Əftasilər

Əftasilər— Qərb Əndəlusdə 1022–1095-ci illər arasında hökm sürən Bərbəri xanədanı.

Tarixi

Əftasilər dövlətinin qurulduğu əs-Sağrül-ədna, Əndəlussun qərb kəsimində Vadiianəyi (Guadiana) və bugünkü Portuqaliyanın böyük bir qisminı əhatə edirdi və mərkəzi idarə adına Əndülüs Əməvi hökmdarı II Hakəmin azad etdiyi qullarından Sabur əs-Sakləbi tərəfindən idarə edilirdi. Anca XI yüzil başlarında Əndülüs Əməvi dövlətinin zəifləməsinə paralel olaraq müxtəlif şəhər və bölgələrdəki məhəlli xanədanlar müstəqilliklərini elan etdilər. Sabur da Batalyəvs (Badajoz) mərkəz olmaq üzərə əs-Sağrül-ədnada bağımsız olaraq hökm sürməyə başladı (403/1012–13). Yaxşı bir əsgər olmaqla bərabər, idari işlərdən gözəl anlamayan Sabur bu işləri, özünə vəzir təyin etdiyi zəki, bilgili və uzaq görüşlü bir şəxs olan Abdullah ibn Məhəmmədə (İbnül-Əftas) buraxdı. Vəzir Abdullah, Kurtubaya (Kordobaya) yaxın Fahsülbəllutta oturan Bərbəri əsilli mütəvazi bir ailəyə mənsubdu. Ancaq toplum içində etibarlı bir mövqe ədə bilmək maksadıyla Abdullah və ailəsinin ötəki fərtləri, Tücib adlı Ərəb qəbiləsinə mənsub olduqlarını söyləyirdilər.

Sabur əs-Sakləbi 413-cü (1022-ci) ildə ölüncə İbn Əftas özünü hökmdar elan etdi və Mənsur ləqəbını aldı. Beləcə Əndülüsün qərbində mərkəzi Batalyevs olan Əftasilər xanədanı qurulmuş oldu (413/1022).

Abdullah əl-Mənsurun ilk illəri hüzur içində keçmiş olmaqla bərabər, müluküt-təvaifin ən güclülərindən olan Abbadilərin ötəki qonşuları əleyhinə gənişləmə qeyrəti içinə girmələri və Əftasi torpaqlarına da göz dikmələri çox keçmədən Əftasiləri Abbadilərlə qarşı qarşıya gətirdi. 421-ci (1030-cu) Abbadilər Bacədə (Beja) Əftasiləri ağır bir yenilgiyə uğratdılar. Dörd il sonra Əftasilər, xristianların da dəstəyini alayaraq Abbadi ordusunu məğlub etdilər. Abbadi askərlərinin bir kısmı Əftasilər, gəri kalanı da hıristiyan qüvvələrincə imha ədildi. Bu savaş sonrasında Abbadilərin Qrenada və Maləkadaki (Malaqa) Bərbəri xanədanlarıyla mücadələyə girmələri Əftasilərə rahat bir nəfəs aldırdı. Fakat çox keçmədən Saburun Üşbunədə (Lissabon) yaşayan iki oğlu Əbdülməlik və Əbdülaziz, taxtın aslında kəndilərinə ait olduğunu iləri sürərək Abdullah əl-Mənsura qarşı ayaklandılar və istiklallərini ilan etdilər. Bununla bərabər özəlliklə Abdülməlik iyi bir idarəci olmadığından şəhərdə huzur kalmadı. Xalqın Abdülməlikin kötü idarəsindən kurtulmak için Abdullah əl-Mənsura başvurması üzərinə göndərilən Əftasi qüvvələri xalqın da dəstəğiylə kolayca şəhrə girdilər. Kəndisi və ailəsi için əman alan Əbdülməlik, o sırada Əndülüsün ən hüzurlu şəhəri olan Cöhvərilərin mərkəzi Kurtubaya gedib yerləşdi.

Abdullah əl-Mənsur 437-ci (1045-ci) ildə ölüncə yerinə oğlu Məhəmməd keçdi. Müzəffər ləqəbini alan Məhəmməd mərd bir əsgər və eyni zamanda alimdi. İdarə və savunma xüsuslarında atasının siyasətini davam etdirdi. Bu çərçəvədə Abbadilərə qarşı çox diqqətli hərəkət ədiyordu. Abbadilərin hakimiyət sahəlarını gənişlətmək gayəsiylə yənidən Əftasi torpaqlarına saldırmaları üzərinə 439-cu (1047-ci) ildə Əftasi və Abbadi qüvvələri bir dəfa daha qarşı qarşıya gəldilər; savaş Əftasilərin galibiyətiylə sonuçlandı. Ancak Abbadilər daha sonraki illarda bazı önəmli Əftasi kalə və şəhərlərini ələ keçirərək Məhəmməd əl-Müzəffərri Batalyəvsə sıkıştırdılar. Əftasi-Abbadi mücadələsinin yalnız bu iki dövlətə dəğil, hər keçən gün bu tür mücadələlərlə bir az daha zayıflayan bütün Əndülüs müslümanlarına zarar vərdiğini və bu durumdan asıl faydalanacak olanların hıristiyan krallıkları olduğunu gayət iyi bilən Kurtubadaki Cəhvərilər, taraflar arasında barış sağlanması için yənidən harəkətə keçdilər və bu dəfa başarılı oldular.

Tuleytuladakı (Tolədo) Zünnunilərin Əftasi torpaqlarına doğru gənişləmə arzuları, bu dəfa Əftasi-Zünnuni mücadələsinə səbəp oldu. Kaynaklarda hakkında fazla bilgi bulunmayan bu mücadələ sürərkən durumu yakından takip ədən Kastilya Kralı Fərdinand (Fərnando), kuzəydən Əftasi torpaqlarına saldırarak bazı şəhərləri işgal etdi; ayrıca Məhəmməd əl-Müzəffərrdən illık vərgi ödəməsini istədi. Məhəmməd bunu rəddədincə Kastilya kralı daha güçlü bir ordu ilə Əftasilər için stratəjik önəmə sahip Şəntərin (Santarəm) şəhrini kuşattı. Hıristiyan ordusu qarşısında yətərli gücə sahip olmayan Məhəmməd əl-Müzəffərr barış istəyip illık 5000 dinar ödəməyi kabul ətmək zorunda kaldı. Ancak Əndülüsü müslümanlardan kurtarmak istəyən Kastilya Krallığı, çox keçmədən yapılan antlaşmayı bozarak 456-cı (1064-cü) ildə oldukça böyük və mamur bir şəhər olan Kulumriyəyi (Coimbra) mühasirə edib ələ keçirdi.

Məhəmməd əl-Müzəffərr 460 (1068) ildə öldü. Yərinə Mənsur ləqəbıyla oğlu Yəhya keçdi. Fakat Yəhya daha işin başında kardəşi Ömərin muhaləfətiylə qarşılaştı. Yəhyanın anidən ölümü üzərinə taxt Mütəvəkkil ləqəbını alan Ömərə qaldı. 472-ci (1079-cu) ildə Tuləytulalılar, kötü bir idarəci olan əmirləri Kadir-Billahı şəhri tərkətmək zorunda bıraktılar. Ayrıca muhtəməl bir karışıklığın önünə keçmək için Ömər əl-Mütəvəkkili Tuləytulaya davət etdilər. Ancak Kadir-Billahın şəhrə dönməsi üzərinə Ömər on ay sonra Batalyəvstən ayrıldı.

Daha öncə Lamigo, Bizəu və Kulumriyənin düşməsi, Əftasilər dışındaki müluküt-tavaifçə pək umursanmamıştı; aslında onların kəndi aralarında giriştikləri nüfuz və çıkar mücadələləri səbəbiylə adı keçən şəhərlərin hıristiyanlarca istila ədilməsinin önəmini anlamalarına da imkan yoktu. Bundan cəsarət alan Kastiliya Kralı VI Alfonso, Əndülüs müslümanlarının gələcəği bakımından hayati önəmə sahip Tuləytula şəhrini işgal için harəkətə keçdi. Kadir-Billahın yardım çağrılarına sadəcə Əftasi əmiri katıldı. Ancak Əftasi yardımı sonucu dəğiştirmədi və şəhər Kastilyalıların əlinə keçdi. Tuləytulanın istilası, hıristiyanlara Əndülüsün ötəki şəhərlərini də ələ keçirmə ümit və cəsarətini vərdi. VI Alfonso, Tuləytulanın ardından mal və torpaq istəmək surətiylə Əftasiləri yənidən sıkıştırmaya başladı. Hıristiyanların asıl gayəsinin bütün Əndülüsü ələ keçirmək olduğunu ancak bu mərhalədə idrak ədəbilən Ömər əl-Mütəvəkkil, Alfonsoya son dərəcə sərt ifadələrlə dolu bir məktup göndərərək bütün istəklərini rəddetdi. Muhtəməl bir hıristiyan hücumuna qarşı Əndülüs müslümanlarının birləşərək ortak bir güç oluşturmalarını sağlamak için də məşhur fakih Əbül-Vəlid əl-Baciyi Əndülüsün bəlli başlı mərkəzlərinə göndərdi. Ancak hərhangi bir sonuç alamadı. Alfonso bu sırada Abbadiləri də sıkıştırmaya başladı. Bu durumda gərək Əftasilər gərəksə Abbadilər diğər müluküt-tavaif ilə anlaşarak hıristiyan təhdidinə qarşı Murabıtlardan yardım istədilər.

Murabıtlar öncə sırf yardım və cihad gayəsiylə gələrək Əftasi torpaqlarında Zəllakada kazandıkları böyük zafərlə hıristiyan təhlikəsini bərtaraf etdilərsə də daha sonra müluküt-tavaifə son vərərək Əndülüsü kəndi hakimiyətləri altına alma yoluna gittilər. Sırasıyla Qrenada, Məriyə (Alməria), Bələnsiyə və İşbiliyəyi (Səvilla) ilhak etdiktən sonra Əftasi torpaqlarına girdilər. Ömər əl-Mütəvəkkil Murabıtlara qarşı Alfonsodan yardım istədi; qarşılığında da Üşbunə və Şəntəməriyə əl-Garb (Santa Maria də Algarvə) şəhərlərini vərməyi təklif etdi. Ömər əl-Mütəvəkkilin bu davranışına kızan Batalyəvs xalqı Murabıtlara habər göndərərək şəhrə hakim olmalarını istədilər. Murabıt qüvvələri Ömər əl-Mütəvəkkilin mukavəmətinə rağmən şəhrə girməyi başardı. Ömər əl-Mütəvəkkil və iki oğlu yakalanarak idam ədildi. Diğər oğlu, ailəsi və adamlarıyla birliktə Kastilya Krallığına sığındı və bir sürə sonra da Hıristiyanlığı kabul etdi. Böyləcə Əftasilər xanədanı yıkılmış oldu (487/1094 vəya 488/1095).

Əftasi əmirləri, qarşılaştıkları birçox iç və dış probləmə rağmən ilmi və ədəbi faaliyətləri ihmal ətmədilər. Özəlliklə Məhəmməd əl-Müzəffərr və Ömər əl-Mütəvəkkil dönəmlərində Batalyəvs ən məşhur şair və ədiplərin durağı oldu. Bunların başında ünlü şair İbn Abdun ilə Əbu Bəkir, Əbu Məhəmməd və Əbül-Hasan adlı üç qardaş gəlir. Bizzat Məhəmməd əl-Müzəffərr də asrının öndə gələn ədip və şairlərindən olup çəşitli konuları ihtiva ədən əl-Müzəffərri adlı əlli ciltlik bir əsəri olduğu rəvayət ədilir. Ayrıca Əndülüsün ən məşhur fakihlərindən olan Əbül-Vəlid əl-Baci də Əftasilər dönəmində yətişmiştir.

Əftasi hökmdarları

• 'Abdallah b. Muhammad Ibn al-Aftas, Abu Muhammad al-Mansur (1022–1045)
• Muhammad b. 'Abdallah, Abu Bakr al-Muzaffar (1045–1068)
• Yahya b. Muhammad (1068)
• 'Umar b. Muhammad, Abu Hafs al-Mutawakkil (1068–1094), killed 1094 or 1095