Yanayev Komissiyası

Yanayev KomissiyasıKrım tatarlarının SSRİ-dəki vəziyyətini müzakirə etmək üçün yaradılmış dövlət komissiyası.

Krımın etnik tərkibinin xronologiyası. Deportasiyadan sonra Krım tatarlarının kəskin azalması görünür.
  Krım tatarları

1944-cü ilin may ayında Krım tatarları İosif Stalinin əmri ilə Krımdan deportasiya edildi. Sonradan digər deportasiya edilmiş xalqlara bəraət verilib, öz vətənlərinə geri dönmə hüquq tanınsa da, Krım tatarları bu hüquqdan məhrum qaldılar. Mixail Qorbaçovun dövründə bu məsələni müzakirə etmək üçün ilk öncə Qromıko Komissiyası yaradıldı. Andrey Qromıkonun rəhbərlik etdiyi bu komissiya Krım tatarlarının bütün əsas tələblərini rədd etdi. Krım tatarlarının etirazları bundan sonra da davam etdiyi üçün ikinci dəfə Gennadi Yanayevin rəhbərliyi ilə komisisya yaradıldı. Bu komissiya Yanayev Komissiyası adlandırılır.

Komissiyannı fəaliyyəti

redaktə

Qromiko komissiyasından və Fərqanə qırğınlarından sonra hökumət Krım tatarlarının Krıma qayıtmasına icazə verilməsi imkanlarına rəsmən yenidən baxmağa qərar verdi. Gennadi Yanayevin rəhbərlik etdiyi Krım tatarlarının problemləri üzrə komissiya 1989-cu il iyulun 12-də yaradıldı. Əvvəlki komissiyada olduğu kimi, komissiyanın üzvləri də Mərkəzi Asiyadakı Krım tatar diaspor icmaları, eləcə də Krım tatarlarının diaspor icmaları ilə söhbət etmək üçün Sovet İttifaqının hər yerinə səfər etdilər. Krım və Orta Asiya respublikalarının rəhbərliyi, həmçinin NDKT-dən tutmuş OKND-yə qədər Krım tatarlarının hüquqlarını müdafiə hərəkatının müxtəlif spektrindən olan fəallar ilə də görüşlər keçirildi.[1][2] Heyətə Krım tatarlarının da nümayəndələri daxil idi.[3][4] Yalnız 1989-cu ildə rəsmi olaraq Krım tatarı ifadəsinin işlədilməsinə olan qadağa ortadan qaldırıldı. 28 noyabr 1989-cu ildə qəbul edilmiş nəticələr Krım tatar xalqının reabilitasiyasına yol açdı və onların Krıma qayıtmasına imkan verdi.[5]

Qromıko komissiyasının geri qayıtma hüququnu rədd etmək üçün əsas kimi istifadə etdiyi o dövrdə Krımın demoqrafik xüsusiyyətlərinə görə kütləvi qayıdışın asan olmayacağını etiraf etsə də, bu cür bəhanələrin uzun müddətdir Krımı yenidən görmək ümidi ilə yaşayan tatar xalqına ədaləti inkar etmək üçün qəbuledilməz əsas olduğunu da qeyd etdi. Bundan əlavə, ittifaqın digər bölgələrindən olan insanların Krımda işləmək və yaşamaq üçün cəlb edilməsinin davam etdirilməsinin ikiüzlülüyü qeyd edildi və qınanıldı. Eyni zamanda Krım tatarlarına da eyni imkandan məhrum olduğu və Krımda yaşamaq icazəsi almağa cəhd edərkən Krım tatarlarının geniş diskriminasiyaya məruz qaldığını etiraf edildi və onların geri qayıtma imkanlarını məhdudlaşdırmaq üçün xüsusi olaraq nəzərdə tutulan fərmanların ləğvinə çağırıldı. Sonradan Vitali Doğujiyevin rəhbərlik etdiyi və beş Krım tatarından (Refat Appazov, Refat Çubarov, Ferit Ziyadinov, Axtem Tippa və Riza Asanov) əlavə olaraq müxtəlif sovet siyasətçilərindən ibarət başqa bir komissiya yaradıldı.[6][7][8]

Geri dönüş və nəticələr

redaktə

Komissiya həmçinin, Krım tatarları üçün muxtariyyətin bərpa edilməsini də tövsiyə edirdi.[1] 1989-cu ildə deportasiya edilmiş etnik mənsubiyyətlərin geri qaytarılmasına qoyulan qadağa rəsmi olaraq qüvvədən düşmüş elan edildi və Sovet İttifaqının Ali Soveti daha sonra deportasiyaları cinayət elan edərək, Krım tatarlarının geri qayıtmasına yol açdı.[9] Cəmilov həmin ildəcə Krıma köçdü. 1992-ci ilin yanvarına qədər ən azı 166 min Krım tatarı yarımadaya geri döndü.[10] 1991-ci ildə qəbul edilmiş "Repressiyaya məruz qalmış xalqların reabilitasiyası haqqında" Rusiya qanunu bütün sovet repressiyalarına məruz qalmış etnik mənsubiyyətləri reabilitasiya etdi və deportasiya ilə bağlı bütün əvvəlki Rusiya qanunlarını ləğv etdi, "repressiyaya məruz qalmış xalqın irsini təmsil edən mədəni-mənəvi dəyərlərin və arxivlərin bərpası və qaytarılmasına" çağırdı. 2001-ci ildə Krım tatarlar Krımın ümumi əhalisinin 12 faizini təşkil etməkdə idi. [11]

Həmçinin bax

redaktə

İstinadlar

redaktə
  1. 1 2 Human Rights Watch, 1991. səh. 38
  2. Ред. М.Н.Губогло, С.М.Червонная. Крымскотатарское национальное движение Том II. Документы. Материалы. Хроника. Серия: «Национальные движения в СССР». Moskva: ЦИМО. 1992.
  3. Bekirova, 2004. səh. 260-262
  4. Guboglo və Chervonnaya, 1992. səh. 83
  5. Buckley, Ruble və Hofmann, 2008. səh. 238
  6. Ред. М.Н.Губогло, С.М.Червонная. Крымскотатарское национальное движение Том II. Документы. Материалы. Хроника. Серия: «Национальные движения в СССР». Moskva: ЦИМО. 1992.
  7. Постановление Совета Министров СССР № 1117 "Об образовании Комиссии по организации выполнения постановления Верховного Совета СССР "О выводах и предложениях комиссий по проблемам советских немцев и крымско-татарского народа" от 21.12.1989
  8. "О Выводах и предложениях Госкомиссии Г.И. Янаева". NDKT. 20 July 2021 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  9. Sandole və Byrne, Sandole-Staroste və başqaları, 2008. səh. 94
  10. Kamm, 1992
  11. Bugay, 1996. səh. 213

Mənbə

redaktə