Çoktaş dili
Çoktaş dili — ABŞ-ın cənub-şərq bölgələrindəki yerli Amerika xalqı olan Çoktaş xalqının dili.[4] Bu dil Muskoqi dil ailəsinə aiddir və əsasən Oklahoma, Missisipi və Luiziana ştatlarında danışılır. Tarix boyu çox böyük əraziyə yayılsa da, hazırda danışanlarının sayı azalmaqdadır. Bununla belə, ABŞ-da yaşayan bir çox yerli xalqın dilləri kimi, Çoktaş dili də xüsusi proqramlar vasitəsilə qorunmağa və yaşadılmağa çalışılır.
| Çoktaş dili | |
|---|---|
| Orijinal adı |
Chahta anumpa[1] Chahta |
| Ölkə | |
| Danışanların ümumi sayı |
|
| Təsnifatı | |
| Yazı | latın əlifbası |
| Dil kodları | |
| QOST 7.75–97 | чок 794 |
| ISO 639-1 | — |
| ISO 639-2 | cho |
| ISO 639-3 | cho |
| Dilin strukturlarının dünya atlası | cct |
| Atlas of the World’s Languages in Danger | 896, 1541, 1542 |
| Ethnologue | cho |
| ELCat | 1692 |
| IETF | cho |
| Glottolog | choc1276 |
 Bu dildə olan Vikipediya | |
Tarixi və coğrafi yayılması
redaktəÇoktaş xalqı tarixi olaraq Meksika körfəzinin şimalında, hazırkı Missisipi və Alabama ərazilərində məskunlaşıb. 1830-cu illərdə ABŞ hökuməti ilə imzalanan müqavilələrdən sonra çoxlu sayda Çoktaş xalqı "Gözyaşı izi" adı verilən məcburi köç dövründə Oklahomaya köç etdirildi. Bu köç nəticəsində dil iki əsas dialekt qrupuna bölündü: Oklahoma dialekti və Missisipi dialekti. Bu bölgü dilin fonetik və leksik müxtəlifliyini artırdı.[5]
Çoktaş dilinin xüsusiyyətləri
redaktəÇoktaş dilində səs sistemi nisbətən sadədir, 19 samit və 8 sait səsə malikdir. Saitlər uzun və qısa olmaqla iki qrupa bölünür və bu xüsusiyyət mənaların dəyişməsinə səbəb ola bilir. Çoktaş dilində bəzi səslərin olmaması və müxtəlif saitlərin ardıcıl istifadəsi dilin səciyyəvi səs quruluşunu yaradır. Çoktaş dili aqqlütinativ dillər qrupuna aiddir, yəni söz köklərinə müxtəlif şəkilçilər əlavə edilərək yeni mənalar yaranır. Bu sistem çox sayda morfem əlavə etməklə ifadələri zənginləşdirir və mürəkkəb cümlələr yaratmağa imkan verir. Çoktaş dilində əsas söz sırası subyekt-obyekt-fel formasındadır. Məsələn, "mən gedirəm" ifadəsi söz sırası baxımından "mən yol gedirəm" kimi qurulmuş ola bilər. Bu söz sırası Çoktaş dilinin digər Muskoqi dilləri ilə oxşarlığını göstərir. Çoktaş dilində təbiət, heyvanlar, bitkilər və digər mədəni obyektlər üçün xüsusi terminologiya mövcuddur. Bu terminologiya, çoxtaş xalqının təbiətə və ətraf mühitə olan münasibətini əks etdirir və dildəki zəngin mədəni mənaları açıq şəkildə göstərir. Çoktaş dilində mürəkkəb və yeni sözlər yaratmaq üçün geniş bir imkan var. Məsələn, müxtəlif şəkilçilərin əlavə olunması ilə bir sözün mənası dəyişdirilir və yeni anlayışlar ifadə olunur.[6]
Çoktaş dilinin müasir vəziyyəti
redaktəÇoktaş dili, ABŞ-dakı bir çox yerli dil kimi, məhdud sayda danışanı olan dillərdən biridir və bu dilin itmə təhlükəsi mövcuddur. Hazırda Çoktaş xalqının əksəriyyəti İngilis dili danışır, lakin dilin dirçəldilməsi üçün çoxsaylı proqramlar həyata keçirilir. Missisipi və Oklahoma ştatlarında çoktaş dilini öyrənmək üçün dil sinifləri təşkil olunur, həmçinin müxtəlif səviyyələrdə dil tədris proqramları hazırlanır.[7]
Çoktaş dilinin qorunması və dirçəldilməsi
redaktəÇoktaş dilinin qorunması üçün Amerika Birləşmiş Ştatlarında müxtəlif dil proqramları həyata keçirilir. Çoktaş tayfa hökuməti tərəfindən aparılan təşəbbüslər və dil kursları ilə gənc nəslin dili öyrənməsi təşviq olunur. Dilin qorunması üçün rəqəmsal resurslar yaradılmışdır: dil öyrənmə tətbiqləri, onlayn kurslar və danışıq dərsləri gənclərə dilin tədrisi üçün istifadə olunur.[8] Çoktaş tayfası dili məktəblərdə tədris etdirmək, dildə yazılmış ədəbiyyatı yaymaq və dilin yenidən danışılması üçün tədbirlər görür. Mədəni tədbirlər, ənənəvi mərasimlər və dilin istifadə edildiyi tədbirlər vasitəsilə çoxtaş dilinə maraq artırılır və gələcək nəsillərə ötürülməsi üçün səylər davam edir. Çoktaş dili, ABŞ-ın cənub-şərq bölgəsinin yerli mədəniyyət və irsini əks etdirən qədim və zəngin bir dildir. Tarix boyu müxtəlif çətinliklərlə üzləşən bu dilin qorunması üçün hazırda ciddi səylər göstərilir. Bu dilin yaşadılması yalnız bir ünsiyyət vasitəsi olaraq deyil, həm də çoxtaş xalqının mədəni irsinin yaşadılması və nəsillər arasında ötürülməsi baxımından əhəmiyyətlidir. Çoxtaş dili, qədim Amerika mədəniyyətini, ənənələrini və dünya görüşünü yaşadan və gələcək nəsillərə çatdıran dəyərli bir vasitə olaraq qorunur.
İstinadlar
redaktə- ↑ Choctaw language - Chahta anumpa - School of Choctaw Language.
- ↑ 1 2 http://www.unesco.org/languages-atlas/en/atlasmap/language-id-1541.html.
- ↑ 1 2 http://www.unesco.org/languages-atlas/en/atlasmap/language-id-896.html.
- ↑ Martin, Jack. Yeni Çoktaş lüğəti. Durant, Oklahoma: Oklahoma ştatının Çoktaş Nation. 2016. 40. ISBN 978-0-9840968-7-9.
- ↑ Broadwell (2006:137-140)
- ↑ Broadwell (2006:140-142)
- ↑ Broadwell (2006:148-152)
- ↑ Broadwell (2006:184-190)