İmpiçment
İmpiçment (ing. impeachment — etibarsızlıq, lat. impedivi — "qarşısını almaq, kəsmək" sözündən) — bələdiyyə və ya dövlət icraçısının, dövlət başçısının vəzifəli şəxslərinin dövlət başçısına qədər olan və sonradan vəzifəsindən kənarlaşdırılması ilə məhkəmə ittiham qaydaları. İmtina ittihamı, bir qayda olaraq, səlahiyyətindən sui-istifadə etməyindən asılı olmayaraq qanunsuz hərəkətlərə, yəni qəsdən qanun pozuntusuna yoluxmaqda ittiham olunur.
Tarixi
redaktəKonsepsiya XIV əsrdə İngiltərədə kral favoritlərinin özbaşınalığına qarşı mübarizə aləti olaraq ortaya çıxdı: sonra İcmalar Palatası kral nazirlərini Lordlar Palatasının məhkəməsi altına qoymaq hüququnu aldı, halbuki əvvəllər bu hüquq yalnız krala məxsus idi. Cəmiyyətin Lordlara qarşı cinayət ittihamı irəli sürməsi qaydası "impiçment" adlanırdı. Britaniya tarixində impiçment ən son 1806-cı ildə istifadə edilmişdir. Britaniya qanunlarından, konsepsiya ABŞ Konstitusiyasına keçdi, burada Senatdan federal vəzifəli şəxsə qədər hakimlərə və prezidentə qarşı ittihamların alt palatası təyin olundu (hər ştatda dövlət səviyyəsində, qubernator və digər dövlət məmurları üçün oxşar prosedurlar qurulur). Üst otaq, İngiltərədə olduğu kimi, burada da məhkəmə məhkəməsi kimi fəaliyyət göstərir və prezidentin Senatın hökmlərini əfv etmək hüququ yoxdur. Beləliklə, dəqiq mənada impiçment, cinayət məsuliyyəti ilə vəzifədən uzaqlaşdırılma prosesinin yalnız ilk addımıdır, baxmayaraq ki, bizim dövrümüzdə (hətta ingilisdilli ölkələrdə belə) bütün qaldırma prosesi adlandırılmışdır.
Söz rus dilində ingilis dilindən götürülmüşdür, bu da öz növbəsində latın anlayışından yaranmışdır.
Dünyada impiçment
redaktəYüksək vəzifəli şəxslərin impiçmenti haqqında qanunvericilik dünyanın əksər ölkələrində mövcuddur, lakin hər yerdə buna müraciət etmirlər. Məsələn, XX əsrin sonu — XXI əsrin əvvəllərində prezidentlər vəzifədən kənarlaşdırıldı: Braziliya Fernandu Kolor (1990–1992) və Dilma Rusef (2011–2016), Peru Alberto Fuximori (Konqres onun könüllü istefasını və siyasi qadağan edilən impiçmenti qəbul etmədi siyasi fəaliyyətinidə qadağan etmişdir), İndoneziya Abdurrahman Vahid, Cənubi Koreya Pak Kın He və Litva Rolandas Paksas. Paksasın impiçmenti (2004) Avropada dövlət başçısının yeganə qəbul edilmiş impiçmenti idi.
Belarusiya
redaktə
19 noyabr 1996-cı ildə Konstitusiya Məhkəməsinə Belarus Respublikası Ali Məclisinin bir qrup deputatından Belarus Respublikasının Prezidenti Aleksandr Lukaşenkonun vəzifəsindən uzaqlaşdırılması ilə bağlı Belarusiya konstitusiyasının və qanunlarının nizamnamələrini sistematik pozması ilə əlaqədar müraciət gəldi, lakin impiçment baş tutmadı[1].
Lixtenşteyn
redaktəƏksər ölkələrdən fərqli olaraq Lixtenşteynin konstitusiyası şahzadəni vətəndaşlar tərəfindən hakimiyyətdən uzaqlaşdırır və xalq referendumu yolu ilə aparılır[2].
Rusiya
redaktəRusiyada, 1993-cü ildə qəbul edilmiş Konstitusiyaya görə, prosedur əsasən Amerika qaydasına bənzəyir: Rusiya Federasiyasının Prezidenti Dövlət Dumasının təklifi ilə Federasiya Şurası tərəfindən səslərin üçdə ikisi ilə vəzifəsindən uzaqlaşdırılır.
Rusiyada impiçment (vəzifədən uzaqlaşdırma) proseduru üç dəfə, bir dəfə — mövcud Konstitusiyaya uyğun olaraq başlandı. Bütün hallarda ilk prezident Boris Yeltsin hədəfə çevrildi.
İlk dəfə impiçment məsələsi, 1993-cü ilin martında Ali Şuranın və Rusiya Xalq Deputatları Konqresinin təşəbbüsü ilə ortaya çıxdı. O dövrdə qüvvədə olan 1978 RSFSR Konstitusiyası (dəyişikliklərlə) Xalq Deputatları Konqresinə "Rusiya Federasiyasının yurisdiksiyasında olan hər hansı bir məsələni" müstəqil şəkildə həll etməyə icazə verdiyinə baxmayaraq, Ali Şura və Prezident arasında aparılan danışıqlar nəticəsində səlahiyyətlər məsələsi xalq referendumuna təqdim edildi. eyni zamanda Konqresə etimad məsələsi də həll edildi. Xalq iradəsi nəticəsində hakimiyyətin hər iki qolu öz səlahiyyətlərini qorudu.
ABŞ
redaktəABŞ Konstitusiyasının II maddəsinin IV hissəsinə əsasən, impichment, "dövlətə xəyanət, rüşvət və ya digər ağır cinayətlərdə və qanun pozuntularında günahkar olduqları təqdirdə" federal işçilərin, o cümlədən prezidentin vəzifəsindən kənarlaşdırılması ilə təqib edilməsini təmin edir[3].
Nümayəndələr Palatası ittihamları hazırlamaq və gətirmək üçün müstəsna səlahiyyətə malikdir. Məsələnin iddiaların araşdırıldığı Nümayəndələr Palatasının Hüquq Komitəsinə göndərilməsi üçün burada səs alınmalıdır. Əgər impiçment üçün əsaslar aşkar olunarsa, faktiki ittiham aktı hazırlanır ki, bu da komitə tərəfindən təsdiqləndikdən sonra səsvermənin sadə səs çoxluğu tələb olunduğu yerdə Nümayəndələr Palatasına göndərilir[3].
Nümayəndələr Palatası təklifi dəstəkləyirsə, növbəti addım Konqresin yuxarı palatasında — Senatda impiçmentin təsdiqlənməsi olmalıdır. ittihamlar Konqres Senatına verilir, prosedur məhkəməyə çevrilir, Nümayəndələr Palatası faktiki olaraq ittiham tərəfi kimi çıxış edir və senatorlar münsiflər heyətinin üzvləri kimi çıxış edirlər. İmtahanın baş tutması üçün senatorların ən azı üçdə ikisi səs verir (ən azı 67)
Prosedur Amerika Birləşmiş Ştatlarının prezidentinin, bir sıra federal rəsmilərin və hakimlərin (hakimlərin dəyişilməzliyi prinsipindən yeganə istisna olmaqla) kənarlaşdırılması üçün tətbiq olunur. Senat, vəzifədən uzaqlaşdırılmaqla yanaşı, ABŞ federal xidmətində (hətta ödənilməyən fəxri postlar da) vəzifələrin tutulmasına qadağa qoymaqla cəzalandırıla bilər.
Amerika tarixində ilk impiçment işi 1797-ci ildə başlandı, Tennessi ştatından olan bir senator Vilyam Blount İngilislərlə sui-qəsddə ittiham edildi.[4]
ABŞ-nin bütün tarixində Nümayəndələr Palatası tərəfindən üç prezidentə impiçment verildi, lakin sonradan prokurorluq lazımi 2/3 səs qazana bilmədiyi Senat tərəfindən bəraət edildi: Andre Conson 1868-ci ildə (Müharibə Katibinin qanunsuz istefası iddiası) və 1998–1999-cu illərdə Bill Klintonun işi (məhkəmə işi) yalan və Monika Levinskinin hekayəsi ilə əlaqədar ədalətə mane olmaq. Həm də 2019-cu ildə Nümayəndələr Palatası, 18 dekabr 2019-cu ildə Nümayəndələr Palatasında səs çoxluğu ilə təsdiqlənən prezident Donald Trumpın (səlahiyyətdən sui-istifadə və ədalətin qarşısını alma) işinə görə impiçment edilməsini qərara aldı. 1974-cü ildə, Nümayəndələr Palatası tərəfindən Watergate iddiasının tətbiq edilməsini təqdim edən Prezident Riçard Nikson, Senatın bu məsələyə baxmadan istefa verdi (çox güman ki, hökmü günahkar olardı), bu onun varisi Cerald Fordun Niksonu əfv etməsinə imkan verdi.
İmpiçment aşağı səviyyəli məmurlara və hakimlərə də bir neçə dəfə tətbiq olundu (Nümayəndələr Palatasının tarixində 11 hakimə ittiham edildi, onlardan 7-si Senat tərəfindən vəzifədən azad edildi).
Amerika Birləşmiş Ştatlarında ştata qanunverici orqanlar tərəfindən impiçment verilə bilər (məsələn, İllinoys qubernatoru Rod Blagojevich rüşvət ittihamı ilə vəzifədən uzaqlaşdırıldı).
Filippin
redaktəFilippindəki impiçment, Amerika Birləşmiş Ştatlarındakı prosedurlara bənzər prosedurları izləyir. Filippin Konstitusiyasının 11-ci maddəsinin 11-ci və 2-ci hissələrinə əsasən, Filippin Nümayəndələr Palatası prezidentə, vitse-prezidentə, Ali Məhkəmə üzvlərinə, Konstitusiya Komissiyalarının üzvlərinə və Ombudsmana qarşı bütün impiçment işlərinə başlamaq müstəsna hüququna malikdir. Üzvlərinin üçdə biri impiçment maddələrini təsdiqlədikdən sonra onlar Filippin Senatına verilir.
İstinadlar
redaktə- ↑ "Завершить импичмент Лукашенко". charter97.org. 2017-02-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-02-06.
- ↑ Lixtenşteyn konstitusiyası, Art. 13ter
- ↑ 1 2 "Демократы намерены ускорить процедуру импичмента Трампа // ТАСС, 12.10.2019". 2019-10-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-19.
- ↑ Patrick, John J.; Pious, Richard M.; Ritchie, Donald A. The Oxford Guide to the United States Government. Oxford University Press. 2001. səh. 802. ISBN 0-19-514273-X.