İrəvan köşkü

İrəvan köşkü — Topqapı sarayında XVII əsrə aid köşk.

İnşası və fəaliyyət tarixi

Sofayi Hümayun adlanan dördüncü həyətdə və Hırka-ı Səadət otağının şimal-şərqində yer alan bu köşk Osmanlı sultanı IV Murad tərəfindən İrəvan səfərinin (1635) ardından inşa edilmişdir. Baş memarının kim olduğu dəqiq bilinməsə də, Həsən ağa və ya Qasım ağa olduğu iddia edilir. Qapısının üzərindəki farsca kitabədə dərgah olaraq anılması diqqət çəkir. Bina köşk olaraq inşa edilsə də, sonrakı illərdə müxtəlif məqsədlərlə istifadə edilmişdir. İlk illərdə padşah çalmalarının və əmmamələrinin hazırlanıb qorunduğu yer olan bu köşkdə sədrəzəm padşaha dövlət məsələləri ilə bağlı sənədləri təqdim edərdi. Ramazan ayının 12-ci günündə padşah müqəddəs əmanətləri məhz bu köşkdə ziyarət edər, iki gecə burada saxlanıldıqdan sonra yerinə aparılardı. Patrona Xəlil və ən yaxın adamlarının edam olunduğu İrəvan köşkü I Mahmud dövründə kitabxanaya çevrildi və sonrakı illərdə "Has oda kitabxanası" adını aldı.

Memarlıq xüsusiyyətləri

Səkkizbucaqlı planda inşa edilən köşkün 3 eyvanı var. Divarlar iki sıra pəncərəli olub, bunlardan alt sıradakı pəncərələr düzbucaqlı şəklindədir, üst sıradakılar isə iti uclu naxışlarla bəzədilmişdir. Binanın üzərini 7,70 m diametrə sahib, dörd tərəfindən bir pəncərə açılan gümbəz örtür. Köşk eyvanlı plana malik olduğu üçün dam örtüyü geniş saxlanılmışdır. Köşkün Lalə bağçası səviyyəsində olan zirzəmisindən bağçaya, cənub-şərq cəbhəsində yerləşən iki qapı vasitəsilə bina daxilindəki iki dar koridordan keçilir. Dar və çöldən işıq ala bilməyəcək dərəcədə inşa olunan bu iki koridor İrəvan köşkü ilə Müqəddəs əmanətlərin saxlanıldığı Hırka-ı Səadət otağı arasında keçid rolunu oynayır. Köşkün önündə olan tavanı isə dörd burmalı sütun üzərində dayanır. Binanın inşasında istifadə edilən rəngli daş bəzəmələri Məmlük memarlığından alınmışdır. Köşkün içi isə qübbə səviyyəsinə qədər çinilərlə bəzədilmişdir. Eyvansız qərb divarına bitişik şəkildə isə ocaq yeri inşa edilib. Gümbəzin daxildən bəzədilməsi isə Sultan Mehmed Rəşad dövrünə aiddir. Eyvan tavanlarındakı bəzəmələr isə öz dövrünə aid mükəmməl sənət əsərləridir. Tavanlarda təsvir edilən parlaq və rəngli rəsmlər isə vaxtilə zərər görmüş, ancaq sonradan original vəziyyətinə uyğun şəkildə restavrasiya olunmuşdur.

Mənbə

İstiklal Bulut, Revan Köşkü (mezuniyet tezi, 1958), İÜ Ed. Fak. Sanat Tarihi bölümü;
R. Ekrem Koçu, Topkapı Sarayı, İstanbul, ts., s. 43;
Sedad Hakkı Eldem, Köşkler ve Kasırlar, İstanbul 1969, I, 287–298;
Hülya Tezcan, Köşkler, İstanbul 1978, s. 15–17;
Günkut Akın, Asya Merkezi Mekan Geleneği, Ankara 1990, s. 131;
Nadide Seçkin, Topkapı Sarayı’nın Biçimlenmesine Hakim Olan Tasarım Gelenekleri Üzerine Bir Araştırma (doktora tezi, 1990), İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, s. 113;
O. Grabar, "The Architecture of Power: Palaces, Citadels and Fortifications", Architecture of the Islamic World (ed. G. Michell), Hong Kong 1991, s. 48–79;
G. Goodwin, "Key Monuments of Islamic Architecture (Turkey)", a.e., s. 237–245;
Hasan Fırat Diker, Topkapı Sarayında Revan ve Bağdat Köşkleri (yüksek lisans tezi, 2000), İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü;
a.mlf., "Revadır Revan Köşkü’ne", Mimarist, IV/12, İstanbul 2004, s. 21–24;
Ahmet Vefa Çobanoğlu, "Osmanlıda Baş Mimarlar", Türk Dünyası Kültür Atlası: Osmanlı Dönemi, İstanbul 2002, IV, 287, 294–301;
Abdurrahman Şeref, "Topkapı Saray-ı Hümayunu", TOEM, II/7 (1911), s. 395–421;
Tahsin Öz, "Tavanlarımız", Güzel Sanatlar, sy. 5, İstanbul 1944, s. 35;
İsmail Baykal, "Topkapı Sarayı Müzesi Kitaplıkları", a.e., sy. 6 (1949), s. 75–84;
Semavi Eyice, "Mimar Kasım Hakkında", TTK Belleten, XLIII/172 (1979), s. 767–808;
a.mlf., "Revan Köşkü", DBİst. A, VI, 319–320.