Vikipediya

Krım tatarlarının deportasiyası

Krım tatarlarının deportasiyası (krımtatar dili: Qırımtatar halqınıñ sürgünligi; ukrayn dili: Депортація кримських татар; rus dili: Депортация крымских татар) — 18–20 may 1944-cü il tarixləri aralığında ən azı 191,044 nəfər, Krım Tatarları Milli Hərəkatının məlumatına görə isə 400,000-dən çox tatarın Krımdan sürgün edilməsinə verilən addır.[9][10] Bu hadisə etnik təmizləmə və ya mədəni soyqırım kimi qiymətləndirilir.[b] Bu etnik təmizləmə İosif Stalinin göstərişi ilə Sovet dövlət təhlükəsizliyi və gizli polisinin rəhbəri Lavrenti Beriya tərəfindən həyata keçirilmişdir. Üç gün ərzində Beriyanın başçılıq etdiyi NKVD üzvləri kommunistlər və Qırmızı Ordu üzvləri də daxil olmaqla qadınları, uşaqları və yaşlıları mal-qara qatarlarından istifadə etməklə bir neçə min kilometr uzaqlıqda yerləşən Özbəkistan Sovet Sosialist Respublikasına sürgün etmişdir. Krım tatarları Stalinin əmrləri ilə Sovet İttifaqı ərazisində məcburi köçürülməyə məruz qalmış on etnik qrupdan biri idi.

Krım tatarlarının deportasiyası
Əsas münaqişə: SSRİ-də məcburi köçürülmələr və İkinci dünya müharibəsi
Soldan sağa, yuxarıdan aşağı: Evpatoriyada deportasiya üçün qoyulmuş memorial, Kiyevdə şam yandırma mərasimi, Taras Şevçenko parkında memorial yarışı, deportasiyada istifadə olunan mal-qara vaqonunun bənzəri, 1939 və 2001-ci ildə Krım əhalisini müqayisə edən xəritə
Soldan sağa, yuxarıdan aşağı: Evpatoriyada deportasiya üçün qoyulmuş memorial, Kiyevdə şam yandırma mərasimi, Taras Şevçenko parkında memorial yarışı, deportasiyada istifadə olunan mal-qara vaqonunun bənzəri, 1939 və 2001-ci ildə Krım əhalisini müqayisə edən xəritə
Ümumi məlumatlar
45° şm. e. 34° ş. u.HGYO
Yeri Krım yarımadası
Hücumun hədəfi Krım tatarları
Tarix
  • 18–20 may 1944-cü il
Hücum metodu Güc tətbiq etməklə əhali köçürülməsi, etnik təmizləmə, soyqırım[1]
Ölü sayı Müxtəlif təxminlər
a) 34,000[2]
b) 40,000–44,000[3]
c) 42,000[4]
d) 45,000[5]
e) 109,956[6]
Ümumi qurbanlar:191.044-423.100 Krım tatarı Sovet İttifaqında məcburi şəkildə deportasiya edilib.[a]
(ümumi əhalisinin 18-46 faizi[6])
Törədən(lər) NKVD, Sovet gizli polisi
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Deportasiya guya müharibə ərzində Nasist Almaniyası ilə əməkdaşlıq etmiş bəzi Krım tatarlarına görə kollektiv cəza tədbiri kimi götürülmüşdü.[13] Sovet mənbələri tatarları xəyanətkarlıqda ittiham edirdi. Tatar milliyətçiləri isə bu iddialara qarşı çıxış edərək, onların bu ərazilərdən köçürülməsinin Türkiyə ərazisində yerləşən Dardanel boğazına keçid əldə etmək məqsədilə təşkil olunmuş Sovet planının tərkib hissəsi olduğunu bildirirdi. Çünki, Krım ərazisində yaşayan tatarların türklərlə etnik yaxınlığı var idi və onlar bu planın reallaşdırılmasına problem yarada bilərdi. Nasistlər əvvəllər Krım tatarlarına qarşı neqativ yanaşma sərgiləsə də, Sovet qoşunlarının güclü müqaviməti ilə qarşılaşdıqdan sonra onlar bu siyasətlərini dəyişməyə məcbur oldular. Müharibə ərzində əsir düşmüş Sovet məhbuslarının əksəriyyəti Vermaxt tərəfindən dəstək birləşmələri kimi komplektləşdirilirdi. Eyni zamanda, Krım tatarları öz kəndlərini Sovet partizanlarının hücumlarından qorumaq məqsədilə 15,000–20,000 nəfərdən ibarət özünümüdafiə batalyonları yaratmışdı. Həmin silahlı birləşmələr bölgədə hansı tərəf üstünlüyü ələ alsa onun tərəfini tuturdu. Buna əlavə olaraq, müsəlman komitələri də yaradılmışdı ki, onlar da məhdud özünümüdafiə potensialına sahib idi. Bu cür özünümüdafiə qüvvələrinin olmasına baxmayaraq, təxminən eyni sayda Krım tatarları Qırmızı Orduya qoşulmuş və nasist qoşunlarına qarşı mübarizə aparmışdır. Hətta Berlin istiqamətində hücuma keçən Sovet qoşunlarının da tərkibində minlərlə Krım tatarı olmuşdur. Sovet rəsmilərinin əksər hissəsinin əhalinin yalnız günahkar qisminin deportasiya olunmasının tərəfdarı olmasına baxmayaraq, Krım tatarlarının kütləvi köçürülməsini dəstəkləyənlərin də sayı tədricən artırdı.[4]

Səkkiz minə yaxın Krım tatarı deportasiya ərzində həlak olmuş, başqa on minlərləsi isə kəskin köçürmə şəraitinə dözməyərək ölmüşdür. Stalin Krım tatarlarının bütün izlərini aradan qaldırmağa çalışırdı. Hətta o, bu məqsədlə əhalinin növbəti siyahıyaalmalarında bu etnik qrupun adının çəkilməsini qadağan etmişdi. 1956-cı ildə hakimiyyətə gələn yeni Sovet lideri Nikita Xruşşov müxtəlif millətlərin deportasiyası da daxil olmaqla Stalinin apardığı siyasəti tənqid etsə də, Krım tatarlarının geri qayıtmasına olan qadağanın ləğv olunmasına dair də bir qərar qəbul etmədi. Krım tatarları 1980-ci illərin sonlarında Yenidənqurma hərəkatının başlanmasına qədər Mərkəzi Asiyada yaşamağa davam etdilər. Məhz həmin dövrdə 260,000 tatar yenidən öz əvvəlki yurd-yuvasına geri qayıda bildi. Onların sürgünü 45 ildən sonra başa çatmışdı. Krım tatarlarının geri qayıtması haqqında olan qadağa ləğv olundu və Krım Ali Şurasının 14 noyabr 1989-cu ildə qəbul etdiyi qərara əsasən Stalinin hakimiyyəti illərində baş tutmuş deportasiya cinayət kimi qəbul olundu.

2004-cü ilə qədər tatarların böyük hissəsi Krıma geri qayıtdı və yarımadanın əhalisinin 12 faizini təşkil etdilər. Yerli hakimiyyət onların geri qayıtmasına heç bir köməklik göstərmədi, həmçinin itirdikləri torpaqlara görə kompensasiya vermədi. 12 dekabr 2015-ci ildə Ukrayna Ali Radası bu hadisələrin soyqırım kimi tanınması barədə qərar qəbul etdi və 18 may günü Ukraynada "Krım tatarlarının soyqırımı" günü kimi ölkə təqviminə salındı.

Arxa plan

redaktə
  Əsas məqalə: Krım tarixi
 
Qara dəniz xəritəsində rəngləndirilmiş Krım təsviri

Krım tatarları 1441-ci ildən 1783-cü ilə qədər mövcud olmuş Krım xanlığını idarə etmişdir. Məhz həmin tarixdə Krım ərazisi Rusiya imperiyası tərəfindən anneksiya olunmuşdur. 14-cü əsrdən etibarən Qızıl Orda hökmdarı Özbək xanın təsiri ilə əhalisinin əksər hissəsi türkdilli olan Krım xalqı da İslam dinini qəbul etmişdir.[14] Onlar 1468-ci ildən 17-ci əsrə qədər tez-tez ruslarla münaqişə yaşamışdır. Həmin dövrdə Krım tatarları demək olar ki, hər il slavyan ərazilərinin içərilərinə doğru yürüşlər təşkil etmiş, bir çox ələ keçirilmiş insanı kölə ticarətində istifadə etmişdir.[15] Onlar rusların hökmranlığı altında yaşamaqdan imtina etmiş və elə bu səbəbdən də Krımı tərk etməyə başlamışlar. 1784 və 1790-cı illər aralığında ümumilikdə təqribən bir milyon Krım tatarının 300,000-i Krım ərazisini tərk edərək Osmanlı İmperiyasına köç etmişdir.[16]

Krım müharibəsi tatarların növbəti kütləvi emiqrasiyası ilə nəticələnmişdir. 1855–1866-cı illər aralığında ən azı 500,000 müsəlman Rusiya İmperiyasını tərk etmiş və Osmanlı İmperiyasına köçmüşdür. Köç edənlərin ən azı üçdə biri Krımdan, qalan hissəsi isə Qafqazdan idi. Bu dövrdə emiqrasiya edənlər Krımın ümumi əhalisinin 15–23 faizini təşkil edirdi. Rusiya İmperiyası isə bu faktdan ideoloji zəmin kimi istifadə edərək "Yeni Rusiya" yaratmağa cəhd etmişdir.[17] Nəticədə, Krım tatarları getdikcə Krım ərazisində etnik azlığa çevrilmişdir. 1783-cü ildə onlar ümumi əhalinin 98 faizini təşkil etdiyi halda, 1897-ci ildə bu göstərici 34.1 faizə enmişdir. Krım tatarlarının köç etməsi rus hökumətini ərazini "ruslaşdırmağa" başlamaq üçün ruhlandırmışdır. Rus hökumətinin dəstəyi ilə Krıma ruslar, ukraynalılar və başqa slavyan xalqları köçürülmüş, buranın "ruslaşdırılması" siyasəti Sovet dövründə də davam etmişdir.[18]

1917-ci ildə baş vermiş Oktyabr inqilabından sonra, 18 oktyabr 1921-ci ildə Krım SSRİ daxilində muxtariyyət əldə etmişdir.[19] SSRİ-də İosif Stalin hakimiyyətə gəldikdən sonra Krım tatarlarının statusu daha da pisləşdi. 1927 və 1938-ci illər aralığında baş tutmuş repressiyalar ən azı 5.2 milyon Sovet vətəndaşının ölümü ilə nəticələnmişdir.[20]

İkinci dünya müharibəsi

redaktə

1940-cı ildə Krım Sovet Sosialist Respublikasının təqribən 1,126,800 nəfər əhalisi var idi ki, bunun da 218,000 nəfəri və ya 19.4 faizi tatarlardan ibarət idi.[21] 1941-ci ildə Nasist Almaniyası Şərqi Avropanı işğal etdi və nəticədə SSRİ-nin qərb hissəsi də işğala məruz qaldı. Tatarlar ilkin olaraq almanlara Stalin rejimindən xilas olmaq üçün xilaskar kimi baxırdılar və onlar da həmçinin Birinci dünya müharibəsi ərzində almanlardan müsbət rəftar görmüşdülər.[22]

Rumınlar və almanların Krım yarımadasını ələ keçirməsindən sonra Qırmızı Orduda xidmət edən və əsir düşmüş Krım tatarlarının əksəriyyəti əsir düşərgələrinə göndərildi. Nasistlər əvvəlcə bütün Asiya mənşəli əsirlərin öldürülməsini məqsədləsə də, sonradan Qırmızı Ordunun alman işğalçılarına ciddi təzyiq göstərməsi nasistləri bu siyasətlərini dəyişdirməyə vadar etdi. 1942-ci ilin başlanğıcında almanlar Sovet müharibə əsirlərindən özləri üçün dəstək orduları yaratmağa başladı.[23] Dobrucalı tatar milliyətçisi Fazil Ülküsal və Mustafa Edige Kırımal Krım tatarlarının alman əsirliyindən azad edilməsində böyük rol oynadı və həmin azad edilmiş tatar müharibə əsirlərindən Vermaxt üçün Krımın müstəqilliyinə dəstək vermək məqsədilə hərbi birləşmənin, legionun yaradılmasına nail oldu. Bu legionun tərkibində səkkiz batalyon formalaşdırıldı. 1941-ci ilin noyabrından etibarən alman hakimiyyəti tatarlara müxtəlif şəhərlərdə Müsəlman Komitələrinin yaradılmasına icazə verdi və simvolik olaraq bəzi yerli hakimiyyətləri tanıdı. Lakin, onlara heç bir siyasi güc verilmədi.[24]

Krımdakı Krım tatarlarının sayı[25][26]
İl Say Faiz
1783 500,000 98%
1897 186,212 34.1%
1939 218,879 19.4%
1959 — —
1979 5,422 0.3%
1989 38,365 1.6%

Bəzi Krım tatarları isə polis batalyonları və özünümüdafiə briqadaları təşkil edərək öz kəndlərini hücumlardan və Sovet partizanlardan qorumağa başladılar. Alman və Krım tatarlarının sübutlarına əsasən almanlar hər birində 15,000 və 20,000 nəfər Krım tatarlarından ibarət olan özünümüdafiə batalyonları formalaşdırırdı.[27]

Müharibənin sonlarına doğru SS artıq öz tərkibinə müsəlmanları da cəlb etməyə başladı. 1944-cü ilin yayında Krımdan Rumıniyaya təxliyə edilən tatar birləşmələrindən olan 800 keçmiş hərbçi tatarlardan ibarət SS Vaffen Dağ Briqadasına qatıldı. Bu briqada Harun əl-Rəşidin legionlarına inteqrasiya olunana qədər Macarıstanda döyüşdü.[28]

Buna baxmayaraq, heç də bütün tatarlar nasistlərə qoşulmadı. Məsələn, Krım tatarı olan Əhməd Özənbaşlı işğalçılara qarşı çıxış etdi və Sovet müqavimət həəkatı ilə əlaqə saxlayaraq bir sıra strateji və siyasi cəhətdən dəyərli məlumatları onlara ötürdü.[24] Başqa Krım tatarları isə Sovet partizanlarının tərəfində döyüşlərdə iştirak edirdi.[29] Bundan əlavə, İkinci dünya müharibəsi ərzində 25,033 Krım tatarı Qırmızı Ordunun tərkibində döyüşlərdə iştirak etmişdir ki,[30] bu da tatar kəndlərini partizanlardan qorumaq məqsədilə təşkil olunmuş özünümüdafiə qüvvələrinə qatılanların sayından daha çox idi.[27][31] Müharibə ərzindəki xidmətlərinə görə səkkiz nəfər Krım tatarı Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görülmüşdür.[32] Bütün bunlara əlavə olaraq onu da qeyd etmək lazımdır ki, Volqa tatarları Krım tatarlarına nisbətən daha çox işğalçılara qoşulmuş, 35,000–40,000 könüllü Nasist Almaniyası tərəfində döyüşmüş, lakin heç bir kollektiv cəza tədbirinə məruz qalmamışdı.[27]

Krımın almanlar tərəfindən işğal olunması nəticəsində 130,000 insan həlak olmuşdur.[33] İşğal zamanı almanlar 70-dən çox kəndi dağıtmışdır ki, bu da Krım tatarlarının yaşayış məskənlərinin 25 faizini təşkil edirdi. İşğaldan sonra minlərlə Krım tatarı alman zavodlarında zorla işlədilməyə məcbur edilmişdir.[34] Nasistlər Krım tatarları da daxil olmaqla bəzi millətləri "özlərindən aşağı irqin nümayəndəsi" hesab edirdi.[35] 1944-cü ilin aprelində Qırmızı Ordunun Krım yarımadası istiqamətində hücumu nəticəsində almanlar və onların müttəfiqləri buranı tərk etməyə məcbur oldu.[36]

 
Krımda Yevpatoriyada 1918-ci ilin qışında Qırmızı terrorun qurbanlarının cəsədləri

KİV-də məlumatların saxtalaşdırılması

redaktə

Sovet nəşrləri Qırmızı Ordudakı Krım tatarları haqqında məlumatları açıq-aşkar saxtalaşdıraraq, o qədər də irəli gedərək "Oqonyok" jurnalının 1944-cü il nömrəsinin üz qabığında Krım Tatarı Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Üzeyir Əbdürrəhmanovu Krım tatarı deyil, azərbaycanlı kimi qələmə verirdi. Halbuki onun ailəsi bir neçə ay əvvəl Krım tatarı olduğu üçün deportasiya edilmişdi.[37][38] "Tavriya Dağları" adlı kitabda müharibə zamanı könüllü partizan və kəşfiyyatçı kimi almanlara qarşı döyüşmüş Bəkir Osmanovun alman casusu olduğu və güllələndiyi barədə saxta məlumat paylaşılmışdı. Lakin sonradan Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsi etiraf etməyə məcbur oldu ki, Osmanovun alman casusu olmadığını və müharibədə zamanı sağ qaldığını etiraf etsin. Mərkəzi Komitə, eyni zamanda bu səhv məlumatın verilmiş olduğu kitabın sonrakı nəşrlərində yanlış məlumatın düzəldilməsi istiqamətində də əmr verdi. Bunların baş verməsində Osmanovun və ailəsinin fəaliyyəti həlledici oldu.[39] Krımda tatar ana və Lak atanın ailəsində dünyaya gəlmiş və böyümüş Əhmədxan Sultan müharibədən sonrakı nəşrlərdə tez-tez dağıstanlı kimi təqdim edilirdi. Halbuki, Sultan həmişə özünü və kimliyini Krım tatarı kimi təsvir edirdi.[40]

 
Krımın etnik tərkibinin xronologiyası. Deportasiyadan sonra Krım tatarlarının kəskin azalması görünür.
  Krım tatarları

Deportasiya

redaktə
Həmçinin bax: SSRİ-də məcburi köçürülmələr
Bizə dedilər ki, evdən çıxarılırıq və getməyə hazırlaşmağa 15 dəqiqə vaxtımız var. Biz vaqonlara mindik – hər birində 60 nəfər var idi, amma bizi hara apardıqlarını heç kim bilmirdi. Vurulmaq? Asılmaq? Göz yaşları və panika hakim idi.[41]

— Səid – 10 yaşında ikən ailəsi ilə birlikdə Yevpatoriyadan sürgün edilən şəxs.

Rəsm məlumatlara görə, II Dünya müharibəsi zamanı Sovet İttifaqı rəsmi olaraq 10 etnik qrupu[c] Almaniya və müttəfiqləri ilə əməkdaşlıq etdiklərinə görə kütləvi şəkildə cəzalandırmışdır.[42][43] Bu cəzalandırma içərisində Mərkəzi Asiya və Sibir kimi ucqar bölgələrə deportasiya edilmək də daxil idi.[42] 1940-cı illərin sonlarına aid Sovet qaynaqlarında Krım tatarları xəyanətkar xalq kimi təqdim edilirdi.[44] Krım tatarları vətənə xəyanət etdiklərini inkar etsələr də, bu fikir sovet dövründə geniş şəkildə qəbul edilmiş, hələ də rus elmi və xalq ədəbiyyatında qalmaqdadır. Qeyd etmək lazımdır ki, 40 min Krım tatarı Sovet Ordusunda xidmət edərkən,[45] cəmi 20 min Krım tatarı Alman ordusunda xidmət etmişdir. Yəni Sovet tərəfindən döyüşənlərin sayı almanlarla əməkdaşlıq edənlərin sayı iki dəfə çox olmuşdur.[46]

10 may 1944-cü ildə Lavrenti Beriya Stalinə tövsiyə edir ki, Krım tatarları özlərinin "xəyanətkar davranışlarına" görə sərhəd bölgələrindən deportasiya edilməlidirlər.[47] Stalin daha sonra Krım tatarlarının köçürülməsini nəzərdə tutan 5859ss saylı sərəncamını verdi.[48] 18 may 1944-cü ildə başlayan deportasiya cəmi 3 gün davam etdi və 20 may tarixində sonlandı.[49] Bu müddət ərzində NKVD agentləri ev-ev gəzərək Krım tatarlarını silah gücü ilə toplayır və onları möhürlənmiş mal-qara üçün nəzərdə tutulmuş qatarlara minməyə məcbur edirdilər.[50]İnsanlar qatarlara mindikdən sonra isə Özbəkistan Sovet Sosialist Respublikasının ucqar yerlərinə deportasiya edilirdilər. Bu deportasiya zamanı onlar ümumilikdə təxminən 3200 kilometr (2000 mil) yol qət edirdilər.[51] Krım tatarı olan hər bir ailəyə yalnız cəmi 500 kq yük daşımaya icazə verilmişdi.[52] Deportasiya edilməkdən kənarda tutulan şəxslər yalnız deportasiya edilməyən etnik qrupla evlənən Krım tatarı qadınlar idi.[53] Mal-qara üçün nəzərdə tutulmuş yük vaqonlarında həftələrlə yol qət edən Krım tatarlarının ərzaq və içməli su təminatı da çox az idi.[54] Hesab edilir ki, Krımdan 228.392 nəfər Krımdan deportasiya edilmişdir. Onlardan ən azı 191.055 nəfəri Krım tatarı olmaqla 47 min ailədən mütəşəkkil olmuşdurlar.[55][56] Yol boyunca 7.889 nəfər möhürlənmiş vaqonlarda həyatlarını itirdilər. NKVD-in hesabatına görə, 183.155 nəfər Krım tatarı sağ bir şəkildə Mərkəzi Asiyadakı öz təyinat yerlərinə çatmışdırlar.[57] Deportasiya edilənlərin əksəriyyəti Krım kəndlərindən toplanıb. Sürgün edilənlərin yalnız 18 983 nəfəri Krım şəhərlərindən idi.[58]

4 iyul 1944-cü ildə NKVD rəsmi şəkildə İosif Stalinə məruzə etdi ki, deportasiya tamamlanmışdır.[59] Lakin bu məruzənin edilməsindən qısa müddət sonra NKVD üzə çıxardı ki, onun bölmələrindən biri Arabat əqrəbi bölgəsindəki insanları deportasiya etməyi unutmuşdur. İyulun 20-də NKVD qatarlarda əlavə köçürmə hazırlamaq əvəzinə yüzlərlə Krım tatarını köhnə qayığa mindirərək Azov dənizinin ortasına çıxarıb gəmini batırdı. Suda boğulmayanlar isə pulemyotlarla məhv edildi.[53]

Rəsmi şəkildə Krım tatarları Krımdan yox edildi. Deportasiya hökumətin Krım tatarı hesab etdiyi hər kəsi, o cümlədən uşaqları, qadınları, qocaları, hətta Kommunist Partiyasının və ya Qırmızı Ordunun üzvü olanları əhatə edirdi. Beləliklə, onlar qanuni olaraq xüsusi məskunlaşanlar kimi təyin olundular, bu o demək idi ki, onlar rəsmi olaraq ikinci dərəcəli vətəndaşlar idilər, onlara təyin edilmiş ərazinin perimetrini tərk etmək, nüfuzlu universitetlərdə oxumaq qadağan edildi və mütəmadi olaraq komendantlıq qarşısında görünməli idilər.[60]

Deportasiya zamanı Sovet hakim dairələri təxminən 80 min evi, 500 min mal-heyvanı, 360 min akr torpaq və 40 min ton kənd təsərrüfatı malları müsadirə etdilər.[61] 191 min deportasiya edilmiş Krım tatarı ilə birlikdə, Sovet hakimiyyəti 9.620 ermənini, 12.420 bulqarı və 15.040 yunanı Krım yarımadasından deportasiya etmişdi. Bütün bu xalqlar vətən xaini olaraq təqdim edilirdilər və köçürüldükləri yerdə də ikinci dərəcəli vətəndaşa çevrilirdilər.[61] Bunlardan başqa, 1.119 alman və 3.652 xarici vətəndaş da deportasiya edilmişdi.[62] Deportasiya edilənlər arasında başqa etnik mənsubiyyətdən olan 283 nəfər də var idi: italyanlar, rumınlar, kəraimlər, kürdlər, çexlər, macarlar və xorvatlar.[63] 1947 və 1948-ci illərdə SSRİ Daxili İşlər Nazirliyinin yerli nümayəndəliyi tərəfindən daha 2012 veteran Krımdan deportasiya edildi. Onlar müharibə bitdikdən sonra cəbhədən Krıma geri dönmüşdülər.[21]

Ümumilikdə 151.136 Krım tatarı Özbəkistan SSR-ə deportasiya edilmiş; Mari Muxtar Sovet Sosialist Respublikasına 8597; Qazax Sovet Sosialist Respublikasına isə 4286 nəfər; qalan 29.846 nəfər isə Rusiya SFSR-nin müxtəlif ucqar rayonlarına göndərilmişdi.[64] Krım tatarları Özbəkistana çatdıqları zaman yerli əhali tərəfindən düşmənliklə qarşılandılar. Özbəklər onları, hətta onların uşaqlarını belə daş-qalaq etdilər. Çünki eşitmişdilər ki, yeni gələnlər vətən xainidirlər və almanlarla əməkdaşlıq etmişdirlər.[65] Özbəklər "xəyanətkar xalqların zibilxanasına" çevrilməyə etiraz edirdilər. Növbəti illərdə Krım tatarlarına qarşı bir neçə hücum qeydə alındə və onlardan bəziləri ölümlə nəticələndi.[65]

Krım tatarlarının kütləvi deportasiyası Sovet gizli polisi olan NKVD-in rəhbəri Lavrenti Beriya, onun köməkçiləri Boqdan Kobulov, İvan Serov, B. P. Obruçnikov, M. G. Svinelupov və A. N. Apolonov tərəfindən həyata keçirilmişdi. Sahədəki fəaliyyət isə QULAQ sistemi rəhbərinin müavini G. P. Dobrinin, DTX polkovniki G. A. Bejanov, İ. İ. Piiaşev, DTX komisarı general-mayor S. A. Klepov, İ. S. Şeredega, general leytenant B. İ. Tekayev, DTX polkovnik-leytenantı B. İ. Tekayev tərəfindən təşkil edilmişdi. Həmçinin onlara iki yerli rəhbər də — Krım Xalq Təhlükəsizliyi Komissarlığının rəhbəri P. M. Fokin və general-leytenant T. Sergienko — yardım etmişdi.[21] Bu deportasiyanı həyata keçirmək üçün NKVD 5000 silahlı agenti, NKQB isə bir neçə min nizami əsgərlə birlikdə daha 20.000 silahlı adam ayırdı.[48] Stalinin 1944-cü ilin may ayından verdiyi iki direktivdə məlum olur ki, sovet hökumətinin bir çox qurumu maliyyələşdirmədən tutmuş tranzitə qədər bir çox hissələri əməliyyatın həyata keçirilməsində iştirak edirdi.[21]

14 iyul 1944-cü ildə Sovet hakimiyyətinin qərarı ilə əsasən ruslardan təşkil edilmiş 51 min əhali Krımda boş qalmış 17 min kollektiv təsərrüfata köçürüldü. Bunun ardınca, 1945-ci ilin 30 iyununda Krım MSSR tamamilə ləğv edildi.[48]

 
Sürgün edilənlərin əsas göndərildikləri yer olan Özbəkistan.

Sovet təbliğat maşını əhalinin köçürülməsini vətəndaşlardan gizləmək üçün müxtəlif bəhanələr uydurmaqda idi. Bu bəhanələrdən biri də guya Krım tatarlarının könüllü şəkildə Mərkəzi Asiyaya köçməsi iddiası idi.[66] Əslində isə, tarixçi Paul Robert Magocsinni bildirdiyinə görə Krım etnik təmizləməyə məruz qalmışdı.[54] Bu deportasiyadan sonra Rus-Sovet leksikonundan Krım tatarı ifadəsi, bütün Krım tatarı toponimlər (bölgə, şəhər, kənd və dağ adları) yox edildi. Krımda geniş detatarizasiya kampaniyası çərçivəsində bütün xəritələrdəki tatarca yer adları rus adları ilə dəyişdirildi. Yarımadada olan müsəlman məzarlıqları və ibadət yerəri ya dağıdıldı, ya da başqa təyinat üzrə istifadə edilməyə başlanıldı.[54] Stalinin hakimiyyəti illərində hətta Krımda belə bir xalqın mövcud olmasını dilə gətirmək belə qadağan edilmişdi. Bu o həddə çatdı ki, 1959, 1970 və 1979-cu illərdə sovet siyahıyaalmaları zamanı bir çox şəxslərə özlərini Krım tatarı elan etmək belə qadağan edildi. Onlar yalnız özlərini tatar elan edə bildilər. Bu qadağa 1989-cu ildə sovet siyahıyaalınması zamanı götürüldü.[48]

 
Sürgün edilənlərin istiqamətləri.

Nəticə

redaktə

Ölü sayı

redaktə
NKVD sənədlərinə görə deportasiya edilmiş Krım tatarlarının ölümləri[67]
İl Ölənlərin sayı
may 1944 – 1 yanvar 1945 13ş592
1 yanvar 1945 – 1 yanvar 1946 13,183

Krımdan deportasiya edilənlər ilk dəfə Özbəkistan ərazisinə 29 may 1944-cü ildə gəlib çatsalar da, əksəriyyəti 8 iyun 1944-cü ildə deportasiya məntəqələrinə yetişdilər.[68] Son ölüm sayı mübahisəlidir, çünki NKVD deportasiya ölənlərin sayılarının qeydiyyatını tam olaraq aparmamışdır. SSRİ-də deportasiya edilən digər millətlər kimi Krım tatarları da köçürüldükləri yerlərdə xüsusi rejimə tabe şəkildə yaşamağa məcbur edilirdilər.[69] Deportasiya edilənlərin çoxu məcburi əməklə məşğul olurdu: onların işləməyə məcbur edildikləri işlərin siyahısına NKVD-nin nəzarəti altında kömür şaxtalarında və tikinti batalyonlarında işləmək də daxil idi.[70] Deportasiyadan yayınan fərarilər edam edildi. Xüsusi məskunlaşanlar müntəzəm olaraq həftənin yeddi günü gündə on bir-on iki saat işləyirdilər. Belə bir ağır iş rejiminə baxmayaraq, Krım tatarlarına yalnız 200–400 qram arası günlük çörək payı verilməkdə idi.[71][72] Bundan başqa, digər ləvazimatlar da yetərsiz idi, bəziləri "qapı-pəncərəsi olmayan, sadəcə qamışlıq"dan ibarət olan palçıq daxmalarda yaşamağa məcbur oldular.[73]

Deportasiya edilənlərin nəqliyyat məsələsi də digər şeylər kimi çox çətin idi. Nəzəri olaraq, NKVD bir vaqona 50 nəfər və onların yüklərini doldurmağı nəzərdə tuturdu, lakin deportasiya edilənlərdən biri onun vaqonunda 133 nəfərin olduğunu bildirmişdir.[74] Vaqonun zəminində yalnız bir deşik var idi və bu deşikdən tualet kimi istifadə edilirdi. Deportasiya edilən hamilə qadınlar elə bu möhürlənmiş vaqonların içində doğmağa məcbur edilirdilər.[75] Həddindən artıq insanla yüklənmiş bu vaqonlarda gigiyena da pis vəziyyətdə idi və buna görə, tifus yayılmışdı. Qatarlar səfər zamanı yalnız nadir hallarda qapıları açmaq üçün dayandığından, xəstələr istər-istəməz vaqonlarda başqalarını da xəstələndirirdilər. Krım tatarlarını yalnız Özbəkistan SSR-ə təyinat yerinə çatanda möhürlənmiş vaqonlardan azad etdilər. Buna baxmayaraq, bəziləri buradan başqa istiqamətlərə yönləndirdilər və onlar hələ öz səyahətlərini davam etdirməli idilər. Bəziləri iddia edir ki, onlar 24 gün dayanmadan vaqonda səyahət etdirilmişdirlər.[76] Bütün bu vaxt ərzində onlara çox az ərzaq və su verilmişdir.[54] Vaqonların içində hava çox ağır idi və bu da deportasiya edilənlərə çox pis təsir edirdi. Qazaxıstan ərazisində vaqonların qapısı yalnız ölən şəxslərin cəsədlərini çıxarmaq üçün açıldı. Krım tatarları bu xüsisyyətlərinə görə bu vaqonları "təkərli krematoriya" adlandırıblar.[77] Qeydlər göstərir ki, bu uzun səyahət zamanı ən azı 7889 Krım tatarı həlak olub ki, bu da onların bütün etnik mənsubiyyətinin təxminən 4 faizini təşkil edir.[78]

Biz özümüzün çadırlarımızı təmir etməyə məcbur edilirdik. Biz işləyirdik və ac idik. Çoxları aclıqdan o qədər zəifləmişdi ki, öz ayaqları üzərində belə qala bilmirdilər…Bizim kişilərimiz cəbhədə idi və ölülərimizi dəfn edəcək heç kəsimiz yox idi. Bəzən cəsədlər bir neçə gün aramızda qalırdı…Bəzi Krım tatar uşaqları kiçik qəbirlər qazıb, bədbəxt balacaları basdırırdılar.[79]
— Sürgündəki yaşamı təsvir edən naməlum Krım tatarı qadın.

Qidalanma, əməyin istismarı, xəstəliklər, tibbi xidmətin olmaması və Özbəkistanın sərt səhra iqliminə məruz qalma səbəbindən yüksək ölüm nisbəti bir neçə il sürgündə davam etdi. Sürgün edilənlər tez-tez ən ağır tikinti sahələrinə təyin edilirdilər. Özbəkistanın tibb müəssisələri suyun daha təmiz olduğu Krım yarımadasında rast gəlinməyən yerli Asiya xəstəliklərinə, o cümlədən sarı qızdırma, distrofiya, malyariya və bağırsaq xəstəliklərinə həssas olan Krım tatarları ilə dolu idi.[58] Belə səbəblərə görə ilk beş ildə ölüm sayları çox yüksək idi. 1949-cu ildə Sovet hakimiyyəti xüsusi qəsəbələrdə yaşayan deportasiya edilmiş etnik qrupların əhalisinin sayını hesabladı. Onların hesablamasına görə, Krım tatarları arasında 5 il ərzində 44.887 ölüm daha çox olmuşdu. Bu ümumi etnik qrupun 19.6 faizi demək idi.[69] Digər mənbələr bu müddət ərzində 44,125 ölüm,[80] üçüncü mənbə isə NKVD-nin alternativ arxivlərindən istifadə edərək, 32,107 ölüm rəqəmini verir.[5] Bu rəqəmlərə Krımdan köçürülən bütün etnik qruplar — ermənilər, yunanlar və bolqarlar — da daxil idi, amma bu qrupun içərisində mütləq əksəriyyəti tatarlar təşkil etməkdə idi. Köçürülənlər arasında yeni doğulan sayının ölənlərin sayını keçə bilməsi üçün 5 il vaxt lazım idi. Sovet arxivləri göstərir ki, 1944-cü ilin may və 1945-ci ilin yanvar ayları ərzində 13.592 nəfər Krım tatarı sürgündə həyatını itirmişdir. Bu da ümumi olaraq onların 7 faizi deməkdir.[67] Ölənlərin demək olar ki yarısı (6.096) 16 yaşından az olan uşaqlar idi, 4.525 nəfəri yetişkin qadın, 2.562 nəfəri isə kişi idi. 1945-ci il ərzində daha 13.183 nəfər həyatını itirdi.[67] Beləliklə, 1945-ci ilin dekabr ayının sonuna qədər 27.000 Krım tatarı artıq deportasiyaya görə həyatını itirmiş oldu.[81] Daşkənd yaxınlığında yaşayan bir Krım tatarı qadın 1944-cü ildə baş vermiş hadisələri belə xatırlayır:[82]

Mənim valideynlərim 1944-cü ilin may ayında Krımdan Özbəkistana hərəkət etdilər. Mənim valideynlərimin bacıları və qardaşları var idi, lakin Özbəkistana çatdıqları zaman yalnız onlar sağ qalmışdılar. Mənim valideynlərimin bacıları, qardaşları və valideynlərinin hamısı yolda pis soyuqdəymə və digər xəstəliklərə görə öldü…Mənim anam tamamilə tək qaldı və onun ilk tapşırığı ağacları kəsmək idi.

Krım tatarları tərəfindən hazırlanan hesablamalar ölüm rəqəmlərinin daha yüksək olduğunu və onların sürgündə yaşayan əhalisinin 46%-ni təşkil etdiyini göstərir.[83] 1968-ci ildə Leonid Brejnev SSRİ-yə rəhbərlik edəndə Krım tatar fəalları həmin yüksək ölüm rəqəmindən "SSRİ-yə böhtan" adı altında istifadə etdiklərinə görə təqiblərə məruz qalmışdılar. Krım tatarlarının şişirtdiklərini göstərmək üçün KQB həmin etnik qrupun "cəmi" 22 faizinin öldüyünü göstərən rəqəmlər dərc etdi.[83] Qaraçaylı demoqraf Dalçat Ediyev hesab edir ki, deportasiya nəticəsində 34.300 Krım tatarı həlak olub ki, bu da 18 faiz ölüm nisbətini təşkil edir. Hannibal Travis, ümumilikdə 40.000–80.000 Krım tatarının sürgündə öldüyünü təxmin edir.[84] Professor Maykl Ryvkin 1944–1951-ci illər aralığında ən azı 42 min Krım tatarının öldüyünü yazmaqdadır. Ona görə, bunlardan 7900 nəfəri nəqliyyatda ölmüşdür.[4] Professor Brian Glyn Uilyams deportasiya nəticəsində 40–44 min şəxsin öldüyünü yazmaqdadır.[3] Krım Dövlət Komitəsi isə 1944–1948-ci illərdə 45 min Krım tatarının öldüyünü yazmaqdadır. Rəsmi NKVD hesabatında isə bütün xalqın 27 faizinin öldüyü qeyd edilməkdədir..[5] Krım tatarlarının ölüm nisbətlərinin müxtəlif təxminləri:

18%[2] 82%
Sürgündə ölən Sürgündə sağ qalan
27%[5] 73%
Sürgündə ölən Sürgündə sağ qalan
46%[83] 54%
Sürgündə ölən Sürgündə sağ qalan
 
Krımda 1968-ci ildə çəkilmiş bu fotoda boş Krım tatarı evi əks etdirilmişdir.

Reabilitasiya

redaktə

Stalin hökuməti Krım tatarlarının öz dillərində təhsil alma və yayın həyata keçirmə hüququnun varlığını inkar edirdi. Buu qadağaya və demək olar ki, hamısının rusca və özəbəkcə təhsil almasına baxmayaraq, mədəni kimliklərini qoruyub sağlamağı bacardılar. 1956-cı ildə Sovet lideri Nikita Xruşşov Gizli Nitqini söylədi. O, nitqi zamanı Stalin hakimiyyətinin idarəetmə prinsiplərini, eləcə də müxtəlif xalqların deportasiyasını qınadı. Bundan sonra deportasiya edilənlərin bir çoxuna geri dönmə hüququ verilsə də, Sovet almanlarına, Axısqa türklərinə və Krım tatarlarına bu haq verilmədi.[85] 1954-cü ildə Xruşşov Krımın Ukrayna Sovet Sosialist Respublikasının tərkibinə daxil olmasına icazə verdi, çünki Krım Rusiya SFSR ilə deyil, quru ilə Ukrayna ilə bağlıdır.[86] 1956-cı il aprelin 28-də "Böyük Vətən Müharibəsi illərində köçürülmüş Krım tatarlarının xüsusi məskunlaşması ilə bağlı məhdudiyyətlərin aradan qaldırılması haqqında" direktiv çıxarılaraq, deportasiya edilmiş şəxslərin qeydiyyatdan çıxarılması və inzibati nəzarətdən azad edilməsi barədə göstəriş verildi. Bununla belə, müxtəlif digər məhdudiyyətlər hələ də saxlanıldı və Krım tatarlarının Krıma qayıtmasına icazə verilmədi. Üstəlik, elə həmin il Ukrayna Nazirlər Soveti sürgündə olan Krım tatarlarına, yunanlara, almanlara, ermənilərə və bolqarlara hətta Ukrayna SSR-in Xerson, Zaporojya, Nikolayev və Odessa vilayətlərinə köçməyi qadağan etdi.[87] Krım tatarları itirilmiş əmlaklarına görə heç bir kompensasiya almadılar.[85]

1950-ci illərdən etibarın Krım tatarları aktiv şəkildə geri dönmə hüquqlarının bərpa edilməsi üçün mübarizə aparmağa başladılar. 1957-ci ildə 6 min şəxsin imzalanması ilə Sovet İttifaqı Ali Sovetinə petisiya ünvanlandı.[79] Petisiyada Krım tatarlarının siyasi reabilitasiya edilmələri və öz vətənlərinə geri dönmə hüquqlarının bərpa edilməsi istənilirdi. 1961-ci ildə 25 min imza bu motivdə başqa bir petisiya üçün toplandı və Kremlinə göndərildi.[85]

Valideynləri Krımdan sürgün edilən zaman 6 aylıq körpə olan, Özbəkistanda böyüyən Mustafa Cəmilov Krım tatarlarının hüquqları uğrunda mübarizə aparan aktivistə çevrildi. 1966-cı ildə o, həbs edildi və ümumilikdə, Sovet hakimiyyəti illərində 17 il həbsdə qaldı. Bu xüsusiyyətlərinə görə ona "Krım tatarı Mandela" ləqəbi də taxıldı və belə məşhurlaşdı.[88] 1984-cü ildə o, altıncı dəfə "antisovet fəaliyyətinə görə" məhkum edildi, lakin 1976-cı ildə Cəmilovun dördüncü məhkəməsini müşahidə edən sovet dissidenti Andrey Saxarov ona mənəvi dəstək verdi.[89] Yaşlı dissidentlər həbs olunan zaman onları əvəz edəcək yeni, gənc nəsil meydana çıxmaqda idi.[85]

21 iyul 1967-ci ildə Ayşə Seyidmuradova tərəfindən rəhbərlik edilən Krım tatarlarının nümayəndələri Yuri Andropovun da daxil olduğu yüksək vəzifəli Sovet hakim dairələri ilə görüşmək üçün icazə aldılar. Görüş zamanı Krım tatarlarının nümayəndələri SSRİ-nin onlara qarşı yol vermiş olduğu bütün ədalətsizliyin ortadan qaldırılmasını tələb etdilər. 1967-ci ilin sentyabrında SSRİ Ali Soveti qərar qəbul edərək Krım tatarlarının bütünlüklə vətənə xəyanət etdikləri ittihamının əsassız olduğunu bildirdi. Buna baxmayaraq, bəraət digər xalqlardan fərqli olaraq, Krım tatarlarına tam bəraət hüququ verilmədi, çünki onlara öz vətənləri dönmə hüquqları yenə də tanınmadı. Diqqətlə yazılmış qərarda onlara "Krım tatarları" deyil, "Özbəkistan SSR-də kök salmış, əvvəllər Krımda yaşamış […] tatar vətəndaşları" kimi xatırlanır, bununla da Krım tatarlarının mövcudluğu minimuma endirilir və və "həll edilən" məsələ ilə bağlı iddialar üçün əsas yaratmaqla yanaşı, onların geri qaytarılma hüququna olan istəklərini azaldılırdı.[90] Krım tatarları fərqi və qruplar şəklində Krıma özbaşına, dövlət icazəsi olmadan geri dönməyə başladı. Lakin dövlət onları tutaraq geri göndərirdi. Bu proses zamanı təxminən 6 min şəxs Krımdan məcburi şəkildə geri göndərildi.[91] Belə bir mqavimətin ən yaxşı örnəklərindən biri aktivist Musa Mamutdur. O, Krımdan 12 yaşında ikən deportasiya edilsə də, öz evlərinə dönə bilmək üçün fəaliyyət aparmaqda idi. 1975-ci ilin aprelində Mamut Krıma qayıtdı. Simferopol yaxınlığında, Beş-Terek kəndində məskunlaşdı və orada ev aldı. Amma evin notarial şəhadətnaməsi və yaşayış icazəsi yox idi. 23 aprel 1976-cı ildə həbs edildi və 13 may 1976-cı ildə Poltavanın Kremençuk şəhərində şərti olaraq iki il müddətinə azadlıqdan məhrum edildi. Onun həyat yoldaşı Zekiyə Abdullayeva isə 2 il sınaq müddəti olmaqla şərti cəza aldı. Bir neçə aydan sonra cəzasının qalan hissəsi yerli neftayırma zavodunda cəza çəkməyə dəyişdirildi və 18 iyul 1977-ci ildə məhkəmə onu azadlığa buraxdı. Amma yenə də yerli hakimiyyət onun rezidenturasını inkar edib və onu təqib etməkdə davam etməkdə idi. O, tez-tez dostları ilə Krım tatarlarının acınacaqlı durumundan danışırdı. 20 iyun 1978-ci ildə ailəsinə qarşı yeni cinayət ittihamları irəli sürülür və polis onları deportasiya etmək üçün 23 iyun 1978-ci ildə evinə gələndə Mamut üzərinə benzin tökərək kibrit yandırır.[91] O, 5 gün sonra 28 iyun 1978-ci ildə yanıqlar nəticəsində öldü. O, ölüm ayağında yatarkən "bunu kimsə etməli idi" demişdi. Özü Krımda yaşaya bilməsə də, Beş-Tərəkdə dəfn edilmişdir.[92][93][94] Bundan sonra 577 ailə Krımda yaşama hüququ ala bilmişdi.[95] 4 iyul 1978-ci ildə məşhur rusiyalı dissdent Andrey Saxarov Leonid Brejnevə məktub yazaraq Krım tatarlarının geri dönmə hüquqlarının geri qaytarılmasını istəmişdi.[94][96]

1968-ci ildə Özbəkistanın Çırçıq şəhərində Krım tatarları ilə yerlilər arasında münaqişə meydana çıxdı.[97] 1973-cü ilin oktyabrında Azərbaycan yəhudisi olan və Bakıda dünyaya gələn İlya Qabay Moskvada binadan özünü ataraq intihar etdi. O, SSRİ-də fəaliyyət göstərən az saylı dissidentlərdən biri idi və zülm edilmiş xalqların, xüsusən Krım tatarlarının hüquqlarının bərpası uğrunda mübarizə aparırdı. O, bu fəaliyyətinə görə həbs edilmiş və məcburi əmək düşərgələrinə göndərilsə də, bu istiqamətdə gördüyü işləri sonlandırmırdı. Gabay SSRİ-nin Krım tatarlarına qarşı etdiklərini soyqırım ilə eyni anlama gəldiyini bildirməkdə idi.[98] 1973-cü ildə bir digər məşhur dissdent Mustafa Cəmilov Krım tatarlarıın geri dönməsi üçün apardığı fəaliyyətinə görə həbs edildi.[99]

Repatriasiya

redaktə
 
Əhmədxan Sultan yüksək medallarla təltif edilmiş Krım tatarı hərbi təyyarəçi idi. O, iki dəfə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görülmüşdü. O, 1956-cı ildən sonra Krım tatarlarının öz vətənlərinə dönmələrini tələb edən ilk insanlardan biri idi.[100][101]

Qromiko Komissiyası

redaktə

De-stalinizasiya prosesinin aparılmasına baxmayaraq, Krım tatarlarına yanaşma 1980-ci illərin sonuna qədər dəyişmədi. Yenidənqurma dövründə Krım tatarları yenidən Moskvadan tələblər etməyə, siyasi rəhbərləri ziyarət etməyə başladılar.[102][d] Bundan əlavə, onlar ümid edirdilər ki, azaldılmış senzura şəraitində media məsələnin həll olunduğu barədə ənənəvi xətti davam etdirmək əvəzinə, milli məsələnin mediada işıqlandırılmasında öz fikirlərini dinləməyə və əlavə etməyə hazır olacaq.[103][e] 1987-ci ilin 20 iyununda ilk Krım tatarlarının nümayəndəliyi Moskvaya gəldi. Onlar üxtəlif qəzetlərin, jurnalların və televiziya kanallarını, müxtəlif yazıçılar birliklərini ziyarət edib, deportasiya edilmələri barədə danışdılar. Bu dairələrdən onların toplu imzalanmış məktublarını, petisiyalarını dərc etmək xahiş edilsə də, istəkləri rədd edildi.[104][105] Kremlin yaxınlığında Krım tatarlarının etiraz aksiyası təşkil edildi. 26 iyunda Krım tatarları siyasətçi Pyotr Demiçev ilə görüşdülər və Pyotr onlara bu məsələ barədə Qorbaçova məlumat verəcəyini bildirdi. İyulun əvvəlində onlarla Krım tatarı Qızıl Meydanda əllərində geri qayıtmaq hüququ tələb edən lövhələrlə piket keçirməyə başladılar. Etirazların həcmi sürətlə böyüdü: İyulun 23-də Sov. İKP Mərkəzi Komitəsinin binası qarşısında keçirilən piketə 100-ə yaxın etirazçı toplaşdı, ancaq iki gün sonra onların sayı 500-ə çatdı.[106][105][107]

Komissiyanın yaradılması
redaktə

9 iyul 1987-ci ildə hökumət Krım tatarlarının taleyi barədə qərar qəbul etmək üçün xüsusi komissiya yaradılacağını bildirdi.[108] Bir gün əvvəl, Krım tatarlarının bir neçə nümayəndəsi SSRİ Xalq Yazıçısı Yevgeni Yevtuşenko ilə görüş keçirdi. Yevgeni Yevtuşenko Sovet rəhbərlərini Sovet liderləni onlarla görüşməyə, ən azından onları dinləməyə sövq etdi.[109][105] Əvvəlcə onlara Qorbaçovla yox, Pyotr Demiçevlə görüş verilmişdi; Demiçev onların petisiyasına rəğbət bəsləmədi, lakin onların mesajını Qorbaçova çatdırdı.[110]

Məsələ siyasi büroda müzakirəyə çıxarıldı və məsələ ilə bağlı hər hansı əsaslı qərarlar qəbul etmək istəməyən Qorbaçov məsələni komissiyaya həvalə etmək qərarına gəldi. Sonradan nadir hallarda daxili məsələlər ilə məşğul olan Qromikonu Krım tatarları ilə görüşməkdə hədsiz istəksizliyinə və etnik qrupa qarşı düşmən münasibətinə baxmayaraq,[111] Qorbaçov komissiyaya rəhbər seçdi. Qorbaçovla söhbətində o, Krım tatarlarına tamamilə məhəl qoymamaq və son onilliklərdə olduğu kimi onları sürgün yerlərində saxlamaq istəyini ifadə etmişdi. Buna baxmayaraq, Qromiko komissiyanın rəhbəri təyin edildi və o, bu məsələni digər sovet siyasətçiləri ilə könülsüz şəkild müzakirə etdi.[111]

Komissiyanın rəhbərliyinə bir neçə yüksək vəzifəli Sovet dövlət xadimləri daxil edilmişdi. Bunların sırasında Viktor Çebrikov, Vitali Vorotnikov, Vladimir Şerbitski, İnomcon Usmonxocayev, Pyotr Demiçev, Aleksandr Yakovlev, Anatoli Lukyanov, Georgi Razumovski daxil idi. Lakin komissiyada heç bir Krım tatarı daxil edilməmişdi.[112]

Fəaliyyəti
redaktə

Mixail Qorbaçovla görüş xahiş etdikdən sonra 21 Krım tatar nümayəndəsi 27 iyul 1987-ci ildə Kremldə Qromıko ilə 2 saat 27 dəqiqə ərzində çox səmərəsiz görüş keçirdi.[113][f] Qromiko, görüşdə Krım tatarlarından daha sakit olmağı tələb etdi, həmçinin son dərəcə alçaldıcı davrandı.[114] Onları təhqir etmək üçün "icad edilmiş" etnik qrup adlandırmışdı. Nümayəndələr Qromikonun üslubunu Krım tatarlarına nifrətinin[115][116] nəticəsi olaraq qiymətləndirmiş və davranışlarının ləqəbi olan "Mr. Yox"a uyğun gəldiyini qeyd etmişdilər.[113][115]

Növbəti gün TASS-da çıxan xəbər əsas qəzetlərdə çıxmağa başladı. Bu xəbərin mahiyyəti Krım tatarlarının həvəsdən düşməsinə səbəb oldu. Nəinki gənc Krım tatarı aktivistlərin, hətta yaşlı kommunistlərin belə çox məyus etdi, çünki komissiyanın onların tələblərini ciddi şəkildə nəzərdən keçirmək istəmədiyi aydın oldu.[117][118]

Bu vaxt ərzində Krımdakı yerli hakimiyyət orqanları Krım tatarlarının geri dönmə ideyasına şiddətlə qarşı çıxmaqda idilər. Onlar buna görə, daha çox Krım tatarının birbaşa yarımadada məskunlaşmaq üçün gələcəyini təxmin edərək pasport rejimini daha da gücləndirdilər.[119] Nikolay Rıjkov həm Krımda, həm də Krasnodarda yeni sakinlərin qeydiyyata alınmasını qadağan edən əmr verdi.[120][g] Hökumət Krım tatarlarının Krım MSSR-ə qaytarılması və bərpası istəyini ifrat mövqe kimi səciyyələndirirdi və bu mövqelərin konkret olmadığını iddia edirdi.[121]

Krım tatarlarının təşkilatı olan Mərkəzi Təşəbbüs Qrupu (MTQ) da fəaliyyətə başlamışdı. Qromikonun daha çox etiraz nümayişlərin yaxşı qarşılanmayacağı ilə bağlı xəbərdarlığına baxmayaraq, Mustafa Cəmilovun rəhbərlik etdiyi Mərkəzi Təşəbbüs Qrupu Moskvada qalmağa və İzmailovski parkında davamlı mitinqlər etməyə davam edirdi. Buradakı etirazlara Cəmilov fraksiyasından Səbriyyə Seyidova, Səfinar Cəmilova, rəşad Cəmilov və Fuad Ablyamitov daxil idi.[122] Ənənəvi olaraq Krım tatarlarının milli hərəkatçıları əsasən Sovet dissidentləri tərəfindən kommunist olaraq dəyərləndirilirdilər.[123][h] Lakin yuxarıda adları qeyd edilən MTQ üzvləri fərqli idilər. Onlar Qərbdən dəstək almağa çalışmaqla birlikdə, Krım Tatarlarının Milli Diviziyasından daha mülayim idilər.[124] Mərkəzi Təşəbbüs Qrupu qeyri-mütənasib olaraq mühacirətdə doğulmuş və əvvəllər heç vaxt milli hərəkatın bir hissəsi olmamış gənc nəsildən ibarət idi və Sovet hakimiyyəti Krım tatarlarının hüquqlarına mənalı şəkildə toxuna bilmədiyi üçün güclərini artırdı.[125][122][126][i][127][128]

Komissiyanın nəticəsi
redaktə

Krım MSSR-in bərpası və Krım tatarlarının Krıma qaytarılması planları ilə bağlı müxtəlif təkliflər göndərilsə də, Krım tatarlarının Krıma qayıtmağı dəstəklədiyini göstərən sorğu məlumatlarına əlavə olaraq, Krım tatar icmasının tələbləri rədd edildi. Qromıkonun 1988-ci ilin iyununda verdiyi yekun bəyanatda Krımın indiki demoqrafik durumuna görə Krım MSSR-in bərpası üçün "heç bir əsasın" olmadığı bildirilir[129][130] və Krıma gələn Krım tatarlarının yalnız kiçik bir hissəsinin mütəşəkkil işə götürmə sxemi ilə Krımda işləməsi təklif edilirdi. Hesabatda guya Krım tatarlarının kütləvi şəkildə geri dönmək istəyində olmamaqları iddia edilirdi, əvəzində isə onların sürgündə olduqları yerlərdə mədəni ehtiyaclarını qarşılamaq üçün əlavə olaraq kiçik miqyaslı tədbirlər görməyi təklif edirdi.[131][132] Həmçinin, komisisyanın yekun qərarı Krım tatarlarının fərqli etnik qrup kimi rəsmi tanınmasının bərpasına razılıq vermədi.[130][133][134][j]

Komissiyanın yekun qərarının yayımlanması Krım tatarları arasında çox pis qarşılandı. Hətta kommunist Krım tatarları belə məyus olmuşdular və komisisyanın işini tərəfsiz gördüyünə şübhə etdiklərini bildirirdilər.[135] Məsələn, onlardan biri Rollan Qadıyev idi. Rollan Kadıyev o vaxta qədər hakimiyyəti təhrik edə biləcəyi qorxusundan Qırmızı Meydandakı mitinqə qarşı çıxmış və digər Krım tatarlarına tez-tez hökumətin təxribatlarına cavab verməməyi və vətənpərvərliyi qorumağı tövsiyə edirdi.[136] Lakin o da, komissiyanın qərarını açıqlamasından sonra məyus oldu. Qadıyev Krıma yalnız bir neçə tatarın köçməsinə icazə verilməsinə qəzəblənmişdi və bunu "vətən üçün lotereya" adlandırırdı. O, Qromıkonun Krım MSSR-in demoqrafik səbəblərə görə bərpa oluna bilməməsi ilə bağlı gəldiyi qənaətləri də tənqid edərək, Qazaxıstan SSR-in qazaxların region əhalisinin cəmi 13%-ni təşkil etdiyi vaxt yarandığını qeyd edirdi.[137]

Yanayev komissiyası

redaktə

Qromiko komissiyasından və Fərqanə qırğınlarından sonra hökumət Krım tatarlarının Krıma qayıtmasına icazə verilməsi imkanlarına rəsmən yenidən baxmağa qərar verdi. Gennadi Yanayevin rəhbərlik etdiyi Krım tatarlarının problemləri üzrə komissiya 1989-cu il iyulun 12-də yaradıldı. Əvvəlki komissiyada olduğu kimi, komissiyanın üzvləri də Mərkəzi Asiyadakı Krım tatar diaspor icmaları, eləcə də Krım tatarlarının diaspor icmaları ilə söhbət etmək üçün Sovet İttifaqının hər yerinə səfər etdilər. Krım və Orta Asiya respublikalarının rəhbərliyi, həmçinin NDKT-dən tutmuş OKND-yə qədər Krım tatarlarının hüquqlarını müdafiə hərəkatının müxtəlif spektrindən olan fəallar ilə də görüşlər keçirildi.[138][139] Heyətə Krım tatarlarının da nümayəndələri daxil idi.[140][141] Yalnız 1989-cu ildə rəsmi olaraq Krım tatarı ifadəsinin işlədilməsinə olan qadağa ortadan qaldırıldı. 28 noyabr 1989-cu ildə qəbul edilmiş nəticələr Krım tatar xalqının reabilitasiyasına yol açdı və onların Krıma qayıtmasına imkan verdi.[142]

Qromıko komissiyasının geri qayıtma hüququnu rədd etmək üçün əsas kimi istifadə etdiyi o dövrdə Krımın demoqrafik xüsusiyyətlərinə görə kütləvi qayıdışın asan olmayacağını etiraf etsə də, bu cür bəhanələrin uzun müddətdir Krımı yenidən görmək ümidi ilə yaşayan tatar xalqına ədaləti inkar etmək üçün qəbuledilməz əsas olduğunu da qeyd etdi. Bundan əlavə, ittifaqın digər bölgələrindən olan insanların Krımda işləmək və yaşamaq üçün cəlb edilməsinin davam etdirilməsinin ikiüzlülüyü qeyd edildi və qınanıldı. Eyni zamanda Krım tatarlarına da eyni imkandan məhrum olduğu və Krımda yaşamaq icazəsi almağa cəhd edərkən Krım tatarlarının geniş diskriminasiyaya məruz qaldığını etiraf edildi və onların geri qayıtma imkanlarını məhdudlaşdırmaq üçün xüsusi olaraq nəzərdə tutulan fərmanların ləğvinə çağırıldı. Sonradan Vitali Doğujiyevin rəhbərlik etdiyi və beş Krım tatarından (Refat Appazov, Refat Çubarov, Ferit Ziyadinov, Axtem Tippa və Riza Asanov) əlavə olaraq müxtəlif sovet siyasətçilərindən ibarət başqa bir komissiya yaradıldı.[143][61][144][145]

Geri dönüş prosesi

redaktə

Komissiya həmçinin, Krım tatarları üçün muxtariyyətin bərpa edilməsini də tövsiyə edirdi.[138] 1989-cu ildə deportasiya edilmiş etnik mənsubiyyətlərin geri qaytarılmasına qoyulan qadağa rəsmi olaraq qüvvədən düşmüş elan edildi və Sovet İttifaqının Ali Soveti daha sonra deportasiyaları cinayət elan edərək, Krım tatarlarının geri qayıtmasına yol açdı.[146] Cəmilov həmin ildəcə Krıma köçdü. 1992-ci ilin yanvarına qədər ən azı 166 min Krım tatarı yarımadaya geri döndü.[147] 1991-ci ildə qəbul edilmiş "Repressiyaya məruz qalmış xalqların reabilitasiyası haqqında" Rusiya qanunu bütün sovet repressiyalarına məruz qalmış etnik mənsubiyyətləri reabilitasiya etdi və deportasiya ilə bağlı bütün əvvəlki Rusiya qanunlarını ləğv etdi, "repressiyaya məruz qalmış xalqın irsini təmsil edən mədəni-mənəvi dəyərlərin və arxivlərin bərpası və qaytarılmasına" çağırdı.[148]

2001-ci ildə Krım tatarlar Krımın ümumi əhalisinin 12 faizini təşkil etməkdə idi.

Rus dissidentlərinin reaksiyası
redaktə

Tatarların Krıma geri dönüş prosesi başlayan zaman yarımadanın əhalisinin əksəriyyətini ruslar təşkil edirdi. Onlar əksərən Krım tatarlarının geri dönməsinə qarşı idilər və bunu işğalçı düşmən kimi dəyərləndirirdilər. Rus dissidentləri yeni gələn Krım tatarlarının torpaq almasını çətinləşdirmək üçün bütün rusları boş torpaqları almağa və ya Krımdan kənarda yaşayan qohumlarının buradan torpaq almalarını təşkil etməyə çağırırdılar. Krımda hakim dairələr bilərəkdən bürokratik əngəllər yaratmaqdaydı. Onlar bununla Krım tatarlarının ev və torpaq almalarına əngəl olmağa çalışırdılar. Sovet İttifaqı rəhbərliyi tərəfindən Krım tatarlarına ev tikmək üçün verilmək üçün ayrılan torpaqlar yarımadanın Slavyan əhalisinə baş və ya bağ evi tikmək üçün paylaşdırıldı.[149][150]

1989-cu ildə qayıdışın başlanğıcında müxtəlif rus millətçiləri Krımda "Tatar xainləri – Krımdan çıxın!" şüarı altında etiraz aksiyaları keçirdilər. 1990-cı ildə Yalta yaxınlığında yerli əhali ilə Krım tatarları arasında bir neçə toqquşma olduğu bildirilmiş və bu, ordunun müdaxiləsi ilə nəticələnmişdir.[149]

Hökumətin reaksiyası
redaktə

Sovet İttifaqının dağılmasından sonra Krım Ukraynanın tərkib hissəsi oldu. Ukrayna Krım tatarların yeni gələn nümayəndələrinə yalnız məhdud dəstək göstərirdi. 1991-ci ildə qəbul edilmiş Ukrayna Vətəndaşlıq Qanunu əsasında yeni gələn 150 min Krım tatarına dərhal vətəndaşlıq verildi. Ölkə müstəqilləşdikdən sonra gələn 100 min Krım tatarı isə müxtəlif problemlərlə qarşılaşdı. Bu problemin əsasını süni şəkildə yaradılmış bürokratik əngəllər idi. 2000-ci ilə qədər 46.603 nəfər yeni gələn torpaq sahəsi üçün müraciət etsə də, onların müraciətlərinin əksər hissəsi rədd edilmişdir.[151][152]

Rusiya Federasiyasının Krımı ilhaq etməsi

redaktə

2014-cü ilin mart ayında Krımın Rusiya Federasiyası tərəfindən ilhaqı baş verdi, bu da öz növbəsində Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Assambleyası tərəfindən qeyri-qanuni elan edildi (Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Assambleyasının 68/262 saylı Qətnaməsi) və Krım tatarlarının hüquqlarının daha da pisləşməsinə səbəb oldu. Rusiya Federasiyası 21 aprel 2014-cü ildə "Erməni, bolqar, yunan, Krım-tatar və alman xalqlarının reabilitasiyası və onların dirçəliş və inkişafına dövlət dəstəyi tədbirləri haqqında" 268 nömrəli Fərman versə də, praktikada Rusiya təqibləri gücləndirdi, Krım tatarlarının və onların insan hüquqlarının vəziyyəti əhəmiyyətli dərəcədə pisləşdi. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnsan Hüquqları üzrə Ali Komissarlığı 2016-cı ildə Kremlə qarşı xəbərdarlıq etmişdi. Xəbərdarlıq Rusiyanın "Krım tatarlarının nümayəndələrini qorxutmasına, təqib etməsinə və onları çox vaxt şübhəli ittihamlarla həbs etməsinə" və nümayəndəli qurum olan Krım Tatar Milli Məclisinin qadağan edilməsinə görə edilmişdi.

BMT-nin hesabatına görə, Krımın Rusiya tərəfindən işğal edilməsindən sonra yarımadanı 100 mindən çox insan tərk etmişdir. Bu tərk edənlərin çoxu da Krım tatarı olmuşdur və bu onsuzda həssas icmanın daha da zəifləməsinə yol açmışdır. Krım tatarları getmələrinin səbəbləri kimi Rusiyanın yeni hakimiyyət orqanlarına etibar etməmələrini, özlərini təhlükəsizlikdə hiss etməmələri və rusların hədə-qorxularını qeyd ediblər. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnsan Hüquqları üzrə Ali Komissarlığının 2015-ci il hesabatında Krımda müxtəlif insan haqları pozuntularının, o cümlədən Krım tatarlarının deportasiyalarının 71-ci ildönümünü qeyd etmələrinin qarşısının alınması ilə bağlı Rusiyaya xəbərdarlıq edib.

 
Krım tatarlarının deportasiyası qurbanlarının xatirəsinə həsr olunmuş və 2016-cı ildə Kiyevdə təşkil edilmiş tədbir.

Müasir görüşlər və miras

redaktə
KQB əməkdaşları bizim sürgündə həlak olmuş Krım tatarları ilə bağlı statistik sübutlar toplamağımıza və Stalin illərində xalqı ələ salan, Nürnberq məhkəmələrinin göstərişlərinə görə insanlığa qarşı cinayətlərdə mühakimə edilməli olan sadist komendantlara qarşı materiallar toplamağımıza qəzəblidirlər. 1944-cü ilin cinayəti nəticəsində minlərlə bacı-qardaşımı itirdim. Və bunu xatırlamaq lazımdır![153]
— Mustafa Cəmilov və ya digər adı ilə Mustafa Əbdülcəmil Qırımoğlu, 1966

Tarixçi Edvard Allvorth qeyd edir ki, Krım tatarlarınn marginallaşdırılmasının genişliyi SSRİ-nin milli siyasətində fərqli bir nümunə idi. O, bunu əsaslandırmaq üçün SSRİ-də Kommunist Partiyasının Krım tatarlarını fərqli bir etnik kimlik kimi tanınmaması siyasətində qəti olaraq geri addım atmamasını, onları assimiliyasiya etməyə və sürgündə kök salmağa məcbur etməyə çalışmasını əsas gətirir. O, Krım tatarlarına qarşı izlənilən bu siyasətin çeçenlər, inquşlar, qaraçaylar və kalmıklar kimi deportasiya edilmiş etnik qrupların hamısının Xruşşov dövründə tam reabilitasiya edilməsindən fərqli olduğunu bildirir.[154]

 
Mustafa Cəmilov Sovet İttifaqı dövründə xalqının hüquqlarını müdafiə etdiyi üçün 17 il həbs yatmışdır.

1989–1994-cü illər ərzində təxminən 250 min Krım tatarı Mərkəzi Asiyadan Krım yarımadasına geri döndü. Bu proses onların öz vətənlərinə geri dönmək uğrunda apardıqları mübarizədə qələbə simvolu hesab edilirdi.[155] Onlar buna sürgün edilmələrindən keçən 45 ildə nail olmuşdular.[156]

Stalin dövründə deportasiya edilən heç bir etnik qrup sonradan buna görə kompensasiya almadı. Buna baxmayaraq, bəzi Krım tatarı qrupları və ya fərdləri beynəlxalq ictimaiyyəti bu məsələdə Sovet İttifaqının varisi Rusiya Federasiyasına təzyiqlər etməyə çağırırdılar.[42] Onlar bununla Rusiyanın deportasiya edilmiş şəxslərə və ya onların ailəsinə məcburi köçürülmə üçün müəyyən maddi kompensasiya verəcəklərinə ümid edirdilər. Lakin bu olmadı.[157]

İkinci Dünya müharibəsi zamanı Qızıl Ordu Berlinə hücum edərkən tərkibində xeyli sayda Krım tatarının olmasına baxmayaraq, deportasiyadan sonrakı on illər ərzində onlara "vətən xaini" və "beşinci kolon" kimi münasibət göstərildi.[158][159] Bəzi tarixçilər yazırlar ki, Krım tatarlarının deportasiyası Stalinin Krımı tamamilə nəzarətə alma planının bir hissəsi idi. Sovetlər İstanbul boğazlarına çıxış və Türkiyədə bu bölgənin nəzarətini ələ keçirmək istəyirdilər və Krım tatarları türkiyəlilər ilə qohum idi. Beləliklə, Krım tatarlarını xəyanətkar kimi təqdim etməklə, bu münasibəti onların qohumlarına, yəni Türkiyəyə də genişləndirmək olardı.[32] Tədqiqatçı Valter Kolarz iddia edir ki, 1944-cü ildə Krım tatarlarının deportasiyası və etnik mənsubiyyət kimi ləğv edilməsi cəhdi 1783-cü ildə başlayan Rusiyanın Krımın əsrlərlə davam edən müstəmləkəçiliyi prosesinin son aktı idi.[16] Tarixçi Qreqori Dyufo Sovet İttifaqının Krım tatarlarına qarşı ittihamlarını onların zorla köçürülməsi üçün əlverişli bəhanə kimi qiymətləndirir. Ona görə, bu yolla Moskva bir tərəfdən geostrateji Cənubi Qara dənizə misilsiz çıxışı təmin edir, eyni zamanda hipotetik üsyankar xalqları məhv edirdi.[159] Rus və sovet tarixinin professoru Rebekka Manli də oxşar nəticəyə gəlib ki, Sovet hökumətinin əsl məqsədi sərhədyanı rayonları "etibarsız elementlərdən" "təmizləmək" idi.[160] Professor Brayan Qlin Uilyams bildirir ki, Axısqa türklərinin deportasiyası heç vaxt döyüş meydanına yaxın olmamasına və heç bir cinayətdə ittiham olunmamasına baxmayaraq, hər hansısa real "ümumbəşəri kütləvi cinayətlərdən" daha çox krımlıların və qafqazlıların deportasiyasının daha çox sovet xarici siyasəti ilə bağlı olduğuna ən güclü inam verir.[161]

Alim və tarixçilərin müasir şərhləri bəzən mülki şəxslərin bu kütləvi deportasiyasını bəşəriyyətə qarşı cinayət,[162] etnik təmizləmə,[163][155][54] əhalinin azaldılması,[164] Stalinist repressiya aktı[165] və ya "etnosid", bir millətin kimliyini və mədəniyyətini qəsdən silmək kimi dəyərləndirirlər.[166][159] Krım tatarları bu hadisələri "sürgünlik" adlandırmaqdadırlar.[167] Krım tatarlarının "mədəniyyətsiz" və deportasiyaya layiq millət kimi görülməsi Krıma köçən rus və ukraynalılar arasında hələ də qalmaqdadır.[168]

Soyqırım məsələsi və tanınma

redaktə
 
Krım tatarlarının soyqırımı xatirəsinə buraxılmış Ukrayna sikkəsi. 2015-ci ildə buraxılıb.
Krım tatar soyqırımı qurbanlarının anım günü üçün 2020-ci ildə Kiyevdə proyeksiya xəritəsi

Bəzi fəallar, siyasətçilər, alimlər, ölkələr və tarixçilər daha da dərinə gedərək deportasiyanı soyqırım və ya mədəni soyqırım aktı kimi təqdim edirlər. Norman Naimark yazır:

Çeçenlər və inquşlar, Krım tatarları və müharibə dövrünün digər "cəzalandırılmış xalqları" həqiqətən də, fiziki olaraq olmasa da, özlərini tanıyan millətlər kimi məhv edilməli idilər.

Professor Lyman H. Legters iddia edir ki, Sovet cəza sistemi, onun köçürmə siyasəti ilə birlikdə, soyqırım hesab edilməlidir, çünki hökmlər daha çox konkret olaraq müəyyən etnik qruplara aid edilmişdir və onların xilas olub yaşaması xüsusi vətəni ilə bağlı olan bu etnik qrupların köçürülməsi "yalnız qrupun öz vətəninə bərpası ilə aradan qaldırıla bilən soyqırım effektinə malik idi". Siyasi elmlər üzrə mütəxəsis Stefan Blank deportasiya həm də soyqırımı kimi təqdim edir. O, deportasiyanı rusların etnik azlıqları yox etmək üçün inkişaf etdirmiş olduğu müstələkə texnikasının bir hissəsi hesab edir. Sovet dissidentləri İlqabay və Pyotr Qriqorenko də hadisələri soyqırım kimi sinifləndirmişdirlər. Tarixçi Timoti Snyder deportasiyanı "soyqırım standartlarına cavab verən" Sovet siyasətləri siyahısına daxil etmişdir. Tarixçilər Alexandre Bennigsen və Marie Bennigsen-Broxup Krım tatarlarının və Axısqa türklərinin deportasiyalarını Sovet hökuməti tərəfindən uğurlu şəkildə həyata keçirilmiş soyqırımlar kimi təqdim etməkdədir. Onlar bunu belə yekunlaşdırıblar ki, Krım tatarları, "beş əsrdən çox Şərqi Avropanın tarixində mühüm rol oynamış bir xalq, sadəcə olaraq, mövcudluğunu dayandırıb". Polyak alim Tomaş Kamusella müşahidə etmişdir ki, Moskva deportasiyadan sonra onları Krım tatarları kimi qeydiyyata alınmasına belə icazə verməyərək "Krım tatarlarını və onların dilini yox etməyə" cəhd etdi; çünki onlar yalnız özlərini tatar elan edə bildilər. Bu 1989-cu ilə qədər davam etdi və yalnız bu ildə Krım tatarlarına özlərini siyahıyaalınmada Krım tatarı kimi təqdim etməyə icazə verildi. Beləliklə onlar ayrı etnik qrup kimi tanındılar. Krım tatar dilinin sovet məktəblərində yenidən tədrisinə ancaq 1980-ci illərdən icazə verildi.

12 dekabr 2015-ci ildə Ukrayna parlamenti qərar qəbul edərək deportasiyanı soyqırım kimi tanıdığını elan etdi və 18 may tarixini "Krım tatarları soyqırımının qurbanları üçün xatirə günü" elan etdi. Latviya parlamenti 9 may 2019-cu ildə hadisələri soyqırım aktı kimi tanıdığını elan etdi. 6 iyun 2019-cu ildə Litva parlamenti də eyni addımı atdı. Kanada Parlamenti 2019-cu il iyunun 10-da Krım tatarlarının 1944-cü ildə deportasiyasını (Sürgünlük) sovet diktatoru Stalinin törətdiyi soyqırım kimi tanıyan və 18 may tarixini anım günü kimi tanıyan qərar qəbul etdi. 26 aprel 1991-ci ildə Rusiya Sosialist Federativ Sovet Respublikasının Ali Soveti onun sədri Boris Yeltsinin rəhbərliyi altında bütün kütləvi deportasiyaları "Stalinin böhtan və soyqırım siyasəti" kimi pisləyən 2-ci maddə ilə "Repressiyaya məruz qalmış xalqların reabilitasiyası haqqında" qanun qəbul etdi.

# Ad Tanınma Tarixi Qaynaq
1   12 dekabr 2015 [169]
2   9 may 2019 [170][171]
3   6 iyun 2019 [172]
4   10 iyun 2019 [173][174]

Azlıq məsələsi üzərində olan mübahisələr hadisəni soyqırım kimi tərif edilməsinə yol açırdı. Aleksandr Statiyevə görə, Sovet deportasiyaları "soyqırım həddində ölüm göstəriciləri ilə" nəticələnmişdi, lakin Stalinin bu xalqları yox etmək niyyəti yox idi. O, bu deportasiyaları geniş bir şəkildə Sovetin "istənilməyən millətləri" assimiliyasiya etmə cəhdinin bir nümunəsi hesab edir. Amir Veynerə görə, sovet rejimi "yalnız" onların "ərazi kimliyini" aradan qaldırmağa çalışırdı. Bu cür fikirlər Con Çanq tərəfindən "qeydiyyatçı irqçilik" və tarixi revizionizm kimi tənqid edilib. O qeyd edib ki, deportasiyalar əslində qurbanların etnik mənsubiyyətinə əsaslanıb.

Populyar mədəniyyətdə

redaktə
 
2016-cı il Avroviziya qalibi olan Camala "1944" mahnısını deportasiya olunmuş Krım tatarlarına həsr edib.

2008-ci ildə Ukraynada yaşayan britaiyalı jurnalist Lili Hyde "Dreamland" adlı əsər yazdı. Əsərdə hadisələr 1990-cı illərdə Krıma geri dönmüş Krım tatarı ailəsi ətrafında cərəyan edir. Əsər 12 yaşlı Krım tatarı qızın dilindən səsləndirilir. Qız Özbəkistandan öz qardaşı, babası və valideynləri ilə birlikdə dağıdılmış bir kəndə gəlmişdir. Babası ona Krım tatarlarının qəhrəmanları və qurban olmaları barədə hekayələr danışmaqdadır.[175]

2013-cü ildə Ukrayna Krım-tatar dilində çəkilmiş "Haytarma" filmi Krım tatarlarının məşhur döyüş pilotu və iki dəfə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Əhmədxan Sultanın 1944-cü il deportasiyaları zamanı yaşadıqlarını təsvir edir.[176]

2015-ci ildə Kristina Pasşin "Ev uğrunda mübarizə: Krım tatarları" adlı sənədli film hazırladı. Sənədli film Ukrayna-Qətər əməkdaşlığı ilə hazırlanmışdı. O, Krım tatarlarının 1783-cü ildən 2014-cü ilə qədər tarixini təsvir edir, 1944-cü ildəki kütləvi deportasiyaya xüsusi diqqət yetirirdi.[177]

Krım tatarı müğənni Camala 2016 Avroviziya Mahnı Müsabiqəsinə 1944 mahnısı ilə daxil oldu. Mahnı Krım tatarlarının eyni ildə deportasiya edilmələrinə həsr edilmişdi. Camala özü etnik Krım tatarı idi və sürgündə ikən Qırğızıstanda dünyaya gəlmişdi. O, mahnını sürgün edilmiş ulu nənəsinə həsr etdiyini bildirmişdir. O, Eurovision-da çıxış edən ilk Krım tatarı və həmçinin sözləri Krım tatar dilində olan mahnı ilə çıxış edən ilk şəxs oldu. O, müsabiqədə qalib gələrək, tədbirdə qalib gələn ikinci ukraynalı müğənni olmağı bacardı.[178]

 
Krım tatarlarının deportasiyasının ildönümünün simvolu

Həmçinin bax

redaktə

Qeydlər

redaktə
  1. ↑ 60 və 70-ci illərdə öz siyahı alınmasını aparan Krım Tatarları Milli Hərəkatının verdiyi rəqəmlrə əsasən 423,100[7] Krım tatarı (89.2%-i qadın, uşaq və ahıl qocalar) Krım yarımadasından deportasiya edilmişdi. Bu, Sovet idarəsi tərəfindən aparılan siyahı alınmaların tamamilə səhv olduğu mənasına gəlir.[8]
  2. ↑ Rusiya SFSR rəsmi şəkildə Stalin hökumətinin öz ərazilərindəm xalqları deportasiya etmə aktını soyqırım aktı kimi tanımışdır.[11][12] Buna baxmayaraq, bəzi araşdırmaçılar hələ də bu hadisəni soyqırım aktı kimi qəbul etmirlər. 
  3. ↑ Bunlara Krım tatarlarından başqa Volqa almanları, çeçenlər, inquşlar, ahıska türkləri, balkarlar, qaraçaylar, sovet koreyalıları, kalmıklar və kürdlər də daxildir.
  4. ↑ "1962-1966-cı illərdə Krım tatarları iki istiqamətdə səylərini genişləndirdilər. Birincisi hər bir Tatar qəsəbəsində komitələr təşkil edildi. Bu komitələrin məqsədi tatarlara öz həqiqi keçmişlərini, Alman işğalı altındakı yaşayış barədə faktları və deportasiyanın, eləcə də hal-hazırki vəziyyətin ədalətsizliyini öyrədirdilər. Bu komitələrdən olan Krım tatar nümayəndə heyətləri tatar icmalarının üzvləri tərəfindən imzalanmış petisiyaları çatdırmaq və öz işlərini sovet hakimiyyətinə təqdim etmək üçün Moskvaya göndərildi (bu həm sovet qanunlarına görə, həm də 1956-cı il qərarının xüsusi müddəalarına görə tamamilə qanuni idi)."[102]
  5. ↑ "Krım tatarlarının milli hərəkatı çox az şeyə nail oldu: 5 sentyabr 1967-ci ildə siyasi reabilitasiya, bir neçə Krım tatar kitabının nəşri və Özbəkistan Yazıçılar İttifaqında Krım Tatar bölməsinin yaradılması kimi kiçik mədəni-linqvistik güzəştlər. Həqiqi məqsədlərinə çatmadılar. Sovetlər Krım MSSR-i bərpa etmədilər və 1968-ci ildən 1980-ci illərin ortalarına qədər cəmi 5000 Krım tatarının Krım yarımadasına qayıtmasına icazə verdilər."[103]
  6. ↑ как нам сказал Громыко на приеме, крымские татары - народ "изобрытательный"! (Qromıko bizə qəbulda dedi ki, Krım tatarları “icad edilmiş” insanlardır!)[113]
  7. ↑ "Мощным подспорьем Комиссии А.А.Громыко явилось подписанное Н.И.Рыжковым Постановление Совета Министров СССР от 24 декабря 1987 г. "Об ограничений прописки граждан некоторых населенных пунктах Крымской области и Краснодарского края", затрудняющее возвращение крымских татар на родину." (A powerful support for the A.A. Gromyko Commission was the Decree of the Council of Ministers of the USSR dated December 24, 1987, signed by N.I. Ryzhkov, “On restrictions on the registration of citizens in some settlements of the Crimean region and the Krasnodar Territory,” which complicates the return of the Crimean Tatars to their homeland.)[120]
  8. ↑ Məsələn, Krım tatarları hərəkatının rəhbərlərindən biri olan Yuri Osmanov qatı Marksist idi.
  9. ↑ "но ОКНД постепенно перехватывала инициа-тиву у НДКТ и это со всей очевидностью стало ясно при подготовке и в ходе состоявшегося курултая съезда крымских татар . - Планы по его проведению разрабатыва- лись еще с сентября 1990 г." (“Lakin OKND tədricən NDKT-nin təşəbbüsünü ələ keçirdi və bu, Krım tatarlarının qurultayına hazırlıq və qurultay zamanı aydın oldu. - Onun keçirilməsi planları 1990-cı ilin sentyabrından hazırlanmışdı”.[126])
  10. ↑ "Qromıko Komissiyası əsas çərçivəni Krım tatarlarının əsas tələblərini əhatə edəcək şəkildə genişləndirmədi. O, həmçinin “1944-cü il deportasiyasını birmənalı şəkildə pisləmədi və Krım tatarı adının bərpasından bəhs etmədi."[134]

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ Naimark, 2010. səh. 2–14, 126, 135
  2. ↑ 1 2 Buckley, Ruble və Hofmann, 2008. səh. 207
  3. ↑ 1 2 Williams, 2015. səh. 109
  4. ↑ 1 2 3 Rywkin, 1994. səh. 67
  5. ↑ 1 2 3 4 Ukrainian Congress Committee of America, 2004. səh. 43–44
  6. ↑ 1 2 Hall, 2014. səh. 53
  7. ↑ Allworth, 1998. səh. 6
  8. ↑ Osmanov, 2013. səh. 85
  9. ↑ Allworth, 1988. səh. 6
  10. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-03-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-02-09.
  11. ↑ Закон РСФСР от 26 апреля 1991 г. N 1107-I «О реабилитации репрессированных народов» (с изменениями и дополнениями) Arxivləşdirilib 2019-03-27 at the Wayback Machine Article 2 "Репрессированными признаются народы (нации, народности или этнические группы и иные исторически сложившиеся культурно-этнические общности людей, например, казачество), в отношении которых по признакам национальной или иной принадлежности проводилась на государственном уровне политика клеветы и геноцида, сопровождавшаяся их насильственным переселением, упразднением национально-государственных образований, перекраиванием национально-территориальных границ, установлением режима террора и насилия в местах спецпоселения"
  12. ↑ "Закон «О реабилитации репрессированных народов» (1991) // РИА — 26. aprel 2016". РИА. 26.04.2016. 2019-03-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 fevral 2024.
  13. ↑ Bezverkha, 2017. səh. 127
  14. ↑ Spring, 2015. səh. 228
  15. ↑ Fisher, 2014. səh. 27
  16. ↑ 1 2 Potichnyj, 1975. səh. 302–319
  17. ↑ Fisher, 1987. səh. 356–371
  18. ↑ Vardys, 1971. səh. 101
  19. ↑ Smele, 2015. səh. 302
  20. ↑ Rosefielde, 1997. səh. 321–331
  21. ↑ 1 2 3 4 Parrish, 1996. səh. 104
  22. ↑ Williams (2015), p. 92
  23. ↑ Williams (2001), p. 377
  24. ↑ 1 2 Fisher, 2014. səh. 157
  25. ↑ Drohobycky, 1995. səh. 73
  26. ↑ Tanner, 2004. səh. 22
  27. ↑ 1 2 3 Fisher, 2014. səh. 155
  28. ↑ Motadel, 2014. səh. 235
  29. ↑ Fisher, 2014. səh. 160
  30. ↑ Buckley, Ruble və Hoffman, 2008. səh. 209
  31. ↑ Williams (2001), pp. 382–384
  32. ↑ 1 2 Skutsch, 2013. səh. 1188
  33. ↑ Fisher, 2014. səh. 156
  34. ↑ Williams, 2001a. səh. 381
  35. ↑ Fisher, 2014. səh. 151–152
  36. ↑ Allworth, 1998. səh. 177
  37. ↑ Огонёк, 1944
  38. ↑ "Узеир Абдураманов — Герой, славный сын крымскотатарского народа". www.qirimbirligi.ru. 2014. 2020-06-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 fevral 2024.
  39. ↑ Nikita Kasyanenko. "...К сыну от отца — закалять сердца". Газета «День». 14 aprel 2001. 2021-05-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 fevral 2024.
  40. ↑ Nebolsina, 2015
  41. ↑ Colborne, 2016
  42. ↑ 1 2 3 Human Rights Watch, 1991. səh. 3
  43. ↑ Banerji, 2012
  44. ↑ Williams, 2001. səh. 374–375
  45. ↑ Sakwa, 2014. səh. 13
  46. ↑ Uehling, 2004. səh. 74
  47. ↑ Knight, 1995. səh. 127
  48. ↑ 1 2 3 4 Buckley, Ruble və Hoffman, 2008. səh. 231
  49. ↑ Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights, 2016
  50. ↑ Weiner, 2003. səh. 224
  51. ↑ Tweddell və Kimball, 1985. səh. 190
  52. ↑ Kurtiev və başqaları, 2004. səh. 233
  53. ↑ 1 2 Levene, 2013. səh. 317
  54. ↑ 1 2 3 4 5 Magocsi, 2010. səh. 690
  55. ↑ Merridale, 2007. səh. 261
  56. ↑ Garrard və Healicon, 1993. səh. 167
  57. ↑ Smoly, 2004. səh. 8
  58. ↑ 1 2 Williams, 2015. səh. 106
  59. ↑ Shearer, Khaustov, 2015. səh. 267
  60. ↑ Uehling, 2004. səh. 100
  61. ↑ 1 2 3 Sandole və başqaları, 2008. səh. 94
  62. ↑ Shearer və Khaustov, 2015. səh. 267
  63. ↑ Bugay, 1996. səh. 46
  64. ↑ Syed və Akhtar, 2011. səh. 298
  65. ↑ 1 2 Stronski, 2010. səh. 132–133
  66. ↑ Williams, 2001. səh. 401
  67. ↑ 1 2 3 Amnesty International, 1973. səh. 160–161
  68. ↑ Kamenetsky, 1977. səh. 244
  69. ↑ 1 2 Uehling, 2004. səh. 38
  70. ↑ Viola, 2007. səh. 99
  71. ↑ Kucherenko, 2016. səh. 85
  72. ↑ Reid, 2015. səh. 204
  73. ↑ Lillis, 2014
  74. ↑ Reid, 2015
  75. ↑ Uehling, 2004. səh. 3
  76. ↑ Human Rights Watch, 1991. səh. 33
  77. ↑ Allworth, 1998. səh. 155
  78. ↑ Garrard və Healicon, 1993. səh. 168
  79. ↑ 1 2 Human Rights Watch, 1991. səh. 37
  80. ↑ Human Rights Watch, 1991. səh. 9
  81. ↑ Moss, 2008. səh. 17
  82. ↑ Dadabaev, 2015. səh. 56
  83. ↑ 1 2 3 Human Rights Watch, 1991. səh. 34
  84. ↑ Travis, 2010. səh. 334
  85. ↑ 1 2 3 4 Tanner, 2004. səh. 31
  86. ↑ Requejo və Nagel, 2016. səh. 179
  87. ↑ Bazhan, 2015. səh. 182
  88. ↑ Vardy, Tooley və Vardy, 2003. səh. 554
  89. ↑ Shabad, 1984
  90. ↑ Williams, 2015. səh. 165
  91. ↑ 1 2 Williams, 2001. səh. 425
  92. ↑ Allworth, 1998. səh. 167-169
  93. ↑ Babenyshev, 1982
  94. ↑ 1 2 janpalach, 2014
  95. ↑ Tanner, 2004. səh. 32
  96. ↑ Chalupa, Irene. "Crimean Tatars Mark 30th Anniversary Of Hero's Self-Immolation". RFE/RL. Radio Free Europe/Radio Liberty. 28 iyun 2008. 2024-02-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 fevral 2024.
  97. ↑ Williams, 2015. səh. 127
  98. ↑ Fisher, 2014. səh. 150
  99. ↑ Williams, 2015. səh. 129
  100. ↑ "95-ю годовщину дважды Героя Советского союза Амет-Хана Султана отметят в Крыму и в Дагестане". Информационный портал РИА "Дагестан". 24 April 2015. 2021-01-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-11.
  101. ↑ TSGAOOU. F.1. Op. 24. D. 4248. L. 287—294. Zaverennaya kopiya ЦГАООУ. Ф.1. Оп. 24. Д. 4248. Л. 287—294. Заверенная копия [TsGAOOU. F.1. Op. 24. D. 4248. L. 287-294. Certified copy] (rus).
  102. ↑ 1 2 Fisher, 2014. səh. 254
  103. ↑ 1 2 Simon, 2019. səh. 309
  104. ↑ Yaremchuk, 2020. səh. 147-148
  105. ↑ 1 2 3 Bekirova, 2015
  106. ↑ Human Rights Watch, 1991. səh. 37-38
  107. ↑ Guboglo və Chervonnaya, 1992. səh. 302-303
  108. ↑ Кримські татари: шлях до повернення : кримськотатарський національний рух, друга половина 1940-х-початок 1990-х років очима радянських спецслужб : збірник документів та матеріалів (ukrayna). Ін-т історії України. 2004. 120. ISBN 978-966-02-3287-7. 2023-12-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-02-23. 9 июля 1987 года была создана Государственная комиссия во главе с А.А.Громыко с целью изучения крымскотатарского национального вопроса
  109. ↑ Gubernsky, Bogdan. "Московские акции крымских татар летом 1987-го". krymr.com (rus). 9 July 2015. 11 May 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 February 2024. На следующий день, 8 июля, группа крымскотатарских делегатов встретилась с секретарем правления Союза писателей СССР, лауреатом Государственной премии СССР поэтом Евгением Евтушенко. Он выразил солидарность с борьбой крымских татар и написал обращение в Президиум Верховного Совета СССР. Вручая копию этого обращения делегатам крымских татар, Евтушенко оказал: «Мое обращение можете сдавать во все инстанции. Буду рад, если оно поможет решению национального вопроса крымских татар». (Ertəsi gün, iyulun 8-də Krım tatarlarının bir qrup nümayəndəsi SSRİ Yazıçılar İttifaqının idarə heyətinin katibi, SSRİ Dövlət Mükafatı laureatı, şair Yevgeni Yevtuşenko ilə görüşdülər. O, Krım tatarlarının mübarizəsi ilə həmrəy olduğunu bildirib və SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyətinə müraciət yazdı. Bu müraciətin bir nüsxəsini Krım tatar nümayəndələrinə verən Yevtuşenko dedi: “Siz mənim müraciətimi bütün orqanlara təqdim edə bilərsiniz. Bu Krım tatarlarının milli məsələsinin həllinə kömək etsə, şad olaram")
  110. ↑ Beissinger, 2002. səh. 61
  111. ↑ 1 2 Bekirova, 2004. səh. 226
  112. ↑ Gorbachev, Mikhail. My Country and the World. Columbia University Press. 2019. səh. 109. A commission is created consisting of Gromyko, Shcherbitsky, Vorotnikov, Us-mankhodzhaev, Demichev, Chebrikov, Lukyanov, Razumovsky, and Yakovlev.
  113. ↑ 1 2 3 Leskova, 2001
  114. ↑ Fouse, 2000. səh. 240
  115. ↑ 1 2 Dash, 1994
  116. ↑ Islamic Foundation, 1987. səh. 4-5
  117. ↑ Очерки истории и культуры крымских татар, 2005. səh. 88
  118. ↑ Aydın, 2021. səh. 114-116
  119. ↑ Постановление Совета Министров СССР от 24 декабря 1987 года № 1476 "Об ограничении прописки граждан в некоторых населенных пунктах Крымской области и Краснодарского края"
  120. ↑ 1 2 Guboglo və Chervonnaya, 1992. səh. 141
  121. ↑ Советская етнография (rus). Nauka. 1989. 19. 2024-02-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-02-23. Среди самих крымских татар существуют крайние позиции : от требования возвращения автономии Крыму до неверия в возможность положительного решения вопроса . Лозунги а или «немедленного возвращения всех крымских татар в Крым» скорее ю не содержат никаких конкретных предложений. Кратковременная эйфория летом 1987 г., когда для решения вопроса была создана правительственная Комиссия под председательством А. А. Громыко, быстро окончилась. (Krım tatarlarının özləri arasında da ifrat mövqelər var: Krıma muxtariyyətin qaytarılması tələbindən tutmuş, məsələnin müsbət həllinin mümkünlüyünə inamsızlığa qədər. “A” və ya “bütün Krım tatarlarının dərhal Krıma qayıtması” şüarlarında çox güman ki, heç bir konkret təklif yoxdur. 1987-ci ilin yayında problemi həll etmək üçün A. A. Qromıkonun sədrliyi ilə hökumət komissiyası yaradılan qısamüddətli eyforiya tez bir zamanda sona çatdı.)
  122. ↑ 1 2 Bekirova, 2004. səh. 229
  123. ↑ Intercontinental Press Combined with Inprecor, 1976. səh. 443
  124. ↑ Arbatov, 1997. səh. 95
  125. ↑ Краткая хроника деятельности Меджлиса крымскотатарского народа, 1996. səh. 229
  126. ↑ 1 2 Bahrov, 1995. səh. 124-125
  127. ↑ Вибрати не можна тільки батьківщину : Збірник статей і досліджень з історії кримськотатарського народу та його боротьби за повернення на історичну Батьківщину (ukrayna). Kiyv: Центр інформаціï та документаціï кримських татар. 2003. ISBN 978-966-8136-12-2.
  128. ↑ Polyakov, 1998. səh. 66-68
  129. ↑ Bekirova, 2005. səh. 189
  130. ↑ 1 2 Paksoy, 2016. səh. 239
  131. ↑ The American University Journal of International Law and Policy (ingilis). The College. 1989. 2023-12-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-02-26. Qromıko komissiyası iyun ayında bəyanat yayaraq tatarların Krım muxtar vilayətinin bərpası tələblərini əsassız sayaraq rədd etdi və Krıma qayıtmaq üçün yalnız məhdud imkanları təsdiqlədi.
  132. ↑ Williams, 2021. səh. 437
  133. ↑ Mastny, 2019. səh. 129-130
  134. ↑ 1 2 Aydın, 2021. səh. 116
  135. ↑ Osmanov, 2011. səh. 74
  136. ↑ Kadyev, Rollan. III. Национальный вопрос; патриотизм и интернационализм. // "Наши болезни"– критические заметки по нашему национальному вопросу [“Our illnesses” – critical notes on our national issue]. Сектор архивных и рукописных материалов КРУ "Крымскотатарская библиотека им. И. Гаспринского”. 15 February 1988. 1987-ci ilin sentyabrında keçirilən mitinqlərin birində, yayda Qırmızı Meydanda Krım tatarlarının iştirakı ilə baş verən hadisələrlə bağlı qızğın müzakirələrdən sonra, iclasın gənc iştirakçılarından onların vətənpərvərlik anlayışını və ekstremal vəziyyətlərdə, insanların bütün sürgün illərində məruz qaldıqları alçaldılmaları, təhqirləri nəzərə alaraq onların doğma torpaqları, həmçinin TASS-ın 24 iyul xəbərindən sonra bütün ölkəni bürümüş könüllülük dalğasını nəzərə alaraq, məsələn, müharibədə davranışlarının necə olacağını soruşdum. Səmərqənd vilayətinin Krım tatarları 26 iyul tarixli qətnaməsində TASS-ın bu hesabatına və soydaşların Qızıl Meydandakı nümayişlərinə yekdilliklə öz münasibətini bildirdilər. lakin bu görüşdə bildiyim kimi, Yengiyül radikallarına münasibətdə 4-5 gənc var idi, baxmayaraq ki, onlar hələ iştirak edənlərin əksəriyyəti ilə açıq şəkildə üz-üzə gəlməyə cəsarət etmirdilər.
  137. ↑ Kadyev, 1988
  138. ↑ 1 2 Human Rights Watch, 1991. səh. 38
  139. ↑ Ред. М.Н.Губогло, С.М.Червонная. Крымскотатарское национальное движение Том II. Документы. Материалы. Хроника. Серия: «Национальные движения в СССР». Moskva: ЦИМО. 1992.
  140. ↑ Bekirova, 2004. səh. 260-262
  141. ↑ Guboglo və Chervonnaya, 1992. səh. 83
  142. ↑ Buckley, Ruble və Hofmann, 2008. səh. 238
  143. ↑ Ред. М.Н.Губогло, С.М.Червонная. Крымскотатарское национальное движение Том II. Документы. Материалы. Хроника. Серия: «Национальные движения в СССР». Moskva: ЦИМО. 1992.
  144. ↑ Постановление Совета Министров СССР № 1117 "Об образовании Комиссии по организации выполнения постановления Верховного Совета СССР "О выводах и предложениях комиссий по проблемам советских немцев и крымско-татарского народа" от 21. dekabr 1989
  145. ↑ "О Выводах и предложениях Госкомиссии Г.И. Янаева". NDKT. 20 July 2021 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  146. ↑ Sandole və Byrne, Sandole-Staroste və başqaları, 2008. səh. 94
  147. ↑ Kamm, 1992
  148. ↑ Bugay, 1996. səh. 213
  149. ↑ 1 2 Uehling, 2004
  150. ↑ Prokopchuk, 2005
  151. ↑ Buckley, Ruble və Hofmann, 2008. səh. 237
  152. ↑ Garrard və Healicon, 1993. səh. 173
  153. ↑ Allworth, 1998. səh. 214
  154. ↑ Allworth, 1988. səh. 173, 191-193
  155. ↑ 1 2 Williams, 2002a. səh. 323–347
  156. ↑ Williams, 2001. səh. 439
  157. ↑ Allworth, 1998. səh. 356
  158. ↑ Williams, 2001. səh. 384
  159. ↑ 1 2 3 Dufaud, 2007. səh. 151–162
  160. ↑ Manley, 2012. səh. 40
  161. ↑ Williams, 2002a. səh. 386
  162. ↑ Wezel, 2016. səh. 225
  163. ↑ Requejo və Nagel, 2016. səh. 180
  164. ↑ Polian, 2004. səh. 318
  165. ↑ Lee, 2006. səh. 27
  166. ↑ Williams, 2002a. səh. 357–373
  167. ↑ Zeghidour, 2014. səh. 83–91
  168. ↑ Crimea's sad Tatars (ingilis). Economist Newspaper Limited. 2000 – Google Books vasitəsilə.
  169. ↑ Radio Free Europe, 21 January 2016
  170. ↑ "Foreign Affairs Committee adopts a statement on the 75th anniversary of deportation of Crimean Tatars, recognising the event as genocide". Saeima. 24 April 2019. 27 January 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 May 2019.
  171. ↑ "Latvian Lawmakers Label 1944 Deportation Of Crimean Tatars As Act Of Genocide". Radio Free Europe/Radio Liberty. 2019-05-09. 2021-12-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-05-10.
  172. ↑ "Lithuanian parliament recognizes Soviet crimes against Crimean Tatars as genocide". The Baltic Times. 6 June 2019. 7 June 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 June 2019.
  173. ↑ "Borys Wrzesnewskyj". Facebook. 2019-08-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-02-18.
  174. ↑ "Foreign Affairs Committee passes motion by Wrzesnewskyj on Crimean Tatar genocide". 21 June 2019. 19 April 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 February 2024.
  175. ↑ O'Neil, 2014
  176. ↑ Grytsenko, 2013
  177. ↑ "International Documentary Film Festival Amsterdam". International Documentary Film Festival Amsterdam. 4 avqust 2017. 20 may 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 fevral 2024.
  178. ↑ John, 2016

Mənbə

redaktə

Perovic, Jeronim. From Conquest to Deportation: The North Caucasus under Russian Rule. Oxford University Press. 2018. ISBN 978-0-19-093467-5. Statiev, Alexandar. Soviet ethnic deportations: intent versus outcome. Journal of Genocide Research. 11 (2–3). 2010. Weiner, Amir. Nothing but Certainty. Slavic Review. 61 (1). 2002. 44–53. Chang, Jon K. Ethnic Cleansing and Revisionist Russian and Soviet History. Academic Questions. 32 (2). 2019.

Xarici keçidlər

redaktə
 
Vikianbarda Krım tatarlarının deportasiyası ilə əlaqəli mediafayllar var.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Krım_tatarlarının_deportasiyası&oldid=7733273"