Yəhudilər


Yəhudilər ya da Cuhudlar[1] (köhnə mənbələrdə Ebrəçilər) (ivr. יהודים‎) — qədim İsrail çarlığında yaşamış əhalidən yaranan xalq. Faktiki olaraq dünyanın bütün ölkələrində yaşayırlar. 1948-ci ildən yəhudi dövləti — İsrail də mövcuddur. Sayı təqribən 14 mln. nəfər (2006-cı il rəqəmi), onlardan 40%-i İsraildə, 35%-i isə ABŞ-da yaşayır. Ənənəvi dini iudaizmdir. Yəhudilərin əksəriyyəti yaşadıqları ölkənin dilində danışmırlar. İsraildə isə rəsmi dövlət dili XX əsrdə danışıq dili kimi dirçəldilmış ivritdir. Ayrı-ayrı ölkələrdə spesifik yəhudi dilləri var. Onlardan ən çoxsaylısı alman dil qrupuna daxil olan idişdir.

Yəhudilər
יהודים
Renowned Jews.png
I sıra: Eynşteyn, Marks, Freyd, Spinoza
II sıra: Yosef, Musa, İsa, Nagid
III sıra: Montefiore, Zukerberq, Qadot, Rotşild
IV sıra: Ford, Yohansson, Streyzand, Spilberq
Ümumi sayı
13.6 mln
Yaşadığı ərazilər
ABŞ ABŞ 5,275,000
İsrail İsrail 5 726 000
Fransa Fransa 492 000
Kanada Kanada 373 000
Böyük Britaniya Böyük Britaniya 297 000
Rusiya Rusiya 228 000
Argentina Argentina 184 000
Almaniya Almaniya 118 000
Ukrayna Ukrayna 103 600
Braziliya Braziliya 96 000
Avstraliya Avstraliya 88 831
Macarıstan Macarıstan 80 000—100 000
Cənubi Afrika Respublikası CAR 72 000
Belçika Belçika 65 000—70 000
Azərbaycan Azərbaycan 50 000
Belçika Belçika 31 200
Niderland Niderland 30 000
Efiopiya Efiopiya 26 196
İran İran 25 000
Çili Çili 20 700
Uruqvay Uruqvay 18 000
İsveç İsveç 18 000
Türkiyə Türkiyə 17 800
Dili

İvrit, İdiş, Sefard və s.

Dini

İudaizm

Özlərini adlandırmaRedaktə

Müasir özünü adlandırma {יְהוּדִים, yəhudim; idişdə: ייִדן (y)idn; ladino da: ג׳ודיוסcudios.

Qədim özünü adlandırma bney-İsrael — İakov İsrailin oğulları, ulu baba İakov İsrailin nəsli.

İlk əvvəl yəhudi adı İuda nəslinə deyilirdi. Sonradan İuda çarlığında tayfasından asılı olmayaraq yaşayan hər kəsə deyildi. İuda çarlığı süquta uğradıqdan sonra yəhudi adı spesifik əhəmiyyətinin itirdi və milli-dini bağlılığı göstərdi.

Yəhudiliyin əlamətləriRedaktə

Yəhudiliyin əlamətlərini müəyyənləşdirən ən qədim mənbə yəhudi hüququ olan halaxadır. O qanun yaradan Talmudun qərarları əsasında yaranıb. Halaxaya görə, "yəhudi o adamdır ki, anası yəhudidir, ya da yəhudi qaydalarına görə yəhudi adlanıb (qiyur)"

Yəhudi diasporlarının tarixiRedaktə

Diasporlar tədricən ardıcıllıqla bir neçə əsas mərkəz şəklində formalaşmışlar. Edot adlanan etnik yəhudilər dil və məişət cəhətcə fərqlənmişlər:

İkinci dünya müharibəsi ərəfəsində və dövründə altı milyona qədər yəhüdi öldürülüb (bax: Holokost).

Məşhur yəhudilərRedaktə

Albert Eynşteyn-almaniyalı alim,fizik

Robert Oppenheymer-amerikalı alim,Atom bombasının yaradıcısı.

İosif Stalin-diktator,SSRİ-nin 1922–1953-cü illərdə rəhbəri.

Teodor Hertsl-"yəhudi dövləti" fikrini ilk dəfə ortalığa atan şəxs və ümumiyyətlə yəhudi siyasətini müəyyənləşdirən,sionizmin banisi olan şəxs.

Natali Portman-amerikalı aktrisa.

Avraam Linkoln-ABŞ-ın 1860–1865-cı illərdə prezidenti.

Xəyyam Nisanov-Azərbaycanlı müğənni.

Miloş Zeman-Çexiya prezidenti.

Petro Poroşenko-Ukraynanın IV prezidenti,əsl soyadı Valtsmandır.

Aleksandr Qroysman-Ukraynanın baş naziri.

Arseni Yatsenyuk-Ukraynanın keçmiş baş naziri.

Alla Puqaçova-Rusiyalı müğənni.

Qolda Meyer-İsrailin baş naziri.

Məsud Bərzani-İraq Kürdüstanının 2005–2017-ci illərdə prezidenti.Ümumiyyətlə Bərzanilər ailəsi yəhudi mənşəlidirlər.

Vladimir Lenin-SSRİ-nin qurucusu.Anası yəhudi idi və buna görə Lenini yəhudi qaydasına görə yəhudi saymaq olar.

İsaak Nyuton-ingilis fiziki.

Benedikt Spinoza-Niderlandlı(Hollandiyalı)filosof.

Yevda Abramov-Azərbaycan Milli Məclisinin deputatı.

Onu da qeyd etməliyik ki,dünyanın ən varlı ailələri olan Rotşildlər və Rokfellerlər də yəhudi mənşəlidirlər.

Yayılması və sayıRedaktə

Sayı təqribən 14 milyon nəfər hesab edilir.

Ən böyük yəhudi icmaları (60 min nəfərdən çox) aşağıdakı ölkələrdədir:

  1. ABŞ — 5,2–5,5 mln.nəfər (keçmiş SSRİ-dən təqribən 400 min)
  2. İsrail — 5, 394 mln.nəfər (2008-ci il; keçmiş SSRİ-dən təqribən 1,120 mln.nəfər)
  3. Fransa — 575 min nəfər
  4. Argentina — 400 min nəfər
  5. Kanada — 348,6 min nəfər (2001-ci il)
  6. Böyük Britaniya — 300 min nəfərdən çox
  7. Almaniya — 250 min nəfər (keçmiş SSRİ-dən təqribən 216 min) (2004-cü il).[2]
  8. Rusiya — 233,4 min nəfər. (2002-ci il).[3]
  9. Ukrayna — 104 min nəfər (2001-ci il)
  10. Avstraliya — 90 min
  11. CAR — 89 min
  12. Braziliya — 87 min (2000-ci il)

Mütəşəkkil yəhudi icmaları dünyanın 110 ölkəsində var.

İstinadlarRedaktə

  1. ↑ https://www.azleks.az/online-dictionary/cuhud?s=my cuhud [cuhut] Bax: yəhudi.
  2. ↑ http://demoscope.ru/weekly/2007/0303/analit07.php
  3. ↑ Итоги Всероссийской переписи населения 2002 года. В 14 т. М., 2004

ƏdəbiyyatRedaktə

  • Гительман Ц. Беспокойный век: Евреи России и Советского Союза с 1881 г. до наших дней. М.: — Новое литературное обозрение, 2008. — 512 с. — ISBN 978-5-86793-576-4
  • Н. И. Рутберг, И. Н.Пидевич. Евреи и еврейский вопрос в литературе советского периода. Хронологически-тематический указатель литературы, М.: Грант, 2000. — 598 с. — ISBN 5-89135-135-8
  • Евреи в России: История и культура. Сборник научных трудов — ред. Д. А. Эльяшевич. СПб, Издание Петербургский еврейский университет, 1998. — 394 с. — ISBN 5-88976-004-1
  • Мудрость еврейского народа в пословицах и поговорках. Феникс, Ростов-на-Дону, 2008.
  Vikianbarda Yəhudilər ilə əlaqəli mediafayllar var.

Xarici keçidlərRedaktə

Həmçinin baxRedaktə

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Yəhudilər&oldid=5812304"