İdil-Ural legionu
İdil-Ural legionu və yaxud Volqa-tatar legionu (alm. Wolgatatarische Legion), alm. Legion Idel-Ural, tatar. Идел-Урал Легионы, İdel-Ural Legionı) — Volqa xalqlarının nümayəndələrindən (əsasən tatarlardan, həm də çuvaşlardan, başqırdlardan, marilərdən, mordovlardan, udmurtlardan) ibarət Vermaxtın bölməsi.[1]. Təşkilati cəhətdən Şərq legionları Komandanlığının Qərargahına (alm. Kommando der Ostlegionen) tabe idi.
| İdil-Ural legionu | |
|---|---|
| tatar. Идел-Урал Легионы, İdel-Ural Legionı | |
 | |
| Növü | Könüllü Şərq legionları |
| Yaranma tarixi | 1942-1945 |
| Ölkə |
.svg){kind=small} Üçüncü Reyx |
| Tabedir | Vermaxt |
| Tərkibi | könüllü birliklər[1] |
| Sayı | 40 minə yaxın |
| Müharibələr | İkinci Dünya müharibəsi |
| Döyüşlər | |
Volqa-tatar legionu 7 gücləndirilmiş səhra batalyonundan (təxminən 40 min nəfər) ibarət idi.[2].
Təsviri
redaktəİdeoloji əsaslandırma
redaktə
Legionun formal ideoloji əsasını bolşevizmə və yəhudilərə qarşı mübarizə təşkil edirdi. Alman tərəfi isə qəsdən İdil-Ural dövlətinin bərpası haqqında şayiələr yayırdı. Legionerlərin ideoloji hazırlanmasında aparıcı rolu mühacirlər – İşğal olunmuş Şərq Əraziləri Nazirliyinin tabeliyində yaradılmış milli komitələrin üzvləri oynayırdılar. Onların arasında 1918-1920-ci illər milli hərəkatının görkəmli simaları (Şəfi Almas) xüsusi populyarlıq qazanmışdı. Müsəlman legionerlərin düşərgələrini dəfələrlə Qüds müftisi Hacı Əmin əl-Hüseyni ziyarət edir və Almaniya ilə ittifaqda “kafirlərə” qarşı müqəddəs müharibəyə çağırırdı. Müsəlman legionlarında bəzən dini funksiyaları komandanlıqla birləşdirən, eyni zamanda taqım komandirləri olan molla vəzifələri tətbiq edildi. Əsgərlərin hərbi-siyasi hazırlığı Hitlerə kollektiv sədaqət andı[3] və bayrağın təqdim edilməsi ilə başa çatırdı. 1942-ci ildə “Qafqaz səhəri” qəzetində tatar legionerlərinin “Yeni Rusiyanın düşməni bolşevizm məhv edilənə qədər” silahlarını yerə qoymayacaqları barədə bəyanat dərc olundu.[4].
Yuqoslaviyadakı ustaşa və ya Slovaklardan nümunə götürərək, Alman protektoratı altında milli respublikanın yaradılması ilə bağlı nümayəndələri legionun tərkibində vuruşan SSRİ xalqlarından heç birinə heç bir vəd verilmədi.
Üstəlik, Almaniyanın işğal etdiyi ərazilərdə alman protektoratı altında milli dövlət birləşmələrinin yaradılmasına icazə verilməsinin zəruriliyi və ya mümkünlüyü ilə bağlı Hitlerin qəti şəkildə mənfi nöqteyi-nəzərini vurğulayan dərc olunmuş materiallar bolşevizmə qarşı mübarizədə Almaniyaya yardım göstərmələri və Almaniyanı resurslarla təmin edən ərazilərə nəzarət istisna olmaqla, legionerlərə münasibətdə Almaniyanın digər məqsədləri barədə düşünməyə imkan vermir.[1]
Nişanları
redaktəVolqa-Tatar legionu zolağın üç variantından istifadə edirdi. Biri mavi və yaşıl rənglərin (ehtimal ki, türk və islam xalqlarına münasibəti ifadə edir) birləşməsindən ibarət idi, ikinci variantda çapraz xəncər və ox ilə çarpaz qılınclar və ortada şaquli ox istifadə edilmiş, üçüncüsü sarı haşiyəli boz ovala bənzəyirdi. Gerbin ortasında şaquli oxu olan qübbə var idi. Yuxarıda sarı hərflərlə İdel-Ural, aşağıda isə Tatar Legionı yazılmışdı. Baş geyimlərindəki dəyirmi kokardalar zolaqlarla eyni rəng birləşməsinə malik idi.
Tarixi
redaktəYaradılma məqsədi
redaktə
1941-1942-ci illərdə alman bölmələrində ağır itkilərlə müşayiət olunan blitzkriqin uğursuzluğu alman komandanlığını sovet hərbi əsirlərindən bir sıra milli hissələrin (“legionlar”) formalaşdırmasına başlamağı məcbur etdi. Bu, Alman əsgərlərini arxada və cəbhədə əvəz etmək məqsədini güdürdü. Çünki Vermaxtda kəskin əsgər qüvvəsi çatışmazlığı aşkar edildi.
Oberkommando des Heeresdə Volqa-Tatar legionunun yaradılması haqqında əmri 1942-ci il avqustun 15-də imzalandı. Onun formalaşması üzrə praktiki iş 21 avqust 1942-ci ildə Jedlinoda (Polşa) başladı.
Əsir düşərgələrindən gələn, artıq hazırlıq düşərgələrində olan gələcək legionerlər taborlara, taqımlara və dəstələrə bölünərək ilk mərhələdə ümumi fiziki və məşq hazırlığını, habelə Alman əmr və qaydalarının mənimsənilməsini əhatə edən təlimlərə başladılar. Təlimləri tərcüməçilərin köməyi ilə alman bölmələrinin komandirləri, həmçinin iki həftəlik zabit hazırlığı kursu keçmiş legionerlər sırasından tabor və taqım komandirləri keçirdi. İlkin hazırlıq kursu başa çatdıqdan sonra çağırışçılar batalyonlara bölünür, orada standart forma, texnika və silahlar alır, taktiki hazırlığa və silahların mənimsənilməsinə başlayırdılar.
7 səhra batalyonundan əlavə, müharibə zamanı hərbi əsirlərdən - Volqaboyu və Uraldan olan, alman ordusuna xidmət edən, lakin döyüş əməliyyatlarında bilavasitə iştirak etməyən yerli sakinlərdən tikinti, dəmir yolu, nəqliyyat və digər yardımçı birləşmələr yaradıldı. Onların arasında 15 Volqa-Tatarlar ayrı-ayrı bölmələri var idi.
Səhra batalyonlarının təşkilati strukturu, döyüş əməliyyatlarında iştirak
redaktə
1943-cü ilin əvvəlində Şərq legionlarının səhra batalyonlarının "ikinci dalğasında" 3 Volqa-tatar qoşunu (825, 826 və 827), 1943-cü ilin ikinci yarısında isə "üçüncü" dalğa"da - 4 Volqa-tatar qoşunu (828-dən 831-ə qədər) yaradıldı.
Hər bir səhra batalyonunda hər biri 130-200 nəfərdən ibarət 3 atıcı, pulemyot və qərargah taboru var idi. Atıcı taborunda - 3 atıcı və pulemyot taqımı, qərargahda - tank əleyhinə, minaatan, istehkamçı və rabitə taqımları mövcud idi. Taborun ümumi sayı 800-1000 əsgər və zabit, o cümlədən 60-a qədər alman kadr heyəti (Rahmenpersonal): 4 zabit, 1 məmur, 32 kiçik zabit və 23 sıravi hərbçidən ibarət olurdu. Alman batalyonu və rota komandirlərinin tərkibində legionerlərin milliyyətinin nümayəndələri arasından müavinlər var idi. Tabor komandiri səviyyəsindən aşağı olan komanda heyəti yalnız milli idi. Batalyon 3 tank əleyhinə silah (45 mm), 15 yüngül və ağır minaatan, 52 yüngül və ağır pulemyot, tüfəng və pulemyot (əsasən sovet silahları) ilə silahlanmışdı.
1943-cü ilin sonunda taborlar Fransanın cənubuna göndərildi və Mendedə (Ermənistan, Azərbaycan və 829-cu Volqa-tatar batalyonları) yerləşdirildi. 826-cı və 827-ci Volqa-tatar hissələri əsgərlərin döyüşə getmək istəməməsi və çoxsaylı fərarilik halları səbəbindən almanlar tərəfindən tərksilah edilərək yol tikintisi bölmələrinə çevrildi.[5] 831-ci Volqa-tatar batalyonu 1943-cü ilin sonunda peşəkar kəşfiyyatçı mayor Mayer-Maderanın komandanlığı altında SS qoşunlarının tərkibində bir alay yaratmaq üçün Vermaxtdan ayrılanlar arasında idi.[1]
1944-cü ilin martında İdil-Ural xalqlarının qurultayı
redaktə1944-cü il martın 4-5-də Qrayfsvaldda İdel-Ural xalqlarının qurultayı keçirildi.[6]
Legionda gizli anti-faşist təşkilatı
redaktə1942-ci ilin sonundan legionda legionun daxili ideoloji parçalanmasına yönəlmiş gizli təşkilat fəaliyyət göstərirdi. Gizli təşkilatın üzvləri legionerlər arasında antifaşist vərəqələrini çap edirək paylaşırdılar.
25 avqust 1944-cü ildə gizli təşkilatda iştiraka görə Berlindəki Plötzensee hərbi həbsxanasında 11 tatar legioneri gilyotin ilə edam edildi. Edam edilənlər Qaynan Kurmaşev, Musa Cəlil, Abdulla Aliş, Fuat Sayfulmulyukov, Fuat Bulatov, Qərif Şabayev, Axmet Simayev, Abdulla Battalov və Axmet Simayev və Səlim Buxarov idi.[7].
Legion taborlarının taleyi
redaktə
825-ci tabor
redaktə1942-ci ilin oktyabr-noyabr aylarında Edlnada (Ümumi Hökumət) yaradılmağa başlandı və 900 nəfərə qədər üzü var idi. Mayor Tsek komandir təyin edildi. 1943-cü il fevralın 14-də batalyon təntənəli şəkildə cəbhəyə yola salındı və fevralın 18-də Vitebskə gəldi. Batalyonun əsas hissəsi Qərbi Dvinanın sol sahilindəki Qralevo kəndində yerləşirdi.
Artıq fevralın 21-də legiondakı gizli təşkilat adından çıxış edən legionerlərin nümayəndələri partizanlarla əlaqə saxlayıb fevralın 22-də saat 23:00-da taborun ümumi üsyanı barədə razılığa gəldilər. Almanların legionerlərin planlarından xəbərdar olmasına və üsyana bir saat qalmış həbslər aparmasına, üsyan rəhbərlərini ələ keçirməsinə, baxmayaraq, Hüseyn Məhəmmədovun başçılığı altında 500-600-ə yaxın legioner üsyan etdi. Onlar çoxlu texnika ilə partizanların tərəfinə keçdilər. Taborun cəmi 2 taqımı (onların xəbərdar olmağa vaxtları yox idi) və həbs olunan legionerlər qaça bilmədilər. Yerdə qalan legionerlər təcili olaraq arxa cəbhəyə aparılaraq başqa bölmələrə təyin edildilər.[1]
826-cı tabor
redaktə1943-cü il yanvarın 15-də yaradılmışdır. Komandir kapitan Şermuli idi. 825-ci batalyonun üsyanından sonra 826-cı Hollandiyaya aparıldı, burada təhlükəsizlik işləri görür və başqa təssərüfat işlərilə məşğul olurdu. Təşkilati cəhətdən o, Vermaxtın müxtəlif bölmələri arasında yer alırdı. O, döyüş əməliyyatlarında iştirak etməyib. Taborda almanların vaxtında aşkar etdiyi üsyan hazırlanmışdı.
827-ci tabor
redaktə10 fevral 1943-cü ildə Yedlinoda yaradılmışdır. Komandir kapitan Pram olub. 22 iyun 1943-cü ildə Ukrayna partizanlarına qarşı əməliyyatlar üçün Qərbi Ukraynanın Drohobiç şəhərində idi. Qeyd edildiyi kimi, burada legionerlərin olması tabor əsgərlərinin kütləvi şəkildə qaçmaqları partizanları gücləndirirdi. 1943-cü ilin iyulunda 827-ci taborda baş leytenant Miftaxovun rəhbərliyi ilə üsyan hazırlanmışdı. Qərargahın mühafizəsinin iki taqımı partizanların tərəfinə keçdi, sonra Miftaxov almanlar tərəfindən tutuldu və edam edildi. Almanlar bütün legionerləri qorxutmaq üçün Miftaxovu iki əyilmiş ağaca bağladılar, iplər kəsildikdən sonra onun cəsədi ikiyə bölünmüşdü.
Lakin legionerlərin qaçması prosesi davam edirdi və tabor döyüşlərdən çıxarılaraq Fransaya göndərildi. Orada o, həm də almanlar üçün son dərəcə etibarsız bir birlik olaraq qaldı: komandirlər və legionerlər tez-tez qaçaraq yerli partizanlara qoşulurdular. Tabor döyüş əməliyyatlarında iştirak etməyib, sonuncu dəfə onun haqqında 1945-ci il martın 10-da xəbər olub.
828-ci tabor
redaktə828-ci tabor 1 aprel 1943-cü il tarixində yaradılmış və əvvəlki kimi Yedlinoda 1943-cü il iyunun 1-də komplektləşdirilmişdir. Tabor komandiri kapitan Qaumitz olub. Batalyon 1943-cü il sentyabrın 1-dək Yedlinoda olub, 28 sentyabr 1943-cü ildə etibarsız 827-ci taboru əvəz etmək üçün Qərbi Ukraynaya göndərilib. 828-ci taborun legionerlərinin davranışı eyni idi: böyük dəstələr və hətta taqım komandirləri partizanların yanına qaçırdılar, taborda nizam-intizam təmamilə iflasa uğramışdı. Hətta taborun bölmələrinin davamlı olaraq bir yaşayış məntəqəsindən digərinə keçməsi partizanlarla əlaqəyə mane olmurdu. Nəticədə, tabor Ukrayna ərazisindən çıxarıldı, başqa yerə köçürüldü və daha döyüş əməliyyatlarında iştirak etmədi.
829-cu tabor
redaktə24 avqust 1943-cü ildə yaradılmış və 1 sentyabr 1943-cü il tarixində üzvləri 874 nəfər olmuşdur. Tabor komandiri kapitan Rauş idi. İlk taborlardakı uğursuzluqlar səbəbindən kifayət qədər uzun müddət Yedlinoda yerləşdirildi, lakin sonra 1944-cü ilin fevralında Qərbi Ukraynaya aparıldı. Taborun adı iyul ayında döyüş qabiliyyəti olmayan bir birlik kimi rəsmi sənədlərdə qeyd edilirdi. 29 avqust 1944-cü il tarixli sərəncamla ləğv edildi.
830-cu tabor
redaktəTəxminən 1944-cü ilin avqust-oktyabr aylarında yaradılıb. 4 dekabr 1943-cü ildə Yedlinodan olan 830-cu batalyon Konski qəsəbəsinə köçürüldü və 1944-cü ilin fevral ayının sonuna qədər orada qaldı. Partizanlara qarşı döyüşmək üçün artıq tatar batalyonlarından istifadə etmək mümkün olmadığından 830-cu batalyon Qərbi Ukraynanın və Polşanın müxtəlif yaşayış məntəqələrində mühafizə xidməti həyata keçirirdi. Batalyonda da antifaşist əhvali-ruhiyyə hökm sürürdü: 1944-cü ilin iyununda bir neçə legioner partizanlarla əlaqə axtardıqları üçün həbs olundu, bir çox legionerlər əllərində silahla qaçdılar. Bundan əlavə, batalyon tikinti mühəndisi bölməsi kimi istifadə edilmişdir.
831-ci tabor
redaktə1943-cü ilin payızında Yedlinoda yaradılmışdır. İdel-Ural legion düşərgəsinin təhlükəsizliyini təmin edirdi. Müharibənin sonunda o, guya digər milli türk birləşmələri ilə birləşmişdir. O, döyüş əməliyyatlarında iştirak etməyib.
832-834-cü tabor
redaktəBu taborlar haqda məlumatlar var, amma əslində onlar heç vaxt yaradılmayıb.
İstinadlar
redaktə- ↑ 1 2 3 4 5 Гилязов И. А. Легион «Идель-Урал». — Казань: Таткнигоиздат, 2005, ISBN 5-298-04052-7
- ↑ Численность коллаборационистских татарских формирований достигала 40 тыс. человек. Кроме Легиона «Идель-Урал» имелись 15 отдельных хозяйственных, саперных, железнодорожных и дорожно-строительных рот и боевая группа Восточно-тюркского соединения СС.
- ↑ Впоследствии, согласно директиве Генерального штаба вермахта от 22 ноября 1942 года, до присяги необходимо было дать подписку о добровольности своего вступления и о своих обязанностях
- ↑ ГАРФ. Ф. Р7021, Оп. 148, Д. 274, Л. 1 об.
- ↑ "Волжско-татарский легион — NaziReich.net". Archived from the original on 2012-11-22. İstifadə tarixi: 2021-12-24.
- ↑ http://www.archive.gov.tatarstan.ru/magazine/go/anonymous/main/?path=mg:/numbers/1995_may/05/4/ Arxivləşdirilib 2012-07-19 at Archive.today Arxivləşdirilib 2012-07-19 at Archive.today, http://tatpolit.ru/category/zvezda/2009-09-22/1891 Arxivləşdirilib 2010-02-22 at the Wayback Machine
- ↑ "О «Курмашеве и десяти других», казненных в Берлине за «подрыв военной мощи» Германского рейха — История — Татароведение — МТСС". 2013-03-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-01-10.
Ədəbiyyat
redaktə- Гилязов И. А. Легион «Идель-Урал». Представители народов Поволжья и Приуралья под знаменами «третьего рейха». — Казань: Татарское книжное издательство, 2005. — 383 с.
- Гилязов И. А. Легион «Идель-Урал» / Искандер Гилязов. — М.: Вече, 2009. — 304 с.: ил. — (Враги и союзники).
- Каращук А., Дробязко С. Восточные легионы и казачьи части в вермахте. Военно-историческая серия «Солдатъ»: Униформа. Вооружение. Организация (7000 nüs.). АСТ. 2000. ISBN 5-237-03026-2.
- Романько О. В. Мусульманские легионы во Второй мировой войне (7000 nüs.). М.: АСТ; Транзиткнига. 2004. ISBN 5-17-019816-7, 5-9578-0500-9.
- Юрадо К. К. Иностранные добровольцы в вермахте. 1941-1945. Военно-историческая серия «Солдатъ»: Униформа. Вооружение. Организация (3000 nüs.). АСТ, Астрель. 2005. ISBN 5-17-027662-1, 5-271-10458-3, 0-85045-524-3.