Yan Hus

Yan Hus (çex. Jan Hus) — protestantlığın atası, Husçular hərəkatının başlanması Yan Husun adı ilə bağlıdır. Yan Hus bir müddət Praqa Universitetində rektor kimi fəaliyyət göstərmişdir. 1415-ci ilin 6 iyul tarixində dini fikirlərindən dolayı Konstans şəhər şurasının qərarı ilə yandırılaraq edam edilmişdir. Yan Husun ölümündən sonra onun fikirləri və elmi əsərlərinə əsaslanan 1419–1434-cü illəri əhatə etmiş Husçular hərəkatı baş qaldırmışdır.

Yan Hus
(çex. Jan Hus)
Doğum tarixi	1369
Doğum yeri	Bohemiya krallıqı
Vəfat tarixi	6 iyul 1415
Vəfat yeri	Konstans, Almaniya
Vəfat səbəbi	Yandırılaraq edam edilmişdir
Dəfn yeri	Reyn
Təhsili	Karlov Universiteti[d] (–1393)
Fəaliyyəti	Alim
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı və təhsili

Yan Husun atasının arabaçı olduğu ehtimal edilir. O, ilk əvvəl Praktikdə yerləşən latın məktəbində, daha sonra isə 1390-cı ildən etibarən Praqa şəhərində təhsil almağa başlamışdır. Praqa Universitetində təhsilini başa vurduqdan sonra 1396-cı ildə magistr təhsilini almağa başladı. Yan Hus Çex dilinin yazılması üçün istifadə olunan çex əlifbasında bir sıra yeniliklər gətirdi və yazma prosesini daha da sadələşdirdi. Bohemiya krallığının kralı Venzelsin bacısı Annanın İngiltərə kralı II Riçard ilə evlənməsindən sonra Oksford Universitetində təhsil alan çex tələbələr Oxforddan olan din xadimi Con Viklifin fəlsəfi fikirlərini və kilsə siyasəti ilə bağlı olan yazılarını Praqa Universitetinə gətirməyə başldılar.

Bununla Yan Hus, 1398-ci ildən etibarən Viklifin təlimləri və fikirləri ilə tanış olmaq imkanı qazandı. Con Viklifin kilsə barədə olan fikirləri sərt idi. O, İngiltərədə fəaliyyət göstərən kilsənin əsil simasından uzaqlaşdığını bildirirdi. Viklif kilsənin ən qısa zamanda dünya nemətlərindən və qeyri qanuni qazanclardan imtina etməli olduğu fikrini müdafiə etmişdir. Yan Hus 1398-ci ildə etibarən dini təhsil almağa başladı və 1400-cü ildə rahib kimi fəaliyyət göstərmək hüququ qazandı. 1401-ci ildə isə təhsil aldığı və dərs dediyi universitetdə fəlsəfə faklütəsinin dekanı seçildi. 1402-ci ildə Praqa Universitetinin professor seçildi və 1409–1410-cu illərdə universitetin rektoru vəzifəsini icra etməyə başladı. Yan Hus bu müddət ərzində teologiya və fəlsəfə fənlərindən təhsil aldığı və işlədiyi universitetdə dərslər keçirdi.

Yan Hus 1402-ci ildən etibarən Praqa şəhərinin köhnə səmtində yerləşən Bethlehem kilsəsində çex dilində gündəlik duaların oxunmasına və ibadətlərin icra edilməsinə rəhbərlik etməyə başladı. Hus, Hasenberq baş rahibi Zibok Zajikin sayəsində böyük şöhrət qazandı və bir neçə dəfə şura sədri seçildi. Bayern kraliçası Sofiyanın günah çığardan rahibi seçilməsi Yan Husun nüfuzunu daha da artırmışdır. Yan Hus gündəlik müraciətlərində xalqa standart yaşam tərzindən uzaqlaşmağa dəvət edirdi. O, əsasən şərab tacirləri, zərgərlər və digər növ ticarətlərlə məşğul olan şəxslərə öz hüquqlarını qorumağa, yaşam tərzlərini dəyişməyə dəvət edirdi. Hus, Con Viklifin əsərləri və fikirləri ilə tanış olmuşdu və kilsənin əsas niyyətindən xəbərdar idi. O, din adamların pul hərisi olmalarını və insanların dini hissləri ilə oynayıb onların əmlaklarını neçə hiyləgərcəsinə ələ keçirmələrini qəbul edə bilmirdi.

Yan Hus ən qısa zamanda kilsənin reform keçirməsini və fırıldaqçı rahiblərdən, din xadimlərindən təmizlənməsini tələb edirdi. Yan Husun və tərəfdarlarının fikrincə Xristian dünyasında son sözü Roma Papasının deyil, incilin olmalıdır. Husun müdafiə etdiyi fikirlərdən biridə, hər kəsə öz ana dilində ibadət etmək hüququnun verilməsi idi. Orta əsrlər Avropasında bir çox hallarda insanlara latın dilində dini xidmət təklif edilirdi və bəzi adamlarda latın dilini bilmədikləri üçün bu xidmətlərdən istifadə edə bilmirdilər. Yan Husun qatı reformlar tələb edən fikirləri, Roma-Katolik kilsəsini narahat etməyə başlamışdı.

1408-ci ildə Praqa baş rahibi Yan Husun təlimindən xəbər tutuldu və onu şura rəhbəri vəzifəsindən azad etdi. Ancaq vəzifəsinin əlindən alınması, Husun mübarizə əzmini zəiflətmədi və o, xalq arasında öz təlimini yaymağa davam etdi, bununla da Husçular hərəkatının əsas qoyulmuş oldu. Yan Husun əsas hədəfi Roma-Katolik kilsəsi və Praqa şəhərində yerləşən dini idarə idi. Qısa zamanda Husun, tərəfdarları çoxalmağa başladı və bir müddətdən sonra Bohemiyada yaşayan əhalinin yarıdan çoxu Yan Husu dəstəkləməyə başladılar.

Praqa baş rahibi, şəhərdə artmaqda olan reform tələblərini yatırmaq və kilsənin nüfuzunu bərpa etmək üçün, dövrünün Roma papası olan V Aleksandra müraciər etdi. Gizli şəkildə aparılan danışıqlardan sonra belə bir nəticəyə gəlinmişdir ki, Yan Husun əsas təsirləndiyi şəxs olan Con Viklifin Praqa şəhərində yerləşən bütün kitabları və əlyazmaları kilsəyə verilməli və Yan Hus xalqın qarşısında fikirlərini rədd etməli idi. Dini ayinlərin keçirlməsi hüququ müstəsna şəkildə yalnız katolik kilsəsinə verildi.

1410-cu ilin 9 mart tarixində Roma-Katolik kilsəsinin Yan Hus üçün nəzərdə tutduğu cəzanı elan etdi. Con Viklifə aid olduğu idda edilən 200-dən çox əl yazma yandırıldı və Yan Hus barəsində Roma şəhərində məhkəmə işi açıldı. Husun Romadakı vəkilinin uğursuz olmasından sonra kilsə, 1410-cu ilin iyun ayında Yan Husun Afaroz edilməsi barədə qərar qəbul etdi. Roma Papası İohann 1411-ci ilin fevral ayında Yan Husu lənətlədi. Husun Praqa şəhərindən sürgün edilməsi barədə şəhər şurası tərəfindən qərar qəbul edildi və bu qərardan sonra Praqada husçular tərəfindən ixtişaşlar törədildi.

Böyük bölünmə

Yan Husun yaşadığı dövr xristianlığın dərin böhran keçirdiyi dövlərdən bir idi. Papa VIII Benifikin ölümündən sonra kardinallar vəziyyəti öz xeyirlərinə dəyişmək üçün Romadan deyil Fransadan roma papası seçdilər. 1305-ci ildə kardinalların dəstəyi ilə papa seçilən V Klement öz mərkəzini Roma şəhərindən Fransanın Avinqon şəhərinə köçürür. V Klementdən sonra seçilmiş yeddi papada mərkəz kimi Avinqon şəhərindən istifadə edirlər. Roma papalarının Avinqon şəhərində oturması 1377-ci ildə XI Qriqorun papa seçilməsi ilə başa çatır və o, yenidən Roma şəhərinə qayıdır. XI Qriqor Romaya qayıdandan bir il sonra vəfat edir və bəzi kardinallar fikir müxtəlifliyinin olmasına baxmayaraq, papanın İtaliyadan seçilməsinə qərar verirlər. Bu qərarı qəbul etməyən bir qrup kardinal papanın Fransadan seçilməsini tələb edir və bununla da kardinallar arasında ciddi fikir ayrılığı yaranır.

İtalyan və fransız kardinallar öz papalarını seçir və qarşı tərəfdən seçilmiş papanı qəbul etmirlər. Bununla da papalıq sistemi iki yerə bölünmüş olur. İngiltərə və Roma imperiyası mərkəzi Roma şəhərində yerləşən papanı qanuni şəkildə qəbul edərkən, Fransa və Kastiliya krallığı Fransız əsilli papanı qəbul edir. Mövcud problemi həll etmək məqsədilə 1409-cu ildə Piza şəhərində ali şuranın yığıncağı keçirilir. Şura iki əlavə şuranın çağrılmasını və yeni bir roma papasının seçilməsini təklif edir. Bu təklif problemi daha da dərinləşdirir. Şura hər iki papaya bu addan imtina etməyi və tam müstəqil bir papa seçmək təklifi ilə çıxış edir, ancaq hər iki papa tərəfdarlarının dəstəyi ilə Roma papası titulundan imtina etmirlər. Vəziyyət daha da gərginləşir və iki papa əvəzinə üç papa seçilir.

İngiltərə və Roma imperiyası tərəfindən dəstəklənən italyan əsilli papa, Fransa və Kastiliya krallığı tərəfindən dəstəklənən fransız əsilli papa və Piza şəhərində çağrılmış ali şura tərəfindən seçilən papa. Xristian dünyasında belə bir böhranın yaşandığı dövrdə Bohemiya krallığında baş verən reformist hərəkatlar diqqətdən kənarda qalır və sürətlə inkişaf etməyə başlayır. Yan Husun kilsə barədə olan sərt fikirləri, xalqın geniş kütləsi tərəfindən müdafiə edilir və Hus xalq qəhrəmanı elan edilir.

Yan Husun edam edilməsi və huşçular hərəkatı

Yan Husun tonqalda yandırılmasını göstərən orta əsr miniatürü.

Böyük bölünməyə son qoymaq üçün 1414–1418-ci ilərdə Konstans şəhərində yeni bir şuranın toplantıları keçirilir. Yan Husun da bu yığıncaqlara çağırılaraq, dindirilməsinə qərar verilir. Husun rahat və təhlükəsiz bir şəkildə Konstansa gəlməsi üçün Müqəddəs Roma imperiyasının kralı Ziqmund tərəfindən Yan Husun həyatına təminat verilir. Şura eyni vaxtda fəaliyyət göstərən hər üç papanın fəaliyyətinin dayandırılması barədə qərar qəbul edilir. V Martin yeni Roma papası seçilir və bununla da böyük bölünməyə son qoyulur.

Yan Hus şura tərəfindən təşkil edilən yığıncaqlarda iştirak edir və öz fikirlərini açıq bir şəkildə müdafiə edir. Kral Ziqmundun Husun həyatına verdiyi təhlükəsizlik təminatına baxmayaraq, Hus həbs edilir. Kilsə Yan Husa fikirlərindən imtina etməyi və tövbə etməyə dəvət edir. Əgər belə edəcəyi halda, Husun bağışlanacağına zəmanət verilir. Yan Hus fikirlərindən heç bir zaman imtina etməyəcəyini bildirir. Ali şuranın qərarına əsasən Yan Hus 1415-ci ilin 6 iyun tarixində kütlənin qarşısıda yandırılaraq edam edilmişdir. Husun külləri Ren çayına səpilir.

Etnik baxımdan çex olan Yan Husun tonqalda yandırılaraq edam edilməsi, çexlər arasında ciddi çaxnaşma saldı. Almanlara qarşı çexlərdə formalaşmış nifrət hissi, daha da gücləndi və çexlərin yaşadığı şəhərlərdə toqquşmalar yaşanmağa başladı. 1419–1434-cü illəri əhatə etmiş bu toqquşmalar Husçular hərəkatı adı ilə tarixə düşmüşdür. Yan Husun tərəfdarlarıda arasında fikir ayrılığı baş vermiş husçular, radikal husçular və liberal husçular olmaqla iki yerə bölünür. Radikal husçular Tobor şəhərində çəmləşdiyi üçün, çox zamanlar onlara Tobor husçuları deyilirdi. 1431-ci ildə Bazel şəhərində toplanan şura liberal husçuları öz tərəfinə çəkərək, radikal husçuları təmiz aradan qaldırır. 1434-cü ildə çexlərin azadlıq hərəkatıda adlandırılan Husçular hərəkatına son qoyulur.

Ədəbiyyat

• Matthew Spinka: 'John Hus at the Council of Constance' Columbia University Press, 1965 (Includes the eye-witness account by Peter of Mladonovice)
• Count Lützow: Life & Times of Master John Hus, E. P. Dutton & Co. London, 1909
• Josef Macek: The Hussite Movement in Bohemia, Orbis, Prague, 1958
• Philip Schaff-Herzog: Encyclopedia of Religion
• Richard Friedenthal: Jan Hus. Der Ketzer und das Jahrhundert der Revolutionskriege. 2. Auflage 1987, ISBN 3-492-10331-6
• Fudge, Thomas A. The Magnificent Ride: The First Reformation in Hussite Bohemia, St. Andrews Studies in Reformation History. Aldershot/Brookfield, Vermont: Ashgate, 2008
• Wilhelm, J. (1910). Jan Hus. In The Catholic Encyclopedia. New York: Robert Appleton Company. Retrieved 16 may 2011 from New Advent: Jesus Son of God