Əynular (Abdallar)
Əynular və yaxud Abdallar — Uyğurların subetnik qruplarından biri. Çinin Sincan bölgəsində yaşayan türk xalqları. Tyanşanın cənub yamacları, Sincan-Uyğur Muxtar Rayonunun Xotan, Lop, Qarakaş, Yarkənd, Yenihisar, Yenişar mahallarında məskunlaşıblar. Onlar əynu dilində danışırlar və əsasən ələviliyə sadiqdirlər.[1][2][3] Təxminən 30.000-50.000 əynu olduğu təxmin edilir. Təkləməkan səhrasının ətrafı onların daha sıx məskunlaşma yeridir.[4][5] Çinlilər onları əynu, uyğurlar isə abdal adlandırır.
| Ümumi sayı | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| təxmini 100000 | ||||||||||||
| Yaşadığı ərazilər | ||||||||||||
| ||||||||||||
| Dili | ||||||||||||
| İrqi | ||||||||||||
| hindavropa, turan irqi tipi | ||||||||||||
| Dini | ||||||||||||
| Daxildir | ||||||||||||
| Türk xalqları | ||||||||||||
| Mənşəyi | ||||||||||||
| toxarlar, uyğurlar, İrandilli xalqlar | ||||||||||||
| Qohum xalqlar | ||||||||||||
|
uyğurlar, digər türk və iran xalqları |
Tarixi
redaktəƏynuların əcdadlarının İrandan və ya daha çox qərb bölgələrindən gəldiyi ehtimal olunur.[6] Digər bir fərziyəyə xalqın və danışdıqları əynu dilinin yaranması farsca lüğəti İran dillərinin bir vaxtlar bölgənin əsas ticarət dilləri olmasının və ya fars tacirlərinin yerli qadınlarla evlənməsinin nəticəsidir.[7]
Uyğurlar onlara qaraçılar deyirlər. Sayı 30 minə yaxındır, dəqiq məlumat yoxdur. Yalnız məlumdur ki, 1976-cı ildə çinli dilçilərin əynu dilini öyrəndiyi Xotan rayonunun Givoz kəndində 1000-ə yaxın əynu yaşayır.
Əynular uyğurlarla birlikdə İslamı qəbul ediblər. Uyğurlar və bölgənin digər türk xalqları ilə gərginlik onların Təkləməkan səhrası yaxınlığındakı Tarım hövzəsinin daha az məhsuldar bölgəsinə sıxışdırılması ilə nəticələnib.[5]
Əynular 1864-cü ildə Yaqub bəyin Tzin sülaləsi hakimiyyətinə qarşı üsyanına qoşulub. 1930-cu illərdə əynular Kumul üsyanında iştirak ediblər.[5]
Etnonim
redaktəƏynu termininin mənşəyi qeyri-müəyyəndir. Uyğurlar və digər qonşu xalqlar bu etnik qrupu abdal adlandırırlar. Əynular öz növbəsində bu termini qəbul etmirlər. Abdal, abdali adlı etnik qrup haqqında tarixi məlumatlar Suriya və Yunan müəlliflərinin yazılarında qeyd edildiyi zaman eramızın 1-ci minilliyinə aid edilə bilər. Bu xalq elmi ədəbiyyatda daha çox eftalitlər kimi tanınır. Əgər bu xalqın mənşə yeri hələ də müzakirə olunursa, deməli, etnik mənsubiyyəti əksər müasir müəlliflər tərəfindən tanınır: onlar ərazicə əsasən Orta Asiya, dil baxımından türkdilli tayfalar idi. Digər görkəmli alman şərqşünası İosif Markvart eftalitlərin qədim adını müasir əfqan (yəni dildə də Şərqi İran) tayfalarının böyük bir qrupunun - abdalların adı ilə müqayisə etmişdir. Bundan əlavə, Abdal etnonimi Orta Asiyanın türkdilli xalqlarının - türkmənlərin tayfa birləşmələri adları arasında qeyd olunur. Bu, müasir türkmənlərin ən böyük tayfalarından birinin - XVIII əsrdə yaşamış Çoudorların adı idi. Onlar XIX əsrlərdə Şimali Xarəzm, Manqışlaq və Türkiyədə məskun idilər. Abdal tayfa adlarına azərbaycanlılar və başqırdlar arasında da rast gəlinir. Abdalların qaraçılarla eyni kökə bağlı olması fərziyyəsi tamamilə təkzib olunur. Görünür, bu Abdal termininin ikinci (etnonim funksiyasından başqa) mənası ilə bağlıdır. Orta əsrlərdən başlayaraq Türkiyədə və ola bilsin ki, Mərkəzi Asiyada da abdalı adı ilə tanınan qələndər dərvişlərinin birliyi mövcud idi. Şərqi Türkistan abdal-əynu haqqında bütün məlumatlar XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində Şərqi Türkistanda bu terminin hər iki mənasının birləşməsinə dəlalət edir.
Dilləri
redaktəƏynuların əksəriyyəti uyğur dilində danışır, az bir hissəsi də Çin dilində danışır. Əynu xalqının ana dili farscanın güclü təsiri olan türk dili qrupuna daxil olan Əynu dilidir.[4] Bəzi tədqiqatçılar əynu dilini türk dili qrupu olan qarluk qrupunun bir hissəsi hesab edirlər. Hind-Avropa ailəsinin Qərbi İran qrupuna aid olan əynu dilinin uyğur dilinin güclü struktur və qrammatik təsirinə məruz qaldığına dair fikirlər də var. Elmə məlum olan 4200 əynu sözünün 3000-ni, yəni 65%-ni uyğur dilindən və fars və ərəb dillərindən alınma sözlər təşkil edir. Əynu dilində adətən yalnız məişətdə istifadə edilir. Gündəlik həyatda isə adətən uyğurcadan istifadə olunur.
Dinləri
redaktəƏynular arasında üstünlük təşkil edən din İslamın ələvi qoludur,[1][3][2] baxmayaraq ki, bəziləri sünniliyi də qəbul edirlər.[5]
Şərqi Türkistana təşkil edilmiş ekspedisiyanın üzvü Dutrey de Rena, fransız tədqiqatçısı Fernand Grenar, abdalların sünniliyi qəbul etməyə çalışdıqlarına, lakin şiələrə aid olduqlarının bəzi izlərini saxladıqlarına diqqət çəkirlər. Belə ki, onlar gizli şəkildə bəzi şiə ayinlərini icra edirdilər, məsələn, İmam Əlinin nəslindən olan imamlara hörmət etmək qaydasını. Şiələr arasında mütləq adət olan hər il imamlara yas tutaraq məhərrəmlik ayını isə gizli şəkildə qeyd edirdilər. Bu baxımdan, Qrenar əynuları daha sonra sünni köçkünləri tərəfindən sıxışdırılan və aşağı sosial vəziyyətə salınan qədim şiə kolonistləri hesab edirdi. Onlar Böyük İpək Yolunun tənəzzülündən sonra əvvəlki statuslarını və dolanışıqlarını itirərək, uyğurlarla qohumlaşıblar.
Məşğulliyyətləri
redaktəƏynu xalqı əsasən kənd təsərrüfatı,sənətkarlıq, xırda ticarət, heyvandarlıqla məşğul olur və ya şəhərlərdə tikinti sənayesində işləyir. Bir hissəsi balıqçılıq və ovçuluqla məşğuldur. Əynular arasında dilənçilik, nəğmə, musiqi ifaçılığı və müxtəlif xidmətlər geniş yayılıb. Şəhərdə yaşayan bəzi əynular dərman bitkiləri satışı və türkəçarə ilə də məşğuldur.[4][5]
Yaşadıqları evlər yerli tipli palçıq daxmalardır. Əvvəllər qara yun çadırlar geniş yayılmışdı.
Kişilər üçün geyim uzun ağ tunik formalı köynək, qadınlar üçün - metaldan tikilmiş yubka və gödəkçədir.
Povest, mahnı, rəqs və musiqi folkloru zəngindir.
Ayrı-seçkilik
redaktəQonşu xalqlar, xüsusəndə uyğurlar tərəfindən əynulara qarşı ayrı-seçkilik ənənəsi mövcuddur. Onlar əynuları abdal kimi tanıdırlar, bu ad aşağılayıcı məna daşıyır.[4] Uyğur xalqının öz qonşuları ilə nikahı qeyri-adi haldır.[8] Çin hökuməti əynu xalqını uyğurların bir hissəsi hesab edir.[8]
İstinadlar
redaktə- ↑ 1 2 Louie, Kam. The Cambridge Companion to Modern Chinese Culture. Cambridge University Press. 2008. səh. 114. ISBN 978-0521863223.
- ↑ 1 2 "Mummy dearest : questions of identity in modern and ancient Xinjiang Uyghur Autonomous Region". Alyssa Christine Bader en:Whitman College p31. 9 May 2012. 27 January 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 November 2020.
- ↑ 1 2 Starr, S. Frederick. Xinjiang: China's Muslim Borderland: China's Muslim Borderland. en:Routledge. 2004. səh. 303. ISBN 978-0765613189.
- ↑ 1 2 3 4 Johanson, Lars. Arxivlənmiş surət (PDF). . 5. Stockholm: Swedish Research Institute in Istanbul. 2001. 2017-10-10 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2022-05-05.
- ↑ 1 2 3 4 5 Minahan, James B. Ethnic Groups of North, East, and Central Asia: An Encyclopedia. ABC-CLIO. 2014. 14–15. ISBN 9781610690188. 2022-05-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-05-05.
- ↑ Nationalism and Ethnoregional Identities in China. Routledge. 1998. 77. ISBN 978-0-7146-4921-4. "Arxivlənmiş surət". Archived from the original on 2022-05-07. İstifadə tarixi: 2022-05-05.
- ↑ The Mixed Language Debate: Theoretical and Empirical Advances. Walter de Gruyter. 2003. 9. ISBN 3-11-017776-5. "Arxivlənmiş surət". Archived from the original on 2022-05-05. İstifadə tarixi: 2022-05-05.
- ↑ 1 2 Gordon, Raymond G., Jr., redaktorEthnologue: Languages of the World (15th). Dallas, Tex.: SIL International. 2005.
Ədəbiyyat
redaktə- Чвырь Л. А., Решетов А. М. Современные результаты этнических процессов в Восточном Туркестане // Восточный Туркестан в древности и раннем средневековье: этнос, языки, религии / Под редакцией академика АН Таджикской ССР Б. А. Литвинского. М.: Наука, 1992. С. 406—426, 575—576.
- Решетов А. М. Эйну // ru:Народы и религии мира / Глав. ред. В. А. Тишков. М.: Большая Российская Энциклопедия, 2000. С. 651—652.
- Кузеев Р. Г. Происхождение башкирского народа. Этнический состав, история расселения. М. : Наука, 1974. С. 201, 454.
- Lee-Smith Mei W. The Ejnu language // Atlas of Languages of Intercultural Communication in the Pacific, Asia, and the Americas / Editors Stephen A. Wurm, Peter Mühlhäusler, Darrell T. Tyron. Berlin-New York: Mouton de Gruyter, 1996. Volume 2, Part 1. P. 851—863.