Vikipediya

İqlim dəyişikliyi və insan hüquqları

İqlim dəyişikliyi və insan hüquqları — beynəlxalq insan hüquqlarının və onların qlobal istiləşmə ilə əlaqəsinin öyrənildiyi, təhlil edildiyi və nəzərdən keçirildiyi konseptual və hüquqi çərçivədir. Bu çərçivədən BMT-nin İqlim Dəyişmələri haqqında Çərçivə Konvensiyasına və insan hüquqları üzrə əsas beynəlxalq sənədlərə uyğun olaraq milli və beynəlxalq iqlim dəyişikliyi siyasətini istiqamətləndirmək üçün müxtəlif ölkələrin hökumətləri, Birləşmiş Millətlər Təşkilatı sisteminin təşkilatları, hökumətlərarası və qeyri-hökumət təşkilatları, insan hüquqları və ekoloqlar, elm adamları istifadə edirlər.

İnsan hüquqları və iqlim dəyişikliyi təhlili dəniz səviyyəsinin qalxması, səhralaşma, temperaturun yüksəlməsi, ekstremal hava hadisələri və yağıntıların dəyişməsi, habelə hökumətlər tərəfindən cavab olaraq görülən uyğunlaşma və təsirlərin yumşaldılması tədbirləri daxil olmaqla qlobal ekoloji hadisələrlə bağlı İnsan hüquqlarına və ya əlaqəli hüquqi müdafiə vasitələrinə aid ola biləcək hadisələr haqqında insanlara gözlənilən təsirlərə diqqət yetirir. İqlim dəyişikliyinə dair bir çox hüquqi yanaşmalar sağlam ətraf mühit hüququndan, digər əlaqəli hüquqlardan və ya ekoloji hüquqa qarşı yaranan digər yanaşmalardan, məsələn təbiət hüquqlarından istifadə edərək, iqlim ədalətinin təbliği və iqlim vasitəsilə hökumətlər və özəl subyektlər tərəfindən yeni yeni və ya tələb olunan tədbirləri dəstəkləmək üçün istifadə olunur.

Tarix

redaktə

2005-ci ildə İnuit fəalı Şeyla Vott-Klute Amerika İnsan Hüquqları Komissiyasına "ABŞ-nin hərəkətləri və ya hərəkətsizliyi nəticəsində qlobal istiləşmə və iqlim dəyişikliyinin təsirləri nəticəsində insan hüquqlarının pozulmasına görə" kompensasiya tələbi ilə müraciət edir[1]. Müraciət rədd edilir, lakin komissiya 2007-ci ildə inuit nümayəndələrini insan hüquqları və iqlim dəyişikliyi arasındakı əlaqəyə dair ifadələri verməyə dəvət edir və onları dinləyir[2].

Elə həmin il Male bəyannaməsi "açıq şəkildə (və ilk dəfə beynəlxalq müqavilədə), iqlim dəyişikliyinin insan hüquqlarından tam istifadə üçün aydın və bilavasitə təsirləri olduğunu" ifadə edir və Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnsan Hüquqları Sistemi bu problemi təcili həll etməlidir" məsələsini ortaya qoyur. Növbəti il BMT-nin İnsan Hüquqları Şurası (HRC) yekdilliklə 7/23 saylı Qətnaməni qəbul edərək, Birləşmiş Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Nizamnaməsinə, İnsan Hüquqları Haqqında Ümumi Bəyannaməsinə, İqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar haqqında beynəlxalq paktına, Mülki və siyasi hüquqlar haqqında Beynəlxalq Paktlara istinad olaraq "iqlim dəyişikliyinin bütün dünyada insanlar və icmalar üçün dərhal və genişmiqyaslı təhlükə yaratdığını, insan hüquqlarının tam şəkildə həyata keçirilməsinə təsir göstərdiyini" qəbul edir[3]. İnsan Hüquqları Şurası (BMT) bu bəyanatları 25 mart 2009-cu il tarixli 10/4 və 30 sentyabr 2011-ci il tarixli 18/22 saylı qətnamələri ilə təsdiqləmiş və genişləndirmişdir[4].

2009-cu ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnsan Hüquqları üzrə Ali Komissarlığının İdarəsinin iqlimin pozulmasından təsirlənə biləcək xüsusi hüquq və insan qruplarını müəyyən edən analitik araşdırma dərc etmişdir[5]. Hesabat 30-a yaxın ölkə, o cümlədən BMT-nin on agentliyi və onlarla başqa təşkilatın təqdimatlarına əsaslanır. Hesabat məcburi köçkünlərə, münaqişə və təhlükəsizlik risklərinə, yerli xalqların, qadınların və uşaqların pozulmuş hüquqlarına diqqət yetirir[6]. 2010-cu ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İqlim Dəyişikliyi üzrə Çərçivə Konvensiyasının Tərəflərinin Konfransı 2010-cu ildə Meksikanın Kankun şəhərində keçirilən Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İqlim Dəyişikliyi Konfransı ilə bağlı hesabatında insan hüquqları və iqlim dəyişikliyi arasındakı əlaqəni müəyyən edən BMT İnsan Hüquqları Şurasının dilini təkrarlayır. Konfransın nəticələrinə dair hesabatda vurğulanır ki, "Tərəflər iqlim dəyişikliyi ilə bağlı bütün tədbirlərdə insan hüquqlarına tam hörmətlə yanaşmalıdırlar"[7].

Son illərdə insan hüquqları ilə ətraf mühit arasında əlaqənin tanınması artıb, lakin bu ikisi arasında münasibətlərə dair hələ də çoxlu suallar var. Nəticədə 2012-ci ildə BMT-nin İnsan Hüquqları Şurası təhlükəsiz, təmiz, sağlam və davamlı ətraf mühitdən istifadə ilə bağlı insan hüquqları öhdəlikləri üzrə mandatı təsdiq edib. Təyin edilmiş müstəqil ekspert Con Knoksun ilkin hesabatında daha sonra qeyd olunub ki, ətraf mühitlə bağlı insan hüquqları öhdəliklərinin tətbiqində daha çox konseptual aydınlığa ən yüksək üstünlük verilməlidir.

2014-cü ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının bütün 78 xüsusi prosedur mandat sahibi İnsan Hüquqları Günü münasibətilə birgə bəyanat yayaraq, dövlətləri insan hüquqları çərçivəsində mövcud öhdəliklərini iqlim dəyişikliyi danışıqlarına daxil etməyə çağırıblar[8]. Bu iqlim dəyişikliyindən təsirlənən insanların hüquqlarının bütün cavab strategiyalarında prioritet olmasını təmin edəcək.

2015-ci ilin mart ayından etibarən insan hüquqları üzrə keçmiş Müstəqil Ekspertin təhlükəsiz, təmiz, sağlam və dayanıqlı ətraf mühit hüququnun həyata keçirilməsi ilə bağlı mandatı İnsan Hüquqları və Ətraf Mühit üzrə Xüsusi Məruzəçi kimi yenilənmişdir. 2015-ci ildə Parisdə keçiriləcək Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İqlim Dəyişikliyi Konfransı ərəfəsində Xüsusi Məruzəçi Dövlətlərə məlumat verir ki, gələcək sazişlərlə bağlı danışıqlar zamanı insan hüquqları ilə bağlı öhdəliklərinə müvafiq iqlim dəyişikliyi perspektivini daxil etməyi təmin etməlidirlər.

Tərəflərin konfransı tərəfindən 12 dekabr 2015-ci ildə qəbul edilmiş Paris Sazişi iqlim dəyişikliyi və insan hüquqları arasında əlaqə haqqında məlumatlılığın artırılması üçün ən mühüm göstəricidir[9][10].

İnsan hüquqları qanunu və iqlim dəyişikliyi

redaktə

İqlim dəyişikliyi təkcə ekoloji dəyişikliklərə səbəb olmur, həm də bütün dünyada cəmiyyətin sosial, iqtisadi, siyasi, mədəni və hüquqi aspektlərinə təsir göstərir[11]. İnsan hüquqları komitəsi təsdiq etmişdir ki, insan hüquqları ilə bağlı öhdəliklər həm beynəlxalq, həm də milli iqlim dəyişikliyi siyasətlərini gücləndirməyə kömək edə bilər[12]. 1972-ci il Stokholm Bəyannaməsi ətraf mühitin keyfiyyətinə insan hüququnun gələcək inkişafının əsasını qoymuşdur.[13].

Ətraf mühitin mühafizəsi adətən insan hüquqları müqavilələrinə daxil edilmir. Əksinə, ətraf mühitin mühafizəsi bu müqavilələrin həyat, qida, su və sağlamlıq hüquqları kimi qoruduğu hüquqlardan irəli gəlir. İrəliləyərkən, iqlim dəyişikliyi siyasətinin hazırlanması kontekstində insan hüquqları hüququ beynəlxalq və milli təsirlərin azaldılması və uyğunlaşma səylərində qəbul edilə bilən fundamental insan hüquqları üçün minimum standartların müəyyən edilməsinə kömək edə bilər.

Daxil olan hüquqlar

redaktə

İnsan hüquqları və iqlim dəyişikliyinə dair əksər beynəlxalq bəyanatlar iqlim dəyişikliyinin yaşama, qida, su, sağlamlıq, mənzil, inkişaf və öz müqəddəratını təyinetmə hüquqlarına potensial mənfi təsirlərini vurğulayır[14][15][16]. Bu hüquqlar beynəlxalq insan hüquqları qanunun əsas konvensiyalarında verilmişdir, baxmayaraq ki, bunu İnsan Hüquqları Komitəsinin bütün üzvləri və ya BMT-nin İqlim Dəyişmələri haqqında Çərçivə Konvensiyasının tərəfləri bu konvensiyaları imzalamamışlar[17][18].

Yaşamaq hüququ

redaktə

Yaşamaq hüququ Mülki və siyasi hüquqlar haqqında Beynəlxalq Paktın 6-cı maddəsi ilə qorunur, burada hər kəsin ayrılmaz yaşamaq hüququ vardır. Yaşamaq hüququ digər hüquqların həyata keçirilmə dərəcəsi ilə ayrılmaz şəkildə bağlıdır. İqlim dəyişikliyinin yaşamaq hüququna həm proqnozlaşdırılan, həm də müşahidə edilən təsirləri var. İqlim Dəyişikliyi üzrə Hökumətlərarası Panelin dördüncü qiymətləndirmə hesabatı artan daşqınlar, tufanlar, isti dalğalar, yanğınlar və quraqlıqlar nəticəsində ölüm və xəsarət alan insanların sayının artacağını proqnozlaşdırır[19]. İqlim dəyişikliyi aclıq və qeyri-kafi qidalanma və uşaqların böyüməsinə və inkişafına, tənəffüs xəstəliklərinə və yer səviyyəsində ozona təsir edən əlaqəli pozğunluqları artırmaqla yaşamaq hüququna eyni dərəcədə təsir edəcək. Dəniz səviyyəsinin qalxması suların istiləşməsi və buz təbəqələrinin əriməsi nəticəsində iqlim dəyişikliyinin yan təsirlərindən biridir[20]. Dəniz səviyyəsinin qalxmasını ölçmək çətindir, lakin İqlim Dəyişikliyi üzrə Hökumətlərarası Panelin 2100-cü ilə qədər qlobal orta dəniz səviyyəsinin 0,44–0,74 m yüksələcəyini proqnozlaşdırır. Maldiv adalarındakı Male kimi alçaq dəniz adaları üçün dəniz səviyyəsinin 0,5 metr qalxması 2025-ci ilə qədər adanın 15 faizini, 2100-cü ilə qədər isə yarısını su altında qoyacaq. Əhalinin 42 faizi sahil xəttinin 100 metrliyində yaşadığı üçün hətta qismən daşqınlar boğulma, yaralanma və ölümlə nəticələnə bilər[21][22]. Müşahidə olunan təsirlər yaşamaq hüququnun artıq yaşamaq hüququna müdaxilə etdiyi təsirlərdir. İqlim dəyişikliyinin özünün təsirlərini öyrənmək miqyasına görə çətindir; iqlim dəyişikliyi onilliklərlə ölçülür[23]. Antropogen iqlim dəyişikliyinin 1998-ci ildən 2008-ci ilə qədər olan onillikdə Avropada yay istisi riskini dörd dəfə artırması ehtimalı 95%-dən çoxdur[24]. 2003-cü ildə Avropada baş verən istilik dalğasının iqlim dəyişikliyi ilə bağlı olması ehtimalı 75 faizdir. Buna əsaslanaraq, yalnız Fransada bu hadisədən artan ölüm 15.000 ölüm təşkil etmişdir[25][26].

Yemək hüququ

redaktə

İqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar haqqında beynəlxalq Paktın iştirakçısı olan dövlətlərin adekvat qida hüququnu həyata keçirmək üçün mövcud resurslardan mümkün olan ən yaxşı şəkildə istifadə etməli olduğunu bildirən həmin paktın II maddəsindən irəli gəlir. İqlim dəyişikliyi ərzaq təhlükəsizliyinin bütün dörd sütununa təsir edəcək; mövcudluq, giriş, istifadə və sabitlik. Ərzaq hüququ üzrə Xüsusi Məruzəçinin 2008-ci il hesabatında qeyd edilir ki, ekoloji çöküşdən qaçmaqla yanaşı, əhalinin artımı və iqlim dəyişikliyinin təsirləri ilə mübarizə aparmaq üçün dünyanın qida yetişdirmə üsulu köklü şəkildə dəyişməlidir. Paris sazişi qida təhlükəsizliyinin əsas prioritetini və qida istehsalı sistemlərinin iqlim dəyişikliyinin mənfi təsirlərinə qarşı həssaslığını tanıyır. 2-ci maddə iqlim dəyişikliyinin mənfi təsirlərinə uyğunlaşmağı və istixana qazları emissiyalarının qida istehsalına təhlükə yaratmayacaq şəkildə azaldılmasını tələb edir. İqlim Dəyişikliyi üzrə Hökumətlərarası Panelin Dördüncü Qiymətləndirmə Hesabatı 1–3 °C istiləşmə ilə orta və yüksək enliklərdə qida istehsalının artacağını, lakin aşağı enliklərdə məhsuldarlığının azalacağını və yoxsul bölgələrdə ərzaq təhlükəsizliyi riskini artıracağını proqnozlaşdırır. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnkişaf Proqramı hesab edir ki, daha 600 milyon insan iqlim dəyişikliyi səbəbindən qida çatışmazlığı ilə üzləşəcək. Bu, xüsusilə Böyük Səhradan cənuba doğru Afrika üçün dağıdıcı ola bilər[27][28].

Su hüququ

redaktə

İqtisadi, Sosial və Mədəni Hüquqlar Komitəsi qeyd edir ki, su hüququ təkcə yaşamaq üçün vacib şərt deyil, həm də digər hüquqlarla ayrılmaz şəkildə bağlıdır. Məsələn; mənzil, əldə edilə bilən sağlamlıq standartı, adekvat həyat səviyyəsi və qida hüququ kimi hüquqlarlala eynilik təşkil edir[29]. Stern Reviyev deyir ki, insanlar iqlim dəyişikliyinin təsirlərini ən çox dünyada suyun paylanması modellərində dəyişikliklərlə hiss edəcəklər. Artıq quru şəraiti yaşayan ərazilərdə suyun mövcudluğunda daha da azalmalar müşahidə olunacaq, bəzi iqlim modelləri Aralıq dənizi hövzəsində, Cənubi Afrikanın bəzi hissələrində və cənubda 30 faizə qədər illik su axınının azalacağını proqnozlaşdırır. Beşinci Qiymətləndirmə Hesabatında qeyd olunur ki, şirin su ilə bağlı risklər artan istixana qazlarının konsentrasiyası ilə əhəmiyyətli dərəcədə artır və 21-ci əsrdə iqlim dəyişikliyi əksər quraq subtropik bölgələrdə bərpa olunan yerüstü və yeraltı su ehtiyatlarının əhəmiyyətli dərəcədə azalmasına səbəb olacağı proqnozlaşdırılır[30].

Sağlamlıq hüququ

redaktə

İqtisadi, Sosial və Mədəni Hüquqlar haqqında Beynəlxalq Paktın 12-ci maddəsi "fiziki və ruhi sağlamlığın əldə edilə bilən ən yüksək standartı hüququ"nu müəyyən edir. Əksər ölkələrin konstitusiyaları sağlamlıq hüququnu bu və ya digər şəkildə qoruyur və bu digər beynəlxalq və regional sənədlərlə geniş şəkildə təmin edilir.[31] İqlim dəyişikliyi dünyanın müxtəlif yerlərində varlılar və kasıblar arasında sağlamlıq bərabərsizliyini artıracaq. 1970-ci ildən bəri Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) hesab edir ki, iqlim dəyişikliyi əsasən Afrikada və digər inkişaf etməkdə olan regionlarda ishal, malyariya və qida çatışmazlığı hallarının artması səbəbindən hər il 150.000 ölümə səbəb olur. Qlobal temperaturun sənayedən əvvəlki səviyyədən cəmi 1 °C yuxarı qalxması iqlim dəyişikliyi ilə bağlı illik ölümləri iki dəfə artıra bilər (ÜST-ə görə).

Xüsusi məsələlər

redaktə

BMT-nin insan hüquqları orqanları iqlim dəyişikliyinin zərərli təsirlərinə qarşı xüsusilə həssas olan yerli xalqların hüquqlarını müəyyən edib. İqlim dəyişikliyi Şimali Amerika, Avropa, Latın Amerikası, Afrika, Asiya və Sakit Okean hövzəsində yerli xalqların yaşayış vasitələrini və mədəni kimliklərini bütün dünyada risk altında qoyub. Təxminən bundan 370 milyon yerli əhali təsirlənib[32].

Ekoloji miqrasiya

redaktə

Potensial iqlim əsaslı miqrasiya hazırda iqlim dəyişikliyinin ən mübahisəli yan təsirlərindən biridir. Araşdırmalar göstərir ki, iqlim dəyişikliyi 2100-cü ilə qədər 50–200 milyon yeni məcburi köçkün və beynəlxalq qaçqın yaradameydana gətirə bilər[33]. Asiya, Afrika və kiçik adalardakı meqadeltalar yerli əhalinin genişmiqyaslı yerdəyişməsinə səbəb olacaq daşqın və tufan riski altındadır. İqlim dəyişikliyinin səbəb olduğu miqrasiya əsas beynəlxalq insan hüquqları normalarına ya təsir edəcək, ya da onları pozacaq[34].

İqlim ədaləti

redaktə

Ekoloji miqrant və ya "iqlim qaçqını" üçün iqlim ədaləti anlayışı ətrafında ciddi müzakirələr gedir[35]. Bu konsepsiya beynəlxalq hüquqi müdafiə ala bilməyən milyonlarla insan üçün hüquqi və siyasi sektorlardakı boşluqları doldurmaq məqsədi daşıyır, çünki bu miqrasiya mənbəyi hələ regional və beynəlxalq hüquqa daxil edilməmişdir[36]. Hal-hazırda kimin iqlim qaçqınları kimi təsnif edilə biləcəyi ilə bağlı müəyyən edilmiş tərif yoxdur, çünki bu beynəlxalq hüquqda hələ təsbit edilməmişdir[37]. 2014-cü ildə Siqo Alesana iqlim dəyişikliyinin mənfi təsirləri ilə bağlı qeyri-müəyyənlik səbəbindən inkişaf etməkdə olan kiçik ada olan Tuvalu ölkəsini tərk edir. Tuvalu dəniz səviyyəsindən cəmi 4,6 metr hündürlükdədir və dəniz səviyyəsinin qalxması ilə bağlı qaçılmaz təhlükə ilə üz-üzədir[38]. İqlim dəyişikliyinin təsirləri Alesana və ailəsi adından irəli sürülsə də, iş əsasən humanitar əsaslara söykənir. Bununla belə, İmmiqrasiya və Mühafizə Məhkəməsi iqlim dəyişikliyinin səbəb olduğu ekoloji deqradasiyanın artıq Tuvaluda həyatın xüsusiyyətinə çevrildiyini bildirib. Bu qərar iqlim dəyişikliyinin təsirlərinə əsaslanmasa da, bu o demək deyil ki, iqlim dəyişikliyi ilə bağlı faktorlar ümumiyyətlə nəzərə alınmayıb[39][40].

Beynəlxalq Miqrasiya Təşkilatı ekoloji miqrantın işlək tərifini təklif etmişdir:

Ekoloji miqrantlar, əsasən həyatlarına və ya yaşayış şəraitinə mənfi təsir göstərən ani və ya mütərəqqi ekoloji dəyişiklik səbəbi ilə adi evlərini tərk etməyə, ya müvəqqəti və ya daimi olaraq tərk etməyə məcbur olan, ölkə daxilinə ya da xaricə köçən fərdlər və ya fərdlər qrupudur.

Ətraf mühit miqrantının nə olduğunun hüquqi cəhətdən məcburi tərifi olmayana qədər həqiqi ədalətə nail olmaq çətin olacaq[41]. İqlim ədaləti konsepsiyası bütün insan hüquqlarının dəstəklənməsi üçün ən şəffaf şəkildə həyata keçiriləcəyini nəzərdə tutur.

Münaqişə

redaktə

Beynəlxalq sülhməramlı QHT olan International Alert iqlim dəyişikliyinin təsirlərinin (o cümlədən su qıtlığı, əkin sahələrinin itirilməsi, ekstremal hava hadisələri, daha qısa böyümə mövsümləri və buzlaqların əriməsi) iqtisadi, sosial və siyasi qüvvələrlə qarşılıqlı təsir göstərə biləcəyi 46 ölkənin adını çəkir[42].

Yerli xalqlar

redaktə

Yerli xalqlar iqlim dəyişikliyinin əhaliyə təsiri baxımından unikal vəziyyətdədirlər. Bir çox yerli xalq təbii həyat tərzi sürür və bu da öz növbəsində iqlim dəyişikliyinin təsiri nəticəsində ciddi şəkildə pozulur[43]. Bir çox ölkələrdə daxili qanunlar əhalinin qalan hissəsinə nisbətən yerli xalqlara fərqli şəkildə tətbiq edilir və bu istənilən hüquqi müdafiəni çətinləşdirir. İqlim dəyişikliyi yerli xalqlara təkcə onların torpaq və su ilə fiziki və mənəvi bağlılığına görə deyil, həm də ən yaxşı təsirin azaldılması strategiyasını tapmaq üçün istifadə edilə bilən xüsusi ekoloji, ənənəvi biliyə malik olduğuna görə müxtəlif yollarla təsir edir[44].

Uşaq hüquqları

redaktə

Xarici İnkişaf İnstitutunun tədqiqatçıları müəyyən ediblər ki, Cənubi Asiyada uşaqlar iqlimlə bağlı təbii fəlakətlərdən sonra insan hüquqlarının pozulmasına xüsusilə həssas ola bilərlər. Buraya gender əsaslı zorakılıq, uşaq əməyi, ailənin dağılması, onların inkişafı və öyrənilməsi üçün maneələr daxil ola bilər. Tədqiqatçılar iddia edirlər ki, uşaq hüquqları fəlakət riskinin azaldılması və ya iqlim dəyişikliyinə uyğunlaşma siyasətlərində nadir hallarda prioritetdir və iqlim dəyişikliyinə uyğunlaşma siyasətlərinə uşaq hüquqlarının kritik aspektlərinə, xüsusilə də uşaqların müdafiəsi və təhsilinə toxunan müdaxilələr daxil edilməlidir[45].

İnkişaf

redaktə

Dünyanın ən yoxsul vətəndaşlarının bir çoxunun gündəlik həyatları üçün ətraf mühitdən tamamilə və ya qismən asılı olduğunu nəzərə alsaq, bir çox beynəlxalq inkişaf agentlikləri iqlim dəyişikliyi və inkişafı "bir-biri ilə sıx bağlı" hesab edirlər.

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ "Petition To The Inter-American Commission on Human Rights Seeking Relief From Violations Resulting from Global Warming Caused By Acts and Omissions of the United States" (PDF). Inuit Circumpolar Council (ingilis). 2005-12-07. Archived from the original on 2013-06-05. İstifadə tarixi: 2021-08-31.
  2. ↑ Sieg, Richard. At International Commission, Inuit Want to See Change in U. S. Policy on Global Warming // Vermont Journal of Environmental Law. — Vermont Law School, 2010. — 2 March. — ISSN Law School Vermont Law School.
  3. ↑ "Генеральная Ассамблея ООН. 70-я сессия. Выборы в Совет по правам человека". UN.org (rus). 2021-05-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-29.
  4. ↑ "Совет по правам человека. Вопросы и ответы". UN.org (rus). 2022-02-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-29.
  5. ↑ "УВКПЧ и изменение климата. Общие сведения". OHCHR.org (rus). 2021-08-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-29.
  6. ↑ "Доклад Управления Верховного комиссара Организации Объединенных Наций по правам человека по вопросу о взаимосвязи между изменением климата и правами человека". Undocs.org (rus). 2009-01-15. 2021-08-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-29.
  7. ↑ "Summary report, 29 November – 11 December 2010. Cancún Climate Change Conference - November 2010". The Earth Negotiations Bulletin (ingilis). IISD. 2021-08-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-29.
  8. ↑ "День прав человека – 10 декабря". United Nations (rus). 2021-11-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-29.
  9. ↑ "Итоги Парижской конференции по изменению климата". МГИМО МИД России (rus). 2021-05-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-05-10.
  10. ↑ "Конференция по изменению климата в Париже 2015 года". United Nations (rus). 2015-11-24. 2021-05-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-05-10.
  11. ↑ Patricia W Birnie, Alan E Boyle, Catherine Redgwell. International law and the environment (англ.). — Oxford University Press, 2009. — ISBN 978-0-19-876422-9
  12. ↑ Siobhán Alice McInerney-Lankford, Mac Darrow, Lavanya Rajamani, World Bank. Human rights and climate change: a review of the international legal dimensions.. — Washington, D. C.: World Bank, 2011. — ISBN 978-0-8213-8723-8, 978-1-283-10012-0, 9786613100122.
  13. ↑ "Декларация Конференции Организации Объединенных Наций по проблемам окружающей человека среды". UN.org (rus). 2021-12-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-29.
  14. ↑ "Human rights, climate change and cross-border displacement". Universal Rights Group (ingilis). 2021-05-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-05-10.
  15. ↑ "Воздействие изменения климата серьезно подрывает права человека - говорится в докладе |Информационный центр ООН". www.unic.ru. 2021-05-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-05-10.
  16. ↑ "Изменение климата – самая серьезная угроза правам человека со времен Второй мировой войны". Новости ООН (rus). 2019-12-09. 2021-05-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-05-10.
  17. ↑ "Изменение климата приводит к беспрецедентному глобальному кризису в сфере прав человека – и должно быть отражено скоординированными правовыми действиями". Комиссар по правам человека (rus). 2021-05-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-05-10.
  18. ↑ Гарафова Диляра Илдусовна. Проблема влияния изменения климата на права человека (рус.) // Политика, государство и право. — 2015. — Вып. 6. — ISSN 2226–5309
  19. ↑ International archives of occupational and environmental health.. — 1975.
  20. ↑ A. Fouillet, G. Rey, F. Laurent, G. Pavillon, S. Bellec. Excess mortality related to the August 2003 heat wave in France (англ.) // International Archives of Occupational and Environmental Health. — 2006-10-01. — Vol. 80, iss. 1. — P. 16–24. — ISSN 1432–1246. — doi:10.1007/s00420-006-0089-4
  21. ↑ "Права человека в условиях изменения климата". www.sovremennoepravo.ru (rus). 2021-05-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-05-10.
  22. ↑ Nikolaos Christidis, Peter A. Stott, Gareth S. Jones, Hideo Shiogama, Toru Nozawa. Human activity and anomalously warm seasons in Europe // International Journal of Climatology. — 2012. — Vol. 32, iss. 2. — P. 225–239. — ISSN 1097–0088. — doi:10.1002/joc.2262
  23. ↑ Anne Fouillet, Grégoire Rey, Françoise Laurent, Gérard Pavillon, Stéphanie Bellec. Excess mortality related to the August 2003 heat wave in France // International Archives of Occupational and Environmental Health. — 2006–10. — Т. 80, вып. 1. — С. 16–24. — ISSN 0340–0131. — doi:10.1007/s00420-006-0089-4.
  24. ↑ A. Fouillet, G. Rey, F. Laurent, G. Pavillon, S. Bellec. Excess mortality related to the August 2003 heat wave in France // International Archives of Occupational and Environmental Health. — 2006–10. — Т. 80, вып. 1. — С. 16–24. — ISSN 0340–0131. — doi:10.1007/s00420-006-0089-4.
  25. ↑ "IPCC - Intergovernmental Panel on Climate Change". archive.ipcc.ch. 2021-05-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-05-10.
  26. ↑ Royal Meteorological Society (Great Britain). International journal of climatology. — New York, NY etc.]; [New York, NY: John Wiley ; Wiley InterScience [Host, 0000 u.
  27. ↑ "Климатический хаос". ТАСС. 2021-05-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-05-10.
  28. ↑ "Уменьшение влияния изменения климата и защита прав человека". РАДИО «ГОЛОС ВЬЕТНАМА» (ingilis). 2019-09-11. İstifadə tarixi: 2021-05-10.
  29. ↑ Stephen Humphreys. Human rights and climate change. — Cambridge; New York: Cambridge University Press, 2010. — ISBN 978-0-511-76998-6, 978-0-511-77072-2, 978-0-511-84806-3, 978-1-107-20820-9, 978-1-282-63730-6, 9786612637308, 978-0-511-76914-6, 978-0-511-76691-6, 978-0-511-76552-0, 978-0-511-76830-9.
  30. ↑ "Право человека на воду". deutschland.de (rus). 2020-03-17. 2021-05-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-05-10.
  31. ↑ The Stern Review on the Economic Effects of Climate Change (англ.) // Population and Development Review. — 2006. — Vol. 32, iss. 4. — P. 793–798. — ISSN 1728–4457. — doi:10.1111/j.1728–4457.2006.00153.x
  32. ↑ The International journal of human rights. — Essex, Eng.: Frank Cass, 1997
  33. ↑ Евтушенко Владимир Иванович. Экологическая миграция как составная часть системы защищенности человека и обеспечения экологической безопасности // Lex Russica. — 2016. — Вып. 6 (115). — С. 158–169. — ISSN 1729–5920.
  34. ↑ "Экологическая миграция. Деградация окружающей среды вынуждает миллионы людей покидать Родину". ИМЭМО РАН | Официальный сайт (rus). 2021-05-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-05-10.
  35. ↑ Walter Kälin. "Displacement Caused by the Effects of Climate Change: Who Will Be Affected and What Are the Gaps in the Normative Framework for Their Protection?". Brookings (ingilis). -001-11-30T00:00:00+00:00. 2021-05-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-05-10.
  36. ↑ Dimitra Manou, Andrew Baldwin, Dug Cubie, Anja Mihr, Teresa M Thorp. Climate change, migration and human rights: law and policy perspectives. — 2017. — ISBN 978-1-317-22233-0.
  37. ↑ ""Climate refugees" revisited: a closer look at the Tuvalu decision". Vernon Rive (ingilis). İstifadə tarixi: 2021-05-10.[ölü keçid]
  38. ↑ "AD (Tuvalu) [2014] NZIPT 501370 (4 June 2014)". www.nzlii.org. İstifadə tarixi: 2021-05-10.
  39. ↑ "климатическая справедливость | InforMEA". www.informea.org. 2021-05-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-05-10.
  40. ↑ "КЛИМАТИЧЕСКАЯ СПРАВЕДЛИВОСТЬ ДЛЯ ВСЕХ". меньше двух градусов (rus). 2016-11-14. 2021-05-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-05-10.
  41. ↑ "Migration, Environment and Climate Change (MECC) Division". International Organization for Migration (ingilis). 2015-01-14. 2021-05-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-05-10.
  42. ↑ "Homepage". International Alert (ingilis). İstifadə tarixi: 2021-05-10.
  43. ↑ Randall S Abate, Elizabeth Ann Kronk Warner. Climate change and Indigenous peoples: the search for legal remedies. — Cheltenham, UK; Northampton, MA: Edward Elgar, 2013. — ISBN 978-1-78100-179-0, 978-1-78347-417-2.
  44. ↑ Jay Williams. The impact of climate change on indigenous people – the implications for the cultural, spiritual, economic and legal rights of indigenous people // The International Journal of Human Rights. — 2012-05-01. — Т. 16, böl. par. — С. 648–688. — ISSN 1364–2987. — doi:10.1080/13642987.2011.632135
  45. ↑ "Изменения климата нарушают права детей: 16 детей из разных стран подали жалобу в ООН | Громадское телевидение". hromadske.ua (rus). 2021-05-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-05-10.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=İqlim_dəyişikliyi_və_insan_hüquqları&oldid=7806256"