Yeddi ata
Yeddi ata (qaz. Жеті ата, «Yeddi baba»; qırğ. Жети ата, «Yeddi ata»; başqa mənası — «Yeddi əcdad»; başq. ете быуын) — qazaxların, qırğızların və başqırdların şəcərə (qaz. шежіре, qırğ. санжыра, başq. шәжәрә) sistemi. Adətə görə, insan ən azı öz yeddi birbaşa əcdadının (ata, baba, böyük baba, və s.) adlarını əzbər bilməli. Yeddi ata sistemidə bir-birinə üst-üstə düşən əcdadlar olanlar şəxslərin evlənməsi insest sayıldığına görə, belə hallara cəmiyyətdə pis baxılır.[1] Həmçinin, bu sistem həm yazılı, həm də şifahi şəkildə nəsillərin tarixini saxlayaraq, xalqların kimliliyin və ya xəyali icmaların formalaşmasında rol oynayır.[2] Bu adəti saxlamağa kömək edənlər şəcərəçilər (qaz. шежіреші) idi. XIX əsrdə onlar qazaq qəzetlərində öz araşdırmaları çap etməyə başlayıblar. XX əsrdə Xalel Arğınbayev və Marat Mukanov kimi tarixçi etnoqraf olan şəcərəçilər Qazax Juzları haqqında araşdırmalar aparıb.[3]
İndi Qazaxlar arasında yeddi ata ənənəsini saxlayanlar əsasən oralmanlar ilə Qazaxıstandan xaricdə yaşayan qazaxlardır. Məsələn, Çində yaşayan qazaxların 70%-dən çoxu öz yeddi əcdad nəsilini bilir.[4]
İfadələr
redaktəTürk dillərdə yeddi nəsil ilə bağlı geniş terminologiya var
Nəticələr
redaktə| Nəsil | Azərbaycan dili | Qazax dili | Qırğız dili | Başqırd dili |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Uşaq/Bala | Бала (oğul) | Бала (oğul) | Бала |
| 2 | Nəvə | Немере (oğul tərəfindən) | Небере | Ейән (oğul), ейәнсәр (qız) |
| 3 | Böyük nəvə | Шөбере (oğul) | Чөбөрө | Бүлә (oğul) бүләсәр (qız) |
| 4 | Böyük böyük nəvə | Шөпшек (oğul) | Кыбыра | Тыуа (oğul) тыуасар (qız) |
| 5 | Böyük böyük böyük nəvə | Немене | Тыбыра | Тыуаят |
| 6 | Böyük böyük böyük böyük nəvə | Туажат | Чүрпө | Һаратан |
| 7 | Böyük böyük böyük böyük böyük nəvə | Жүрежат | Урпак | Урпак |
| 8 | Böyük böyük böyük böyük böyük böyük nəvə | - | - | Туңаяҡ |
Əcdadlar
redaktəKişilər
redaktə| Nəsil | Azərbaycan dili | Qazax dili | Qırğız dili | Başqırd dili |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Ata | Әке | Ата | Ата, атай, нигеҙ һалыусы |
| 2 | Baba | Ата | Чоң ата | олатай, ҡартатай, бабай, ҡарт |
| 3 | Böyük baba | Арғы ата | Баба | ҡарт олатай |
| 4 | Böyük böyük baba | Баба | Буба | ҡарт олатайҙың (ҡарт өләсәйҙең) атаһы |
| 5 | Böyük böyük böyük baba | Тек ата | Кубар | - |
| 6 | Böyük böyük böyük böyük baba | Түп ата | Жото | - |
| 7 | Böyük böyük böyük böyük böyük baba | Жеті ата | Жете | - |
Qadınlar
redaktə| Nəsil | Azərbaycan dili | Qazax dili | Qırğız dili | Başqırd dili |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Ana | Шеше, ана | Апа | Әсәй, инәй |
| 2 | Nənə | Нағашы әже | Чоң эне (ata tərəfi) | ҡартәсәй, өләсәй, әбей, инәй |
| 3 | Böyük nənə | Арғы әже | Чоң чоң эне (ata tərəfi) | ҡарт өләсәй, ҙур (оло) инәй |
| 4 | Böyük böyük nənə | Баба әже | Чоң чоң чоң эне (ata tərəfi) | - |
| 5 | Böyük böyük böyük nənə | Тек әже | Чоң чоң чоң чоң эне (ata tərəfi) | - |
| 6 | Böyük böyük böyük böyük nənə | Түп әже | Чоң чоң чоң чоң чоң эне (ata tərəfi) | - |
| 7 | Böyük böyük böyük böyük böyük nənə | Жеті әже | Чоң чоң чоң чоң чоң чоң эне (ata tərəfi) | - |
Qanunilik
redaktəYeddi nəsilnən bağlı qohumlar qədim zamanlardan yaxın sayılırdı, amma əvvəldən onların niqahları qadağan olunmurdu. Buna birbaşa ilk qadağa XVI-XVII əsrlərin dönəmində Yesim xan təsis edib. Onun sərəncamıda yazılırdı ki, Əgər qazaxlar bir-birinə qoxum ola niqah eləsələr, onlar edama məhkum olunur.[5]
Qazaxıstan Rusiya İmperiyası tərəfindən işğal olunanda, fiqh saxlanılıb, adətlər isə, o cümlədən yeddi nəsilnən bağlı qohumların niqahına qadağa getdikcə sərtliyini itirib. Müasir Qazaxıstan Respublikasıda da bu cür qanun mövcud deyil, yanlız bacı-qardaş arasında niqahlar qanuna ziddir.[6]
Mədəniyyətdə
redaktəŞəkərim Kudayberdiyevin Қалқаман-Мамыр poemasında yeddi nəsildə əlaqəsi olan, qaydanı pozan sevgililər cütlüyü haqqındadır.[7]
Babam deyir, kim yeddi babasını, yeddi arxa dönənini tanımasa günah qazanır. Mən babalarımı tanıya-tanıya böyüdüm.
— Kəramət Böyükçöl, Çöl romanı (Qanun, üçüncü nəşr, səh. 112)
Nümunələr
redaktə
|
|
|
İstinadlar
redaktə- ↑ Historical Dictionary of Kazakhstan, By Ustina Markus, Didar Kassymova, Zhanat Kundakbayeva, 2012 ISBN 978-0810867826
- ↑ David Gullette The Genealogical Construction of the Kyrgyz Republic: Kinship, State and "tribalism", pp. 84-85
- ↑ "Бердалы Оспан Почему казах обязан знать семь поколений предков — традиция Шежіре түзу". 2021-05-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-05-03.
- ↑ "Живущие в КНР казахи считают Китай своей Родиной". NUR.KZ. 2015-06-12. 2018-06-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-08-11.
- ↑ "Жеті ата (семь поколений)". Тойбизнес. 2018-06-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-08-11.
- ↑ "Кодекс Республики Казахстан от 26 декабря 2011 года № 518-IV «О браке (супружестве) и семье» (с изменениями и дополнениями по состоянию на 02.07.2018 г.)". Информационная система ПАРАГРАФ. 2012-02-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-08-11.
- ↑ "Қалқаман мамыр поэмасы Шәкәрім Құдайбердіұлы қысқаша мазмұны". Cұрақ-Жауап сайты (qazax). 2018-06-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-08-11.
- ↑ "Назарбай би: что известно о дедушке Президента Казахстана - новости Казахстана | Tengrinews". 2019-06-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-05-21.
- ↑ "Ырғызбай". Родовод. 2019-06-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-08-11.