosrovun bütün şıltaqlıqlarına dözür. Öz saf eşqi uörunda hər şeyə göz yumub, hər cür əzaba qatlaşır. Sona qədər ancaq Xosrovun məhəbbətinə sadiq qalır. Lakin Vəhşinin Şirini belə deyil, Xosrovun isfahanlı Şəkərlə birlikdə olduğunu öyrənən kimi sarayı tərk edərək başqa yerə köçür, Xosrovdan intiqam almaq fikrinə düşür. Cariyələr onun bu hərəkətini tənqid edərək, vəfasız adlandırdıqda, Şirin Xosrov sarayını tənqid edərək, onun iç üzünü açıb göstərir və "Vəfasızlığı sizlərdən öyrəndim" deyə cavab verir.

Vəhşi Şirini onun xadimlərinin dilindən belə səciyyələndirir: Həddindən artıq gözəl olduğuna görə çox məğrurdur. Xüsusən onun bu qürur və etinasızlığı adi insanlara qarşı yox, kübarlara və zadəganlara qarşıdır. O, yoxsul və möhtaclara qarşı çox mehriban və səxavətlidir. Şirin həm də həddindən artıq cazibəli və gözəldir. Lakin bu qədər zərif olmasına baxmayaraq, hər şeydən artıq at oynatmağı, ovlayıb-quşlamağı sevir.

Vəhşinin təsvir etdiyi Şirin xosrovdan incisə də, hələlik, Fərhada da öz ürəyini verməmişdir. Fərhadın eşq əsiri olduğunu bilsə də, son qərara gəlməmişdir.

Vüsal Şirazinin nəzmə çəkdiyi hissədə isə Şirin çox mükəmməl və ağıllı bir qadın obrazıdır. Vüsalın Şirini olduqca kamallı və mərifətlidir. O, Fərhadın sınaqdan çıxarılmasını davam etdirməyə çalışır. Hər şeydən qabaq, bu yeni aşiqin onu həqiqətənmi sevdiyinə, yoxsa Xosrov kimi hərdəmxəyal olduğuna əmin olmaq istəyir. Fərhad ona eşq elan edib, sadiq qalacağına and içdikdə Şirin ona inanmır, çanki, daha əvvəl Xosrovdan da bu cür vədlər eşitmiş, lakin tam əksini görmüşdü. Şirin Fərhadi içirib sərxoş edərək, ona müxtəlif suallar verir, onun şəxsiyyəti, əsil-nəcabəti və nə məqsədlə səfər etməsi haqqında məlumatlar öyrənməyə çalışır. Vüsalın Şirini musiqi və içkiyə meyillidir. O, sarayda, seyrdə və səyahətdə heç vaxt içkisiz olmur.

Sabir Şirazi nəzmə çəkdiyi hissədə Fərhad və Şirini görüşdürür. Fərhad könlünü açıb Şirinə söylədikdə Şirin onu uzaq, səfalı bir çəmənə dəvət edir, burda Fərhadla gecələyib, ona hər cür ixtiyar verir. Sabirin Şirini sələflərindən fərqli olaraq, zəif iradəli bir qadındır. O, Fərhaddan kam tələb edir. Fərhad bundan imtina etdikdə, o düşünür ki, bunun səbəbi, Xosrovla nişanlı olmasıdır. Fərhadı bu qeyddən azad etmək üçün ona söyləyir:

“Öz mətaımı artıq Xosrova, Başqa dilbəri olduğuna görə satmayacağam. Gəl mənim bu müşkülümü özün asan et, Qucağına alıb ürəyimin kamını ver.”

Nəvainin "Fərhad və Şirin" poemasında

Nəvainin "Fərhad və Şirin" əsərində Şirin surəti Nizamidə olduğu kimi məhəbbət, vəfa və nəciblik simvoludur. Lakin Nəvai ona Xosrovu yox, Fərhadı sevdirir. Fərhadı sevdiyi gündən ölənə kimi bir gün də olsun başqası haqqında düşünmür. Nəvainin əsərində Şirin və Fərhad gənc və həmyaşıddırlar. Həmçinin Nəvai bir dəfə də olsun Xosrov və Şirini üz-üzə gətirmir.

Kövsərinin "Şirin və Fərhad" poemasında

Kövsəri Şirini də Məhinbanunun qardaşı qızıdır. O da adı kimi gözəl və Şirindir. Kövsəri Şirini də məclis qurub əylənməyi, at minib seyrə çıxmağı sevir. Şirinin ipək parça üzərində çəkilmiş şəklini Fərhada hədiyyə verən tacirin dilindən Kövsəri Şirinin gözəlliyini belə təsəvvür edir:

“Nə qız, o dünya gözəllərinin gözəlidir, Onun hüsnü yüz ailənin bəzəyidir. Gözəllikdə o qədər misilsizdir ki, Sanki Kənan ayına layiqdir. O qədər gözəl, cazibəli və şirindir ki, O pəriyə bənzərin adı da Şirin qoyulmuşdur.”

Kövsəri əsər boyu yeri gəldikcə Şirinin gözəlliyindən, qamətindən, şəhla gözlərindən, kaman qaşlarındanqulac saçlarından söz açır. Bu təsvirlər fiziki baxımdan da Nizami Şirinini xatırladır.

Kövsəri Şirini də Nizami Şirini kimi gözəllik vurğunu, eşq və məhəbbət xiridarıdır. Elə ki, Şapur Fərhadın şəklini ona göstərir, qız dərhal şəkil sahibinin hüsnünə vurulur. Taqəti əldən gedir, səbir-qərarı kəsilir. Dayə ondan bu iztirablarının səbəbini soruşduqda Şirin öz eşqini etiraf edir:

“Artıq mən öz başımı eşq yolunda qoymuşam, Öz məsləhətimi məhəbbət əlinə tapşırmışam.”

deyə şeyda ürəyini Fərhada məftun olduğunu dayəsinə açıb bildirir. Dayə onun dərddinə şərik olub lazımi tədbir etmək qərarına gəlir. Şapurun köməyi ilə öz arzusuna çatacağına qızı inandırır. Şirin Şapura müraciət edir və onunla Fərhad haqqında danışır. Şapur yaxın gələcəkdə onları görüşdürəcəyinə söz verir. Nəhayət, Şirin Fərhadla görüşür, özünün əsil mənada məhəbbət mənzilinə giriftar olduğunu duyur:

“Elə ki Şirinin həsrətli gözləri, Onun camalının gülzarını seyr etdi. Ağlını, huşunu elə itirdi ki, Ancaq heyrət onun sirrini saxladı. Ürəyi dərd ilə əlbəyaxa olmuşdusa, Gözləri ilə ləzzət toplayırdı.

Dünyagörmüş dayə şərab məclisində Fərhadı sınamaq, şəxsiyyət və mənşəyini öyrənməyi qıza məsləhət görür. Şirin qurduğu bir şənlik məclisində Fərhada çoxlu şərab içirdikdən sonra onun kim olduğunu soruşub, doğru cavab verməsini rica edir:

“Əsil nəsəbini və mənsubiyyətini mənə söylə. Əziz vətəninin nişanını mənə de.”

Kövsəri Şirini şöhrətpərəstdir. Elə ki, Fərhadın Çin xaqanı nəslindən olduğunu öyrənir, Fərhada olan məhəbbəti daha da artır, özünü xoşbəxt hesab edir:

“Elə ki, onun xaqan nəslindən olduğunu bildilər, Elə ki, onun tacirzadə olmadığını öyrəndilər, Elə bir məhəbbət nəsimi əsməyə başladı, Şirinin ümid çiçəkləri açılmağa başladı.”

Kövsəri Şirini öz iffət və ismətini hər şeydən üstün tutur. Şair dəfələrlə onun əxlaqı barədə fikir söyləyir. Hətta bəzən eyni ilə və ya kiçik dəyişikliklərlə Nizaminin Şirin haqqında fikirlərini təkrar edir.

Kövsəri Şirini uzun müddət Xosrova biganə qalır. Hətta onun adını belə eşitmək istəmir. Şirin zorla İran paytaxtına aparılsa da, bir müddət Fərhadın eşqi ilə yaşayır. Lakin, hadisələrin gedişi dəyişir. Xosrov Şirin üçün qəsr tikdirir. Fərhad bu qəsrə gəlib çıxır və Şirinlə görüşür. Lakin, Şirin öz andına və ilqarına sona qədər ıməl edə bilmir. Fərhadın faciəli ölümündən sonra özünü qoruya bilmir, onun daxilində tərəddüdlər başlayır. Şapurla məsləhətləşdikdən sonra Xosrova məktub yazaraq onunla evlənmək və yaşamaq istədiyini bildirir.

Kövsəri Şirini də Firdovsi Şirini kimi bir növ cinayətə yuvarlanır. Firdovsi Şirini rəqibi Məryəmi zəhərləyib öldürmüşdüsə, Kövsəri Şirini dayəsi vasitəsiylə isfahanlı Şəkəri zəhərləyir.

Vurğunun "Fərhad və Şirin" dramında

Səməd Vurğunun Şirini öz xarakteri, mənəviyyatı etibarilə Nizami Şirinindən tamamilə fərqlidir. Səməd Vurğunun dramında Şirin müstəqil, ardıcıl və bütöv bir surət olmamış, Nizami Şirini səviyyəsinə qalxa bilməmişdir. Şirin daim tərəddüddə olub, kimi sevdiyini müəyyən edə bilməmiş, Xosrova meyl göstərsə də, ürəyini ona açmamışdır.

Səməd Vurğun Şirini Fərhada hörmət bəsləyib, onunla nəzakətlə rəftar etsə də, bu məhəbbət deyildir; Şirin Fərhadı sevmədiyini dəfələrlə açıq şəkildə söyləyir. Fitnə ilə söhbətlərində Şirin Fərhadı sevə bilmədiyi üçün daxilən iztirab çəkdiyini söyləyir, öz fikrini belə ifadə edir:

“O ki, eşqə layiq bir qəhrəmandır, O, məni çox sevir, xeyli zamandır. Mən niyə sevmirəm, sevmirəm onu, Öz ana yurdumun böyük oğlunu...”

Nizami əsərində Şirin və Məryəm üz-üzə gəlmirlər, Səməd Vurğun isə Şirini Mədainə gətirib çıxaranda hamıdan qabaq onu Məryəmlə görüşdürür. Bu görüş zamanı Məryəm Xosrovun nə fikirdə olduğunu Şirinə söyləyir.

Ədəbiyyat

	«Nizami Gəncəvi»
	«Ədəbiyyat»

• Q. Beqdeli – Şərq ədəbiyyatında Xosrov və Şirin mövzusu, Bakı, Elm, 1970

Həmçinin bax

• Nizami Gəncəvi
• Azərbaycan ədəbiyyatı
• Fars ədəbiyyatı
• Türkiyə ədəbiyyatı

Xarici keçidlər

• Güllü Yoloğlu. "Şirin erməni qızıdırmı?!" ( (az.)). azadliq.org. 2010-05-07. 2015-09-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-04-14.