Yunan-erməni nəzəriyyəsi

Yunan-erməni və ya Heleno-erməni — yunan və erməni dillərinin Proto-Hind-Avropa dilindən (PHA) sonrakı hipotetik müştərək əcdadı, statusu ital-kelt və ya daha az hipotetik Baltik-slavyan dilləri ilə müqayisə oluna bilər, əsasən etibarlı bir fərziyyə kimi qəbul edilir, lakin, bu barədə tam konsensus yoxdur. Hipotetik yunan-erməni dilinin ən erkən mərhələsi son proto-hind-avropa və yaxud da “yunan-erməni-aryan”dan bəlkə də bir qədər gec, lakin çox da fərqlənməyən bir formada eramızdan əvvəl 3-cü minilliyə aparılır.

Tarix və linqvistika

Hipotez; Bu, danimarkalı linqvistik Holger Pedersenin 1924-cü ildəki əsərinə əsaslanır və o həmin əsərində, yunan və erməni dilləri arasında mövcud olan omonim sözlərin sayının erməni və digər Hind-Avropa dilləri ilə müqayisədə xeyli çox olduğunu bildirir. Antoine Meillet 1920-ci illərin ortalarında, “Erməni və yunan dili” ilə bağlı morfoloji və fonoloji tədqiqatlarından sonra, erməni və yunan dillərinin müştərək əcdadının proto-hind-Avropa dilinin içərisində coğrafi baxımdan çox yaxın və yaxud da bitişik dialektlər olduğunu irəli sürmüşdür. Meilletin fərziyyəsi onun “Esquisse d'une grammaire comparée de l'arménien classique” kitabı ilə məşhurlaşdı.

Dilçi Georg R. Solta; o, proto-yunan-erməni səhnəsini qəbul edəcək qədər uzağa getmir, lakin leksik və morfoloji cəhətdən yunan və erməni dillərinin bir-birinə yaxın dillər olduğu qənaətinə gəlir. Erik Hamp; Yunan-erməni fərziyyəsini dəstəkləməklə yanaşı, erkən proto mərhələnin (Heleno-erməni) mövcudluğunu proqnozlaşdırır. Ceyms Klakson isə hesab edir ki, yunan-erməni alt qrupu üçün sübutlar zəif və qeyri-müəyyəndir və erməni dili təklif olunan daha böyük “yunan-erməni-aryan” dil ailəsinə aid olunmalıdır.

Fərziyyənin qiymətləndirilməsi zəif sübut olunmuş Frig dilinin təhlili ilə əlaqələndirilir. Yunan dili ilk dövrlərdən müşahidə edilib, eramızdan əvvəl III minilliyə aid olunan proto-yunan dilinin etibarlı şəkildə yenidən yaradılmasına imkan verir, lakin bu erməni dilinin erkən tarixi qaranlıq və müəmmalıdır. Bu dilə məxsus hesab edilən ən erkən yazılı mətnlər isə eramızın V əsrinə mənsub hesab edilən Mesrop Maştots tərəfindən tərcümə edilərək yazılmış erməni dilindəki bibliya tərcümələridir. Erməni dilinin yunan və iran dilləri ilə uzunmüddətli əlaqəsinin izlərini göstərən çoxlu alınma sözlər mövcuddur və erməni dili xüsusilə satem dildir.

2005-ci ildə çap olunmuş bir nəşriyyat məhsulunda Luay Nakhleh, Tandy Warnow, Donald Ringe və Steven N. Evans da daxil olmaqla bir qrup dilçi və statistik “Kəmiyyət filogenetik linqvistik” metodlarını müqayisə edərək, yunan-erməni alt qrupunun 5 üsulla dəstəkləndiyini aşkar etmişdirlər.

Digər əlaqəli və bir-biri ilə bağlı olan digər bir sual isə, təkcə yunan və erməni deyil, həm də Alban, Qədim Makedoniya, Trakiya, Dakiya və Frigiya kimi bəzi ölü dillərdən ibarət “Balkan Hind-Avropa” alt qrupunun olub-olmamasını müəyyənləşdirməkdir. G. Neumann, G. Klingenschmitt , J. Matzinger, J. H. Holst kimi elm adamlarının tədqiqat əsərlərində bu mövzu müzakirə edilmişdir. Balkan alt qrupu Hans J. Holmun leksikostatistik metodu ilə dəstəklənir.

Tənqidlər

Bir çox müasir dilçilər yunan və friqiya dillərinin erməni dilinə yaxınlığını şişirdən yunan-erməni fərziyyəsini rədd etmişdirlər.

Həmçinin bax

Erməni-friqiyalılar

Mənbələr

• Clackson, James. The Linguistic Relationship Between Armenian and Greek. Oxford: Wiley-Blackwell. 1995. ISBN 9780631191971.
• Georgiev, Vladimir Ivanov. Introduction to the History of the Indo-European Languages. Sofia: Bulgarian Academy of Sciences. 1981. ISBN 9789535172611.
• Gray, Russell D.; Atkinson, Quentin D. "Language-tree Divergence Times Support the Anatolian Theory of Indo-European Origin". Nature. 426 (6965). 2003: 435–439. Bibcode:2003Natur.426..435G. doi:10.1038/nature02029. PMID 14647380. 2021-06-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-12.
• Greppin, John A. C. "[Review] Reviewed Work: The Linguistic Relationship between Armenian and Greek by James Clackson". Language. 72 (4). 1996: 804–807. doi:10.2307/416105. hdl:10068/441113. JSTOR 416105.
• Hamp, Eric. *gweiH- "live" // Davies, Anna Morpurgo; Meid, Wolfgang (redaktorlar ). Studies in Greek, Italic and Indo-European Linguistics offered to Leonhard R. Palmer. Innsbruck: University of Innsbruck. 1976. 87–91.
• Holm, Hans J. The Distribution of Data in Word Lists and its Impact on the Subgrouping of Languages // Preisach, Christine; Burkhardt, Hans; Schmidt-Thieme, Lars; Decker, Reinhold (redaktorlar ). Data Analysis, Machine Learning, and Applications. Proceedings of the 31st Annual Conference of the Gesellschaft für Klassifikation e.V., Albert-Ludwigs-Universität Freiburg, March 7–9, 2007. Berlin-Heidelberg: Springer-Verlag. 2008. 628–636. ISBN 9783540782469.
• Holst, Jan Henrik. Armenische Studien (German). Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. 2009. ISBN 9783447061179.
• Lazaridis, Iosif; Alpaslan-Roodenberg, Songül; və b. "The genetic history of the Southern Arc: A bridge between West Asia and Europe". Science (journal). 377 (6609). 26 August 2022: eabm4247. doi:10.1126/science.abm4247. PMC 10064553 . PMID 36007055 .
• Martirosyan, Hrach. "The place of Armenian in the Indo-European language family: the relationship with Greek and Indo-Iranian". Journal of Language Relationship. 10 (1). 2013: 85–137. doi:10.31826/jlr-2013-100107.
• Meillet, Antoine. "Remarques sur l'étymologie de quelques mots grecs". Bulletin de la Société de Linguistique de Paris (French). 26. 1925: 1–6.
• Meillet, Antoine. "De la prothèse vocalique en grec et en arménien". Bulletin de la Société de Linguistique de Paris (French). 27. 1927: 129–135.
• Meillet, Antoine. Esquisse d'une grammaire comparée de l'arménien classique (French). Vienna: Imprimerie des PP. Mékhitharistes. 1903.
• Nakhleh, Luay; Warnow, Tandy; Ringe, Don; Evans, Steven N. "A Comparison of Phylogenetic Reconstruction Methods on an Indo-European Dataset" (PDF). Transactions of the Philological Society. 3 (2). 2005: 171–192. doi:10.1111/j.1467-968X.2005.00149.x. 2020-09-05 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-12-12.
• Pedersen, Holger. Armenier Sprache // Ebert, Max (redaktor). Reallexikon der Vorgeschichte (German). 1. Berlin: Walter de Gruyter. 1924. 219–226.
• Schmitt, R. "Die Erforschung des Klassisch-Armenischen seit Meillet (1936)". Kratylos (German). 17. 1972: 1–68.
• Solta, G. R. Die Stellung des Armenischen im Kreise der Indogermanischen Sprachen (German). Vienna: Mechitharisten-Buchdruck. 1960.