Yapon çay mərasimi

Çay mərasimi (yap. 茶の湯 ("çayın yolu", "çay incəsənəti"|茶道|sado:, tyado ) — orta əsrlərdə Yaponiyada yaradılmış və indi də həyata keçirilən birgə çayiçmə ritualı. İlk əvvəl buddist monaxların meditasiya formalarından biri kimi yaransa da, sonradan yapon mədəniyyətinin ayrılmaz elementinə çevrilmiş və digər mədəni hadisələrlə sıx bağlı olmuşdur.

Urasenke çay məktəbinin XV böyük ustası Dr. Genşitsu Sen çay mərasimini keçirərkən

Tarixi

Bir sıra mənbələrə əsasən, Yaponiyada çaydan istifadə VII–VIII əsrlərə aid edilir. Yaponiyaya çay materikdən gətirilmişdir. Hesab olunur ki, bunu Yaponiyaya buddist rahiblər gətirmişdir. Belə ki rahiblər çayı meditasiya zamanı içir və Buddaya aparırdılar. Yaponiyada dzen-buddizm yayıldıqca, rahiblər ölkənin siyasi və mədəni həyatına böyük təsir göstərməyə başlamışdılar. XII əsrdə Eysayu adlı monax saray daxilində çay içilməsi mərasiminə nail olmuş, syoqun Minamoto no Sanetomoya çay vasitəsilə sağlamlığın qorunmasından bəhs edən "Kissa Yedzeki" kitabını yazmışdır. Eysayu çayın müalicəvi xüsusiyyətlərə malik olmasını və çoxsaylı xəstəliklərin sağalmasında mühüm rol oynayacağını bildirmişdir. XIII əsrdə çay içmə mərasimi samuray təbəqəsinin gündəlik işinə çevrilmişdir. Zaman ötdükcə monastrlardan zadəgan mühitinə "çay yarışları" praktikası keçməyə başlamışdır. Belə ki bu yarışlar zamanı çoxsaylı çay sortları dequstasiya olunmaqla yanaşı, iştirakçılar çayı içdikdən sonra onun növünü və mənşəyini müəyyən etməli idilər. Çayiçmə ənənəsi həmçinin, sadə xalq arasında da yayılmağa başlamışdır. Sadə xalq zadəganlardakılardan fərqli olaraq, sadəcə çay içmək üçün yığılan kütlədən ibarət idi. Yapon monaxlar birgə çay içmə ritualını Çinin Sun sülaləsinin çay mərasimi nümunəsindən götürmüş və tərtib etmişdilər. Ritualın ilkin forması rahib Dayo (1236 – 1308) tərəfindən irəli sürülmüş və tərtib olunmuşdur. İlk çay ustaları Dayödən bu mərasimi öyrənmişdilər. Bir əsr sonra İkkyu Sodzyun adlı keşiş Murata Dzuko adlı tələbəsinə çay mərasimini öyrətmişdir. Sonuncu çay mərasimini inkişaf etdirərək təkmilləşdirmişdir.

Murata mərasimin əsasını təşkil edən "vabi" ideyasına əməl etmişdir. Vabi ideyasının əsasını sadəlik və təbiilik, samuray təbəqəsinin dəbdəbəli "çay mərasimləri"nə qarşı ziddiyyət təşkil edirdi. "Vabi" — dünya qayğılarından azad, sakit həyatın estetik və əxlaqi prinsipidir. O çay mərasimin 4 əsas prinsipini : harmoniya, ehtiram, təmizlik və sakitliyi(rahatlığı) birləşdirmişdir. Çay mərasimin sonrakı inkişafını Dzeo Takeno (1502–1555) təmin etmişdir. O, çay mərasimi üçün xüsusi tikili – çatşisudan ("çay evi") istifadə etməyə başlamışdır. Çatşisu saman damlı və "vabi" prinsipinə əsaslanan kəndli evi idi. O mərasim zamanı keramik qablardan istifadə etməyi irəli sürmüşdür.

Koşikavada çay evi (Katsuşika Hokusay)

Dzeo Takenonun tələbəsi, tanınmış çay mərasimi ustası Sen no Rikyu çay evinin tərtibatı ilə məşğul olmuş, praktikaya bağ (tyaniva) və bağdan evə doğru uzanan daş yol (rodzi) gətirmişdir. Sen no Rikyu mərasim etiketini, iştirakçıların fəaliyyət ardıcıllığını formalaşdırmışdır. O, hətta qayğılardan uzaq sakitlik hissi yaratmaq, həqiqət və gözəlliyə cəh etmək üçün mərasim zamanı nə vaxt hansı söhbətlərin aparılmalı olmasını müəyyənləşdirmişdir. Keramika ustasıTodziro ilə birlikdə mərasim zamanı istifadə olunan qabların standartını hazırlamışdır. Rikyu tərəfindən edilən yeniliklər nəfislik və gözləllik prinsipi hesab edilən "sabi" prinsipinə yeni məna bəxş etmişdir. Sabi anlayışı "vabi" anlayışına sinonim kimi götürülür və yapon estetikasının mühüm prinsipi kimi təzahür olunurdu. "Sabi" qocalıqla assosiasiya edilərək barışıq və sakitliyi tərənnüm edir. Mərasimin quruluşu aydınlığı, parlaqlığı, gözə çarpmağı yox, sadə əşyalarda, aydın olmayan rənglərdə və sakit səslərdə gizlədilən gözəlliyi nümayiş etdirməyə yönəlmişdir. Nəticədə XVI əsrdə çay mərasimi sadə kollektiv çayiçmədən hər detalı, hər əşyası simvolik məna kəsb edən mini-tamaşaya çevrildi. Yaponlar "çay mərasimini Boşluq və Sakitliyin zərifliyini təcəssüm etdirən sənət" adlandırırlar.

Sen no Rikyunun həyatı faciəvi sonluqla bitir. Belə ki onun estetik prinsipləri onun süzeri olan [[Toyotomi Xidzezinin zövqünə zidd idi. Toyotomi dəbdəbəli qəbulları, bahalı çay dəstgahlarına üstünlük verirdi. Hətta 1585-ci ildə onun üçün qızılı folqa örtülmüş çay otağı, təmiz qızıldan çay ləvazimatları hazırlanmışdır. 1591-ci ildə çay ustası Toyotaminin əmri ilə seppuku etmişdir. Buna baxmayaraq, çay mərasimi Sen no Rikyu tərəfindən işlənib hazırlanmış prinsiplər əsasında inkişaf etmişdir. Məktəbin mövqelərinin gücləndirilməsində Rikyunun nəvəsi, Sen Sotan mühüm rol oynamışdır. Onun və oğullarının sayəsində çay mərasimi yapon cəmiyyətinin bütün təbəqələri arasında yayılmışdır. XVIII əsrin əvvəllərində Yaponiyada çay məktəblərinin bütöv sistemi formalaşmışdər. Onların hamısı Senke məktəbinin qolları sayılırdı. Hər bir məktəbin başında yaşlı çay ustaları və rəhbər dururdu. Onları iemoto adlandırırdılar. Onlar məktəbi idarə edir, ondan təhsil alan şagirdləri imtahan edirdilər. Məktəblərdə çay ustalarının əldə etməli olduğu vərdişlər üçün tapşırıqlar toplusu işlənib hazırlanmışdır. Təbii ki, dərslərdə çayın hazırlanması, söhbətlərin necə aparılması və lazımi mühitin yaradılması keçirilirdi.

Ardıcıllıq və çay mərasiminin simvolikası

Çay mərasimi bütövlükdə ev sahibinin-çay ustası və onun qonaqlarının gözəllikdən həzz alaraq birgə istirahəti üçün xüsusi təşkil olunmuş mərasimdir. Mərasim xüsusi ləvazimatlar təchiz olunmuş yerdə keçirilir və ciddi ardıcıllığa riayət edildiyi bir neçə fəaliyyətdən ibarətdir.

Mərasimin ənənəvi növləri

Çay mərasimin çoxsaylı növləri olsa da, onlardan 6-sı digərlərinə nisbətdə daha çox seçilir: gecə, günəşin zühuru zamanı, səhər, nahardan sonra, axşam və xüsusi.

• Gecə mərasimi. Adətən ayın olduğu vaxt keçirilir. Qonaqların yığılması gecıyarısı yığılır və mərasim gecə saat 4-ə qədər davam eləyir. Gecə mərasimin özəlliyi ondadır ki, toz şəklində olan çayı müntəzəm olaraq mərasim zamanı hazırlayırlar. Çay yarpaqlarından istifadə edərək çox tünd hazırlanır.
• Günəşin zühuru vaxtı keçirilən mərasim. Bu mərasim gecə saat 3–4 arası başlayır və səhər saat 6-ya qədər davam edir.
• Səhər mərasimi. Adətən isti havada keçirilir. Adətən saat 6 da başlayır.
• Nahardan sonra. Təxminən günün yarısı başlanılır, yeməklərdən ancaq piroq verilir.
• Axşam. Günortadan sonra təqribən saat 6da başlayır.
• Xüsusi (rindzityanoyu) mərasim xüsusi hallarda keçirilir: bayram, dostların görüşü, hər hansı bir hadisənin qeyd olunması zamanı təşkil olunur. Bu çay mərasimini vacib hadisələr, məsələn, döyüşə və ya seppukuya hazırlaşan vaxt da keçirmək olardı. Bu zaman "çay ustası" xüsusi rol oynayır. O, zəngin daxili keyfiyyətlərə sahib olmalıdır. O qonaqlarını hər hansı bir vacib addım atmamışdan qabaq fikrində əminlik yaratmalı idi.

Mərasimin keçirilmə yeri

Klassik çay mərasimi xüsusi təchiz olunmuş yerdə keçirilir. Adətən belə yerləri ağac darvazaları olan yerdən girməsi mümkün olan ərazilərdə seçirdilər. Belə ki mərasim keçirilməmişdən qabaq, qonaqlar yığışan zaman qapılar hər dəfə açılmalı olurdu. Ağac darvazaların olması isə hər dəfə qapının evin sahibi tərəfindən açılmaması və onun hazırlığına mane olmaması üçün üstünlük yaradırdı. Çay mərasimin keçirildiyi ərazidə bir neçə tikili və bağ olur. Məkan üçün "təbiətin davamı" təəssüratını yarada bilən maksimal estetik ansambl yaradılmalı idi. Təbii ki qapının yanında qonaqların əşyalarını qoymaq, ayaqqabılarını dəyişmək üçün xüsusi yerlər də vardı. Hətta qonaqların yığışıb gözləməsi üçün pavilyon da yaradılmışdır. Əsas tikili sayılan çaşitsu adlanan çay evi idi. Həm çay mərasiminin keçirilməsi üçün ayrıca tikilmiş məkanlar, həm də evin içərisində yerləşən və çay mərasimi üçün nəzərdə tutulan otaqlar yapon dilində "çaşitsu" adlanır.. O bağın içərisində tikilirdi. Ora getmək üçün bağın (tyaniva) içərisindən salınmış daş yoldan (rodzi) istifadə etmək lazım idi. Klassik variantda keçirilmə mümkün olmadıqda çay mərasiminin həmin situasiyalara uyğun olaraq müxtəlif məhdudlaşdırılmış növləri vardır.

Çay bağı (Tyaniva)

Çay bağı böyük olmur. Çay bağının elementləri elə yığılır ki, aydın havada parlaq günəşdən qorunmaq üçün sakit kölgəlik yarada bilsin. Bağa müxtəlif həmişəyaşıl kolluqlar, bambuk, şam, sərv ağacları əkirlər. Həmçinin bağda üstü mamır basmış daşlar, köhnə daş fənərlə təbii düzümdə təbiətin nizamsızlığını bildirmək üçün qoyulur. Əgər mərasim qaranlıq vaxtı keçirilirsə, qonaqların çay evinə gedə bilməsi üçün həmin daş fənərlər işıqlandırılır. Fənərlərin işıqları parlaq olmasa da, yolu görmək üçün kifayət edir. Çünki parlaq olsa diqqəti özünə cəlb etməməli və diqqəti pozmamalıdır.

Çay evinə gedən yol (rodzi)

Bu yol təbii forma və ölçülərdə olan daşlardan salınır. Bu yol elə salınır ki, dağlardakı cığır təəssüratını yaratsın və çay bağının təbiiliyini qorruyub saxlamağa yardımçı olsun. "Rodzi" adı hərfi tərcümədə "şehlə örtülmüş yol" deməkdir. Rəvayətə görə, çay mərasimini syoqun Asiqakiyə öyrədən Murata Dzuko syoqunun paltarının uclarının çay evinə gedən yolun üzərində bitən otların üzərindəki şehə batmaması üçün kağız vərəqər səpmişdir. Rodzinin sonunda çay evinin girişində daş quyu vardır ki, gələn qonaqlar mərasimdən əvvəl əllərini yuya bilsinlər.

Çay evi (Çaşitsu)

Yugao-tey kimi tanınan çay evi, Kanazava, Yaponiya.

Çay evi çay mərasimində "vabi" prinsipinin (təbiilik və sadəlik) əsas təcəssümü sayılır. Onun təşəkkülü orta əsr zahidlik ənənələrindən irəli gəlirdi; o sadə, təmiz gözəlliyi, ruhun vəsfini təşkil edir. Bu prinsip əsasında çay mərasimi dururdu ki, bu da vaka, renqa, xayku adlanırdı. Vabi sözü "qəmli olmaq" felindən götürülmüşdü. Bunda kəskin şəkildə seçilən nəsə olmamalıdır. Rəvayətə görə, Murata Dzuko syoqun Asikaqinin sarayında syoqunun ən kiçik , zənginlik və cah-cəlaldan uzaq, sadə quruluşa malik Dodzinsi adlı otağında çay mərasimini keçirmişdir. Bura ancaq çayiçmə üçün zadəganlar gələrək özlərini dünyanın çirkabından azad olmuş şəkildə hiss edirdilər. Dzeo Takeno "vabi" prinsipinə əsaslanaraq, mərasimin keçirilməsi üçün xüsusi çay evi hazırlamağı fikirləşmişdir.

Çay evi bir otaqdan ibarətdir. Ora gedən giriş isə dar və alçaq olduğundan yalnız əyilib keçmək mümkün idi. Girişin bu cür konstruksiyası simvolik məna daşıyır. O ora evə daxil olan hər bir şəxsi ictimai statusundan asılı olmayaraq əyilib keçməyə məcbur edir. Girişin alçaq olması bir vaxtlar samurayların çay evinə uzun qılıncla gəlməsinə mane olurdu. Bu səbəbdən onlar evə girməmişdən qabaq qılınclarını qapının kandarına qoyurdular. Bununla çay evinə daxil olan şəxslərin dünyadan ayrılmasına və ancaq mərasimə köklənməsinə nail olunurdu.

Çay evinin pəncərələri müxtəlif ölçü və formalara malik olan çoxlu (6–8 ədəd) pəncərələrdən ibarət ola bilər. Qaydaya uyğun olaraq, bu pəncərələr çölə baxmaq üçün yox, sadəcə günəş işığının otağa düşməsi üçün hündürdə quraşdırılırdı. Bəzən evin qarşısında baxımlı mənzərə olduqda, çərçivələri hərəkət elətdirib qonaqlar təbiətin gözəlliyindən həzz ala bilərlər. Evin daxili səhmanı çox sadədir. İşığın əks olunaraq sakitlik və kölgəlik yaratması üçün divarlar boz gildən hazırlanmış, döşəmə isə tatamidən salınmışdır. Evin ən mühüm hissəsi tokonoma adlanan girişə əks istiqamətdə yerləşdirilən divardakı taxçadır. Mərasimdən əvvəl taxçada dzen-buddist üslubunda ətirli maddələr yandırmaq üçün qab, güllər və bağlamalar yerləşdirilir. Çay ustası bütün bunları xüsusi olaraq konkret bir hadisəyə uyğun olaraq seçir. Çay evində başqa hər hansısa bir bəzəmələrə icazə verilmir. İstisna hal odur ki, bu bəzəmələr ancaq yaşlı çay ustasının rəsmləri ola bilər. Otağın mərkəzində çayın hazırlandığı tunc ocaq vardır. Mərasimdən əvvəl yuyulmuş kül "2 dağı olan vadilər" formasında ocağa səpilir və onun üzərinə kömür atılaraq alov yandırılır.

Qab-qacaq və ləvazimatlar

Çay mərasimi

XVI əsrə aid edilən Raku keramikası üslubunda olan qab, Tokio Milli Muzeyi

Çay mərasimi zamanı istifadə olunan ləvazimatlar vahid bədii ansabl təşkil etməlidir. Bu ləvazimatların daima eyni cür olması anlamına gəlmək deyil. Bu ona görədir ki, əşyalar bir-birnə uyğun olsun və onlardan hər hansısa biri ümumi dəstdən kəskin şəkildə fərqlənməsin. Mərasim zamanı çayın saxlanması üçün şkatulka, qazan və ya çaydan, birgə çay içmək üçün ümumi fincan, qonaqların hər biri üçün fincan, çay qaşığı və ev sahibinin çayın hazırlanması zamanı çayı qarışdırmaq üçün istifadə etdiyi çay qarışdıran lazımdır. Əşyaların hamısı sadə görünüşə malik olmalıdırlar. Qaydaya uyğun olaraq, çay sadə taxta qutuda saxlanılr. Çaydan və ya qazan sadə və misdən, çay qaşığı və qarışdıran bambukdan hazırlanmış olmalıdır. Mərasim zamanı istifadə olunan fincanlar müxtəlif üslublarda ola bilər. Onlardan daha çox Raku keramikası üslubundan istifadə olunur. Bu üslub özünün sadə və bəzəksiz görünüşü ilə seçilir. Yaponiyada bu üslubda olan qara "kuro-raku" və qırmızı "aka raku" adlanan qab növlərindən geniş istifadə olunurdu. Baxmayaraq ki, avadanlıqlıqlar təmizlənmir, lakin onlar qüsursuz təmizdir. Avropalılardan fərqli olaraq, metal qabı güzgü kimi parıldayana qədər sürtməkdənsə, yaponlar əşyaların "öz keçmişləri haqda xatirə"ni, yəni vaxt keçdikcə qaralmasına üstünlük verirlər. Avandanlığın "qədimi" görünüşü çay mərasimi estetikasının elementlərindən biridir.

Mərasim keçirilmə nizamı

Maiko çay mərasimini həyata keçirir

Mərasimdən əvvəl qonaqlar bir otağa yığışırlar. Burada onlara kiçik fincanlardan qaynar su verilir. Bu mərhələnin təyinatı qonaqlarda qarşıda olacaq mərasim üçün ümumi əhvalın yaradılmasıdır. Sonra qonaqlıar bağdan keçərək çay evinə gəlirlər. Çay bağından daşlar salınmış yoldan keçid çox vacib sayılır və bu gündəlik təlaşlar, adi qayğılar, həyəcan və xoşagəlməz hadisələrdən qurtulmanı simvolizə edir. Qonaqlar bağdakı daşları və bitkiləri seyr edərək mərasimə diqqətini cəmləyə bilirlər.

Yolun sonunda çay evinin qarşısında qonaqları evin sahibi qarşılayır. Qarşılıqlı salamlaşmadan sonra qonaqlar yaxınlıqdakı daş quyuya yaxınlaşaraq yuma adətini yerinə yetirirlər. Qonaqlar əllərini, sifətini sifətini yuduqdan sonra tayqulpunda qulpunu da yuyurlar. Təmizlnmə cismani və mənəvi təmizliyi simvolizə edir.

Yuyunduqdan sonra qonaqlar çay evinə daxil olaraq əyləşirlər. Alçaq və dar girişdən otağa daxil olmaq onların sanki çöldə baş verən hadisələrdən qurtulmasını simvolizə edir. Girişin narahatlığı və girərkən mütləq əyilmə mərasim iştirakçılarının zənginliyindən, məşhurluğundan, ictimai statusundan asılı olmayaraq hamının bərabərhüquqlu olmasını simvolizə edir. Ənənəvi yapon evlərindəki adətə uyğun olaraq, çay evinə daxil olan qonaqlar astanada ayaqqabılarını soyunurlar.

Qonaqların gəlmə vaxtı ocaq artıq yanır, su olan qazan isə alovun üzərində olur. Evə daxil olan qonaq ilk növbədə girişə əks istiqamətdə olan taxtçaya – tokonomaya diqqət yetirməlidir. Qonaqlar gəlməmişdən əvvəl ev sahibi ora kəlamlar olan bağlama, gül dəstəsi və ətirli maddələr yandırmaq üçün istifadə olunan qab qoyurlar. Kəlamlar mərasimin həsr olunacağı olunacağı mövzuları müəyyənləşdirir. Evin sahivi evə hamıdan sonda daxil olur, lakin qonaqlardan dərhal sonra yox, bir qədər gözlədikdən sonra daxil olur. Bu, qonaqlara tələsmədən tokonomadakı əşyalara baxıb onu qiymətləndirmək imkanını verir. Evə daxil olaraq evin sahibi qonaqlara baş əyir və qonaqlara əks istiqamətdə ocağın ətrafında yerləşən yerini tutur. Ev sahibinin oturduğu yerin yaxınlığında çay hazırlanması üçün lazımi əşyalar yerləşdirilir : içində çay olan ağac qutu, fincan və bambukdan hazırlanmış qarışdıran. Su qaynayana qədər qonaqlara kayseki adlanan doyumlu olmayan sadə qidalardan ibarət yüngül yemək verilir. Yaponlar çayla verilən yeməklər ilk öncə gözə baxımlı olmalı, sonra doyumcul olmalıdır. "Kayseki" adı qədimdə dzen monaxlarının aclıqlarını azaltmaq üçün qoltuqlarının altına qoyduğu isti daşlara gedib çıxır. Son növbədə çayla içmək üçün "omoqasi" adlanan şirniyyatlar verilir.

Kaysekidən sonra qonaqlar bir müddət çay evindən çıxaraq ayaqlarını yuyurıar. Bundan sonra onlar mərasimin əsas hissəsinə — birgə acı çayiçməyə hazırlaşırlar. Bu müddətdə ev sahibi tyabanada olan tokonomadakı bağlamaları, gül və ya çələng kompozisiyasını dəyişir. Kompozisiya ziddiyyət vahidliyi prinsipinə əsaslanır. Məsələn, şam ağacının budağı uzunömürlüyü və möhkəmliyi bildirsə də, kameliya gülünün çiçəkləri zərifliyi simvolizə edir. Mərasimin ən vacib hissəsi tünd yaşıl çay tozunun hazırlanması və içilməsidir. Qonaqlar yenidən evə yığışır, ev sahibi isə çayın hazırlanmasına başlayır. Bütün proses tam sükutda aparılır. Hər kəs ev sahibinin hərəkətlərini diqqətlə izləyir və alovun, qaynayan suyun, qazandan çıxan buxarın səsinə qulaq asır. Ev sahibi bütün istifadə olunacaq avadanlıın simvolik təmizlənməsini həyata keçirir, sonra çayın hazırlanmasına başlayır. Bu prosesdə bütün hərəkətlər ciddi yerinə yetirilməlidir. Ev sahibi nəfəs alıb verməsinə uyğun hərəkət eləyir. Qonaqlar təbii ki onun hərəkətlərini izləyirlər. Bu mərasimin ən düşündürücü hissəsidir. Çay kobud keramik qabına tökülür, sonra onun üzərinə qaynar suyun çox az bir hissəsi əlavə olunur. Qabın içərisində olan məhlul bambukdan hazırlanan qarışdıranla yaşıl tutqun köpüyün əmələ gəlməsinə qədər qarışdırılır. Sonra yenə qaynadılmış sudan əlavə olunur ki, çay lazımi konsistensiyada qala bilsin.

İçərisində hazırlanmış çay olan qabı ev sahibi təzim edərək qonaqlara verir. (Ənənəvi olaraq ən yaşlı və ya ən fəxri qonaqdan başlanılır) Qonaq sol ovucuna ipək dəsmalı (fukusa) alaraq badəni sağ əllə götürüb sol ovucun içərisinə qoyur. Ardıcıllığa davam edərək növbəti qonağa təzim edib badədən çayı içir. Sonra o fukusanı həsirin üzərinə qoyur, qabın kənarını kağız salfetlə silərək növbəti qonağa ötürür. Hər bir qonaq bu proseduru təkrarlayır və sonda qab ev sahibinə geri qayıdır.

Ümumi qabdan çay içmək mərasimə yığılanların birliyini simvolizə edir. İçərisində çay olan qabdan bütün qonaqlar içdikdən sonra ev sahibi bu dəfə boş qabı qonaqlara ötürür ki, hər kəs badəyə diqqətlə baxsın və yenidən əlinə alaraq onun formasını qiymətləndirsin. Bu andan sonra mərasimin növbəti mərhələsi başlayır. Ev sahibi hər bir qonaq üçün ayrıca qabda yüngül çay hazırlayır. Bundan sonra söhbət başlanır. Mərasimin bu hissəsi artıq istirahət sayılır. Çünki bu zaman iş haqda və gündəlik qayğılardan danışılmır. Bu zaman tokonomada saxlanılan bağlamadakı kəlam, gül kompozisiyasının gözəlliyi, qab, digər avadanlıqlar, çayın özü müzakirənin əsas nəzər nöqtəsinə çevrilir. Bilavasitə çay verilməmişdən qabaq qonaqlara şirniyyatlar verilir. Mərasimin bu hissəsinin də sonunda yenidən çayın hazırlanmasında istifadə olunan avadanlığa baxmaq təklif olunur.

Söhbətin sonunda ev sahibi qonaqların bütün suallarına cavab verir və üzrxahlıq edərək çay evini tərk edir. Bununla o mərasimin sona çatdığını bildirir. Ev sahibinin olmadığı vaxtda qonaqlar çayın hazırlandığı ocağa tamaşa eləyir, artıq mərasimin sonunda açılmalı olan tokonomadakı güllərə bir daha baxırlar. Açılmış güllər onlara mərasim iştirakçılarının birgə keçirdiyi vaxtı xatırladır.

Qonaqlar çay evini tərk etdiyi vaxt ev sahibi girişin yaxınlığında duraraq gedənlərə sakit şəkildə baş əyir. Qonaqlar getdikdən sonra ev sahibi bir müddət çay evində əyləşərək keçən mərasimi xatırlayır və mərasimdən qalan təəssüratı yaddaşında yenidən canlandırır. Sonra o bütün avadanlığı aparır, gülləri yığışdırır, evin tatamisini silir və evi tərk edir. Çay evi mərasimdən əvvəlki vəziyyətinə qayıdır.

Həmçinin bax

• Çaşitsu