Yəhudilər
Yəhudilər (ivr. יהודים) — qədim İsrail çarlığında yaşamış əhalidən yaranan xalq. Faktiki olaraq dünyanın bütün ölkələrində yaşayırlar. 1948-ci ildən yəhudi dövləti — İsrail də mövcuddur. Sayı təqribən 14 mln. nəfər (2006-cı il rəqəmi), onlardan 40%-i İsraildə, 35%-i isə ABŞ-da yaşayır. Ənənəvi dini iudaizmdir. Yəhudilərin əksəriyyəti yaşadıqları ölkənin dilində danışmırlar. İsraildə isə rəsmi dövlət dili XX əsrdə danışıq dili kimi dirçəldilmış ivritdir. Ayrı-ayrı ölkələrdə spesifik yəhudi dilləri var. Onlardan ən çoxsaylısı alman dil qrupuna daxil olan idişdir.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 1st row: Albert Eynşteyn · Şalom Aleykim · Mark Şaqal · Emmi Nyoter 2nd row: Maymonid · Benedikt Spinoza · Natali Portman · Frans Kafka | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ümumi sayı | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 13.6 mln | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Yaşadığı ərazilər | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Dili | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Dini | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Mündəricat
Özlərini adlandırmaRedaktə
Müasir özünü adlandırma {יְהוּדִים, yəhudim; idişdə: ייִדן (y)idn; ladino da: ג׳ודיוסcudios.
Qədim özünü adlandırma bney-İsrael — İakov İsrailin oğulları, ulu baba İakov İsrailin nəsli.
İlk əvvəl yəhudi adı İuda nəslinə deyilirdi. Sonradan İuda çarlığında tayfasından asılı olmayaraq yaşayan hər kəsə deyildi. İuda çarlığı süquta uğradıqdan sonra yəhudi adı spesifik əhəmiyyətinin itirdi və milli-dini bağlılığı göstərdi.
Yəhudiliyin əlamətləriRedaktə
Yəhudiliyin əlamətlərini müəyyənləşdirən ən qədim mənbə yəhudi hüququ olan halaxadır. O qanun yaradan Talmudun qərarları əsasında yaranıb. Halaxaya görə, "yəhudi o adamdır ki, anası yəhudidir, ya da yəhudi qaydalarına görə yəhudi adlanıb (qiyur)"
Yəhudi diasporlarının tarixiRedaktə
Diasporlar tədricən ardıcıllıqla bir neçə əsas mərkəz şəklində formalaşmışlar. Edot adlanan etnik yəhudilər dil və məişət cəhətcə fərqlənmişlər:
- Bavli (Mesopotamiya, Cənubi Qafqaz) — V—XI əsrlər;
- Sefardlar (Pireney yarımadası) — b.ə.əvvəli — 1492;
- Aşkenazlar (Mərkəzi Almaniya, Şərqi Avropa) — X əsr-XX əsrin ortası.
İkinci dünya müharibəsi ərəfəsində və dövründə altı milyona qədər yəhüdi öldürülüb (bax: Holokost).
Məşhur yəhudilərRedaktə
Albert Eynşteyn-almaniyalı alim,fizik
Robert Oppenheymer-amerikalı alim,Atom bombasının yaradıcısı.
İosif Stalin-diktator,SSRİ-nin 1922-1953-cü illərdə rəhbəri.
Teodor Hertsl-"yəhudi dövləti" fikrini ilk dəfə ortalığa atan şəxs və ümumiyyətlə yəhudi siyasətini müəyyənləşdirən,sionizmin banisi olan şəxs.
Natali Portman-amerikalı aktrisa.
Avraam Linkoln-ABŞ-ın 1860-1865-cı illərdə prezidenti.
Xəyyam Nisanov-Azərbaycanlı müğənni.
Miloş Zeman-Çexiya prezidenti.
Petro Poroşenko-Ukraynanın IV prezidenti,əsl soyadı Valtsmandır.
Aleksandr Qroysman-Ukraynanın baş naziri.
Arseni Yatsenyuk-Ukraynanın keçmiş baş naziri.
Alla Puqaçova-Rusiyalı müğənni.
Qolda Meyer-İsrailin baş naziri.
Məsud Bərzani-İraq Kürdüstanının 2005-2017-ci illərdə prezidenti.Ümumiyyətlə Bərzanilər ailəsi yəhudi mənşəlidirlər.
Vladimir Lenin-SSRİ-nin qurucusu.Anası yəhudi idi və buna görə Lenini yəhudi qaydasına görə yəhudi saymaq olar.
İsaak Nyuton-ingilis fiziki.
Benedikt Spinoza-Niderlandlı(Hollandiyalı)filosof.
Yevda Abramov-Azərbaycan Milli Məclisinin deputatı.
Onu da qeyd etməliyik ki,dünyanın ən varlı ailələri olan Rotşildlər və Rokfellerlər də yəhudi mənşəlidirlər.
Yayılması və sayıRedaktə
Sayı təqribən 14 milyon nəfər hesab edilir.
Ən böyük yəhudi icmaları (60 min nəfərdən çox) aşağıdakı ölkələrdədir:
- ABŞ — 5,2 — 5,5 mln.nəfər (keçmiş SSRİ-dən təqribən 400 min)
- İsrail — 5, 394 mln.nəfər (2008-ci il; keçmiş SSRİ-dən təqribən 1,120 mln.nəfər)
- Fransa — 575 min nəfər
- Argentina — 400 min nəfər
- Kanada — 348,6 min nəfər (2001-ci il)
- Böyük Britaniya — 300 min nəfərdən çox
- Almaniya — 250 min nəfər (keçmiş SSRİ-dən təqribən 216 min) (2004-cü il).[1]
- Rusiya — 233,4 min nəfər. (2002-ci il).[2]
- Ukrayna — 104 min nəfər (2001-ci il)
- Avstraliya — 90 min
- CAR — 89 min
- Braziliya — 87 min (2000-ci il)
Mütəşəkkil yəhudi icmaları dünyanın 110 ölkəsində var.
İstinadlarRedaktə
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/2007/0303/analit07.php
- ↑ Итоги Всероссийской переписи населения 2002 года. В 14 т. М., 2004
ƏdəbiyyatRedaktə
- Гительман Ц. Беспокойный век: Евреи России и Советского Союза с 1881 г. до наших дней. М.: — Новое литературное обозрение, 2008. — 512 с. — ISBN 978-5-86793-576-4
- Н. И. Рутберг, И. Н.Пидевич. Евреи и еврейский вопрос в литературе советского периода. Хронологически-тематический указатель литературы, М.: Грант, 2000. — 598 с. — ISBN 5-89135-135-8
- Евреи в России: История и культура. Сборник научных трудов — ред. Д. А. Эльяшевич. СПб, Издание Петербургский еврейский университет, 1998. — 394 с. — ISBN 5-88976-004-1
- Мудрость еврейского народа в пословицах и поговорках. Феникс, Ростов-на-Дону, 2008.
Xarici keçidlərRedaktə
- История еврейского народа
- Статья "Евреи" С. И. Лучицкая. // Словарь средневековой культуры. 23 илл.
- Еврейский Фонд Украины
- Евреи в Библии — статья на сайте "Библия-центр"
- Ваад Украины
- История и культура евреев на сайте Конгресс Национальных Общин Украины
- Раввин Адин Штейнзальц. "Что такое еврей"
- Еврейский век. Полемика вокруг книги Юрия Слезкина "Эра Меркурия. Евреи в современном мире"
- Передача "Не так" радиостанции "Эхо Москвы" с обсуждением книги Юрия Слезкина "Эра Меркурия. Евреи в современном мире"
- Joshua Project – Unreached Peoples of the World : Jews