Əsasül-iqtibas

Əsasül-iqtibas (fars. اساس‌الاقتباس‎) — məntiq elmində "bəşərin ustadı" hesab edilən Xacə Nəsirəddin Tusinin əsəridir. Öz sahəsində nadir və misilsiz olan bu qiymətli əsər, "şeyx-ər-rəis" adlanan İbn Sinanın "Şifa" adlı məntiq kitabından sonra məntiq elmi üzrə yazılmış ən yaxşı və ən mükəmməl kitab hesab edilir. Qeyd etmək yerinə düşər ki, məntiqə həsr olunan Əsasül-iqtibas əsərində Nəsirəddin Tusi İbn Sinanın ardıcılıdır.

Kitabın "Əsasül-iqtibas" adlanmasının səbəbi

Bu kitabın niyə məhz "Əsasül-iqtibas" adlanmasının səbəbi dəqiq məlum deyil. Ola bilsin ki, bu kitab məntiq barədə yazıldığından və bilidiyimiz kimi məntiq elmi digər elmlər üçün əsas rol oynadığından Xacə Nəsirəddin Tusi bu adı həmin kitaba münasib görmüş və kitabı belə adlandırmışdır.

"Əsasül-iqtibas"ın yazılma tarixi

Bu kitabın yazılma tarixinə gəldikdə isə əlyazma nüsxələrinin çoxunun sonunda qeyd edildiyi kimi onun yazılma tarixi [hicri qəməri tarixi ilə] 642/ m.1244-cü ildir. Deməli bu kitab tarixi baxımdan "Əxlaqi-Nasiri" kitabından sonra və "Şərh əl-İşarat" kitabından isə əvvəl yazılmışdır.

Kitabın üstünlükləri

Bu kitabın digər kitablardan üstünlüyü kimi onun fars dilində sadə yazılmasını, çox vaxt faydası olmayan irad və etirazlardan çəkinərək oxucunu sərgərdanlıqdan xilas etməsini, məntiqin bütün mövzularını əhatə etməsini qeyd etmək olar.

Nəsirəddin Tusinin əsərləri

Tusinin yorulmaz tədqiqatçısı olan Mudərris Rəzəvi Əsasül-iqtibas əsərinin önsözündə onun 113 əsərinin adını qeyd etdikdən sonra 21 əsərin də adını qeyd edərək onların Tusiyə məxsus olub-olmaması barədə fikir ayrılıqlarının olduğunu qeyd etmişdir.

Tusi mənitq barəsində bir neçə əsər yazmışdır ki, onların həcmcə ən böyüyü Əsas əl-iqtibas əsəridir.

Kitabın fəsilləri

Məntiqi ilk dəfə tərtib edərək sistem halına salan Aristotel, öz məntiqini altı hissəyə bölüb onu "Orqanon" adlandırdı. Sonra isə ona "nitq" və "şer" adlı iki traktat də əlavə etdi. Buna görə də Aristotelin məntiq kitabı səkkiz hissə və ya səkkiz kitabdan ibarət olmuşdur. Ondan sonra isə Tirli Porfiri, Aristotelin məntiq kitabına bir "giriş" yazıb onu "İsagoge" adlandırdı. Buna görə də məntiq kitabı doqquz hissədən ibarət olmuşdur. İbn Nədim, özünün "Əl-Fehrest" kitabında yazır:

"Aristotelin məntiq təlimləri onun özünün tərtibatına görə səkkiz hissədən ibarət olmuşdur. "İsagoge" adlanan fəsil isə Porfiri tərəfindən əlavə edilmişdir. Aristotelin tərtib etdiyi fəsillər birlikdə "Orqanon" adlanır".

İslam alimləri də çox vaxt öz yazdıqları kitablarda Aristotelin həmin təsnifatını əsas götürmüş və "İsagoge" kitabını Aristotel məntiqinə artırmaqla öz kitablarını "doqquz kitab" və ya "doqquz məqalə" formasında tərtib etmişlər.

O cümlədən "şeyx ər- rəis" kimi tanınan Əbu Əli Sina da "Şifa" adlanan öz məntiq əsərini doqquz bölməyə ayırmış və hər birini "kitab" adlandırmışdır. Hər bir kitabı fənnlərə bölmüş və hər bir fənni isə fəsillərə ayırmışdır. Xacə Nəsirəddin Tusi də bu kitabı yazarkən İbn Sinanın "Şifa" məntiq kitabında olan tərtibata uyğun olaraq, öz əsərini doqquz bölməyə ayırmış və hər birini "məqalə" adlandırmışdır.

• Birinci məqalə yunan dilində "İsagoge" adlanan "məntiqə giriş" hissəsidir. Bu giriş Porfirinin Aristotel kateqoriyalarına əlavə etdiyi həmin girişdir.
• İkinci məqalə yunan dilində "Categories" adlanır.
• Üçüncü məqalə yunan dilində "Peri Herminias" adlanan "anlayışlar [təkliflər, qəti ifadələr mühakimələr]" məqaləsidir.
• Dördüncü məqalə "sillogizmlər"-dən bəhs edən və yunan dilində "Les premieres analytique" adlanan "birinci analitika" məqaləsidır.
• Beşinci məqalə yunan dilində "apodictique" adlanan "ikinci analitika" məqaləsidır.
• Altıncı məqalə yunan dilində "Topique" adlanır. Bu "Orqanon" kitabının beşinci hissəsidir.
• Yeddinci məqalə yunan dilində "Sophisticis elenchis" adlanan "Sofistlik təkzibləri" məqaləsidir.
• Səkkizinci məqalə yunan dilində "Rhetorique" adlanan "nitq" məqaləsidir.
• Doqquzuncu məqalə yunan dilində "poetica" adlanan "şer" məqaləsidir.

Tərcüməsi

• Nəsirəddin Tusi. "Əsasül-iqtibas". I cild. Tərcümə edən: Şahin Yəhyayev, Bakı: Elm nəşriyyatı, 2022, 296 səh. (ISBN 978-9952-556-21-6)
• Nəsirəddin Tusi. "Əsasül-iqtibas". II cild. Tərcümə edənlər: Şahin Yəhyayev və Ələddin Məlikov, Bakı: Elm nəşriyyatı, 2022, 512 səh. (ISBN 978-9952-556-56-8)

Əsasül-iqtibas adlı digər kitablar

"Əsasül–iqtibas" adlı digər bir neçə kitab da yazılmışdır. O cümlədən, onlardan biri də ərəb şer və nəsr kitablarından bəhs edən qazi İxtiyarəddin ibn seyyid Ğiyasəddin Əl-Hüseyninin "Əsasül-iqtibas" kitabıdır. Digər bir kitab isə Mirzə Tahir Vəhid Qəzvini tərəfindən II şah Abbas haqqında yazılan tarix kitabıdır.

Bu kitabın yazılma tarixinə gəldikdə isə əlyazma nüsxələrinin çoxunun sonunda qeyd edildiyi kimi onun yazılma tarixi [hicri qəməri tarixi ilə] 642-ci ildir (1244–1245-ci illərə təsadüf edir- tərcüməçi). Buna görə də bu kitab tarixi baxımdan "Əxlaqi- Nasiri" kitabından sonra və "Şərh əl-İşarat" kitabından isə əvvəl yazılmışdır.

Xacədən bir müddət sonra öz dövrünün üstün şəxsiyyətlərindən olan Məhəmməd ibn Əli Farsi Astarabadi, "Əsasül–iqtibas" kitabını Xacənin digər bir neçə kitabı ilə birlikdə ərəb dilinə tərcümə etmişdir.

Nüsxələri

1. Mərhum hacı seyyid Nəsrullah Təqvanın kitabxanasında olan əlyazmadır. Onun yazılma tarixi [hicri tarixi ilə] 843-cü ildir.
2. Digər bir nüsxə isə yenə də mərhum Təqəvinin kitabxanasında olan əlyazmadır. Onun yazılma tarixi [hicri tarixi ilə] 1065-ci ilin rəbiul- axir ayıdır.
3. Tehran universitetinin professoru möhtərəm alim cənab İqbal Aştiyaninin nüsxəsi. Bu nüsxə "Nəstəliq" xətti ilə yazılmışdır. O, hicri tarixi ilə 1086-cı ildə köçürülmüşdür.
4. Nəsx xətti ilə yazılan Astane Qüdse Rəzəvi kitabxanasının nüsxəsi. O, hicri tarixi ilə 1090-cı ildə Məhəmməd Cəfər ibn Məhəmməd Əmin tərəfindən yazılmışdır.
5. "Yeni Sipəhsalar" mədrəsəsində olan nüsxə. Bu kitab da "nəsx" xətti ilə yazılmışdır. Bu nüsxə hicri tarixi ilə 1079-cu ilin ramazan ayında yazılmışdır.
6. "Daneşsəraye ali" kitabxanasında olan nüsxə. Onun yazılma tarixi hicri tarixi ilə 1283-cü ilin zilhiccə ayının on dördüdür.
7. Tehran universitetinin professoru gözəl alim və hörmətli dost, cənab seyyid Məhəmməd Məşkuhun kitabxanasında olan nüsxə. "Nəstəliq" xətti ilə oxuna biləcək tərzdə yazılan bu nüsxənin əvvəli və axırından bir neçə vərəq düşmüşdür.
8. Milli şura məclisinin sabiq sədri haci seyyid Məhəmməd Sadiq Təbatəbainin parlamentin kitabxanasına hədiyyə etdiyi nüsxə. Onun yazılma tarixi [hicri qəməri tarixi ilə] 1086-cı ildir.
9. Mərhum Mirzə Məhəmməd Tahir Tənekaboniyə məxsus olan əlyazma. Onun yazılma tarixi [hicri qəməri tarixi ilə] 1107-ci ildir.
10. Yenə də mərhum Tənekaboniyə məxsus olan digər bir əlyazma. Bu kitab da "Nəstəliq" xətti ilə yazılmış və yazıları isə rahat oxunandır. Onun yazılma tarixi isə hicri tarixi ilə 1075-ci ildir.