Əmin ər-Reyhani
Əmin ər-Reyhani (24 noyabr 1876[1][2][…] – 13 sentyabr 1940[1][2][…]) — Livan yazıçısı.
| Əmin ər-Reyhani | |
|---|---|
| ərəb. أمين الريحاني | |
 | |
| Doğum tarixi | 24 noyabr 1876[1][2][…] |
| Vəfat tarixi | 13 sentyabr 1940[1][2][…] (63 yaşında) |
| Vəfat səbəbi | yol-nəqliyyat hadisəsi |
| Fəaliyyəti | şair, romançı, yazıçı, tarixçi, esseist, siyasətçi |
| Əsərlərinin dili | ingilis dili |
| İstiqamət | Məhcər ədəbiyyatı |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
redaktəƏmin ər-Reyhani Qərbdə təhsil almasına və uzun müddət Amerikada yaşayıb-yaratmasına baxmayaraq, Şərq ruhuna həmişə sadiq qalmış, Şərq dəyərlərini tərənnüm etmiş, insanın mənəvi kamilliyini sivi-lizasiyanın zahiri cazibəsindən uca tutmuşdur. O, bütün yaradıcılığı boyu Şərqin prioritetliyini bu və ya digər formada nəzərə çarpdırmağa çalışmışdır. Lakin bu ideyanın ən aşkar və təsirli ifadəsi "Mən Şərqəm" şeirində öz əksini tapmışdır.[3]
Əmin ər-Reyhani heç də sadəcə yazıçı olmayıb, həm də öz döv-rünün böyük mütəfəkkiri idi. Şərq və Qərbin sintezi ideyası onun bütün yaradıcılığından qırmızı xətlə keçir. Bu məqsədə xidmət etmək üçün həm Şərq, həm də Qərb ədəbi-bədii ənənələrini ehtiva edən yeni ruhlu bir ədəbiyyatın yaradılmasında fəal iştirak edir. Eyni məfkurəli, müasir düşüncəli ərəb mühacir şairləri öz səylərini birləşdirmək üçün "Qələmlər birliyi" adlanan yeni ədəbi təşkilat yaradırlar.[4][5] Ümumi planda baxdıqda Cübran əsasən kosmik insan idealını, ər-Reyhani klassik Şərqi, Nüaymə isə yaşadığı gerçək ərəb mühitini və onun problemlərini tərənnüm edir.[5]
Əmin ər-Reyhanidə romantizm öz yaşadığı dövrdən daha çox keçmiş dövrə yönəlidir. Bayron yunanların keçmişindən böyük iftixarla yazdığı kimi, ər-Reyhani də orta əsr islam sivilizasiyasını bir ideal kimi götürür. "Ər-Reyhaninin milli xarakterlə şərtlənmiş maraqların vəhdəti kimi təqdim etdiyi ərəblərin keçmişinin idealizəsi onun romantizminə özünəməxsusluq və xüsusi kolorit verir. Nə mübarizə, nə ziddiyyət, nə istismar, nə ictimai təbəqələşmə onun tərəfindən nəzərə alınmır, o, bütövlükdə keçmişdə çiçəklənmə və əzəmət dövrünü yaşamış bir millət haqqında danışır".[6]
Vaxtında bu problemə diqqət verilmədiyindən İslam Şərqi texn-ki inkişaf sahəsində Qərblə rəqabətdə çox geri qalmışdı. Ərəb Xilafəti-nin son dövrlərində olduğu kimi, Osmanlı dövründə də elmə münasibət məsələsində tutulmuş qüsurlu mövqe öz acı bəhrələrini vermişdi. Bu cəhət Əmin ər-Reyhaninin də yaradıcılığında öz əksini tapmışdır. Şairin fikrinə görə, elmi-praktik düşüncəyə etinasızlıq nəinki ərəblərin, bütöv-lükdə Şərqin geri qalmasını şərtləndirən səbəblərdən biridir. Heç olmazsa, bundan sonra "onlar əqli-elmi xüsusiyyət əldə etməli və özlərini planetimiz haqqında sosioloji və əxlaqi tətbiqləri də olan müəyyən təməl həqiqətlərə uyğunlaşdırmalıdırlar".[7]
Ancaq dini kitabların öyrənilməsi ilə kifayətlənərək Təbiət kitabını oxumağa səy göstərmədikləri üçün İslam dünyasında elm doğrudan da, çox geri qalmışdı. Əmin ər-Reyhani bu məsələni də diqqətə çatdırmağa çalışırdı. "Xalidin kitabı" da – əslində Xalidin dünyası mənasındadır. Dünya, təbiət özü də bir kitabdır. Əsərin adı seçilərkən Quran ilə Təbiətin bir-birinə adekvat kitablar olması barədə ideyaya işarə edilmişdir.
Əmin ər-Reyhani "Xalidin kitabı" əsərində yazır: "Burada, Təbiətin bu böyük Məscidində mən öz Quranımı oxuyuram. Mən, Xalid, hə-yatın səhrasındakı bir bədəvi, düşüncə yolunda bir divanə, mənə açıq yeganə ibadət məkanı olan bu möhtəşəm Məscidə onun ilahi görünü-şünün ətirli aurasında sınmış könlümü müalicə etmək üçün gəlirəm. Bu-rada mehrablar nə bu, nə də başqa yöndədir. Lakin burada hansı tərəfə dönürsən dön, Allahın canlı ruhunun hər zaman mövcud olduğu bir sığınacaq vardır."[8]
İstər bu mühakiməsində, istərsə də başqa yazılarında ər-Reyhani əslən xristian olmasına baxmayaraq, daha çox dərəcədə İslam dininin rəmzlərindən istifadə edir. Çünki vəhdət ideyası məhz İslamda təhrif olunmadan, ən yüksək səviyyədə, hətta belə demək mümkündürsə, romantik poeziyanın ruhuna uyğun surətdə ifadə olunur.
Ərəb romantik şairləri üçün din ancaq mənəvi aləmə aid olmaqla texnogen sivilizasiyadan asılı olmadan mövcuddur. Əmin ər-Reyhani daha çox dərəcədə dinin əxlaqi funksiyasını önə çəkir və yaxud bu iki mənəvi dəyərin eyniyyəti prinsipindən çıxış edirdi. Bununla əlaqədar Aida İmanquliyeva yazır: "Ər-Reyhaninin dini "əxlaqi hiss" kimi anlaması bilavasitə mənəviyyat problemləri ilə əlaqədardır. Onun nəzərində Allah ən ali mənəvi qanundur".[9]
Əmin ər-Reyhani Şərq ruhunun da ən çox dinlərdə yaşadığını nəzərə alır, İslam dəyərlərinə, xüsusən, təsəvvüf fəlsəfəsinə böyük rəğbət bəsləyirdi. "Mən Şərqəm," – deyən şair təsəvvüfə biganə qala bilməzdi. Çünki Şərq düşüncəsinin mahiyyəti, mənəvi kamilləşmə yolu özünün nəzəri-konseptual, habelə bədii-estetik və prakrik-həyati təcəssümünü ən çox sufi fəlsəfəsində tapmışdı. Əmin ər-Reyhaninin bütün yaradıcılığına təsir edən təsəvvüf ideyaları ən çox "Mistiklərin nəğməsi…" kitabında tərənnüm olunur. O, öz təsəvvüf ideyalarına bağlılığını böyük sufi mütəfəkkirlərinə həsr etdiyi şeirlərində də ifadə edir.
Əttara salam olsun, müşk ətirli sözlərilə
Nəğmə deyən quşların vəziri.
Ərəbiyə salam olsun, Həqiqətin dilinə,
Peyğəmbərin həqiqətdə gözünə.
Göründüyü kimi, Reyhani İslam dünyasının böyük mütəfəkkirlə-rindən biri məşhur sufi şairi İbn Ərəbini Həqiqətin dili hesab edir və Peyğəmbər dedikdə Cübran kimi, o da Məhəmməd Mustafanı nəzərdə tutur. Onun ingilis dilində yazdığı şeirlərinin çoxunda tanrıdan bəhs olunarkən "God" yox, məhz "Allah" sözü işlənir ki, bu da İslam dininə bağlılıqdan irəli gəlir.
Allah rəhmandır, Allah mehribandır,
Onun qəlbi yerin göz yaşlarında qorunub saxlanır.
Digər misralarında işlətdiyi "Allah rəhmandır, Allah mehribandır", "Allah rəhimdir, Allah şəfqətlidir", "Allah görəndir, Allah müdrikdir" ifadə-ləri birbaşa Qurandan götürülmüşdür. Mənşəcə xristian olmasına baxmayaraq, özünü dərk etdikcə, islami dəyərlər onun yaradıcılığının əsas motivinə çevrilir. O, Qərb sivilizasiyasına alternativ olaraq klassik Şərqə qayıdış ideyasını irəli sürəndə məhz İslam mədəniyyətinin ilk dövrünü nəzərdə tutur. Bununla belə, Reyhaninin ədəbi irsi ancaq İslam mədəniyyəti və hətta bütövlükdə Şərq dəyərləri ilə məhdudlaşdırıla bilməz. Burada Qərb romantik poeziyasının böyük təsiri də mütləq nəzərə alınmalıdır.
Qərbin elm və mədəniyyətinə yiyələndikdən sonra geriyə – vətənə qayıtmaq və qalxdıqları yeni səviyyənin imkanlarından öz xalqı üçün istifadə etmək, Şərqi düçar olduğu xəstəliklərdən müalicə etmək təşəbbüsləri Reyhaninin əsərlərində də öz əksini tapmışdır. O. Öz həyatı ilə bir nümunə olmaqdan başqa, Şərq adamı üçün Qərbə münasibətin ideya əsaslarını da müəyyən etmiş, öz elmi-fəlsəfi və bədii yaradıcılığında bu problemləri açmağa çalışmışdır.
Reyhaninin tədqiqatçılarından Naci Oucan onu Bayronla müqa-yisə edərək yazır: "Xalidin Şərqdən Qərbə ziyarəti və geriyə Şərqə qayıtması ilə, Çayld Haroldun Qərbdən Şərqə ziyarəti və geriyə Qərbə qayıtması arasında bir çox yöndən paralelliklər var. Hər ikisi də tipik romantik məsələlərdir ki, özünü liberallaşdırma və özünü universallaşdırma məqsədini daşıyır".[12]
Əmin ər-Reyhaninin "Xalidin kitabı" əsərinin Bayronun Çayld Harold əsəri ilə müqayisəsi romantik vüsət baxımından, habelə müəyyən ideya paralelləri olması baxımından məqbul sayıla bilsə də, Çayld Harold hər halda Qərb yaradıcılıq ənənəsinin məhsuludur. "Xalidin kitabı" isə ictimai həyat hadisələrinin təsvirindən çıxan bir dramatizmi deyil, insan düşüncəsinin daxili dramatizmini ifadə edir. Yəni əslində, dünyanı seyr edən insanın düşüncələri ictimai həyatdan intixab edilsə də, bu həyatın özü arxa planda qalır, önə çıxan isə onun interpretasiyası və hətta xeyli dərəcədə mücərrəd və ümumi fikirlər səviyyəsindəki in-terpretasiyasıdır. Burada müxtəlif xarakterli, müxtəlif düşüncəli və fərqli həyat tərzləri və məqsədləri olan insanlar arasındakı münasibət yox, bir şəxsin baş verən hadisələrə, həyata, dünyaya münasibəti təcəssüm olunur. Başqa sözlə desək, müəllifin ideyası poliloq və ya dialoq şəklində deyil, monoloq şəklində açılır. Bu üsluba biz Qərb yazıçılarından daha çox məhz şərqlilərin yaradıcılığında rast gəlirik. Ə. Reyhaninin dostu və həmkarı C. X.Cübranın "Peyğəmbər"i də bir şəxsin düşüncələri – monoloq üslubunda qurulmuşdur.
İstinadlar
redaktə- ↑ 1 2 3 4 Fine T. Ameen Rihani // Encyclopædia Britannica (ing.).
- ↑ 1 2 3 4 Amin ar- Rihani // Brockhauz Ensiklopediyası (alm.).
- ↑ A.İmanquliyeva. Yeni ərəb ədəbiyyatı korifeyləri, səh.166.
- ↑ A.İmanquliyeva. "Qələmlər birliyi" və Mixail Nüaymə, Bakı, Elm, 2002, səh. 19.
- ↑ 1 2 A.İmanquliyeva. Yeni ərəb ədəbiyyatı korifeyləri, səh. 307.
- ↑ Yenə orada, səh. 305.
- ↑ Ameen F.Rihani. The Oriental Heritage // The Path of Vision, Platform İnternational, Washington, D.C., 2008, p. 83.
- ↑ Ameen F. Rihani, The Book of Khalid, Beirut, 2000, pp. 190–191.
- ↑ A.İmanquliyeva. Yeni ərəb ədəbiyyatı korifeyləri, səh. 304.
- ↑ Ameen F. Rihani. A Chant of Mystics // A Chant of Mystics and Other Poems, Beirut, The Rihani House, 1970, p. 102.
- ↑ Ameen F. Rihani. The Song of Rain // A Chant of Mystics and Other Poems, The Rihani House, Beirut, 1970, p.52.
- ↑ Naji Oueijan. The formation of a universal self: Rihani and Byron // Ameen Rihani: Bridging East and West, New-York, University Press of America, 2004, səh.84.