48, XXXY sindromu
48, XXXY sindromu cinsi xromosomların anevloidiyasının səbəb olduğu genetik bir vəziyyətdir. Bu sindrom zamanı insan bədənində əlavə olaraq 2 xromosom olur. Adətən, kişilərdə X və Y, qadınlarda isə iki X cinsi xromosomu olur.[2] Fəaliyyət göstərən SRY genində bir Y xromosomunun olması kişi genlərinin formalaşmasına səbəb olur. Buna görə də XXXY sindromu yalnız XY genlərinə sahib olan kişilərə təsir göstərir. Koqnitiv və davranış problemləri, taurodontizm və sonsuzluq kimi problemlərdə daxil olmaqla, bu sindromla əlaqəli simptomların geniş spektri mövcuddur.[3] Bu sindrom valideyn gametlərindən birində baş vermiş mutasiyalar nəticəsində əmələ gəlir.[4] Bu karyotipli insanlar sonsuz olurlar. XXXY sindromunun 50.000 kişidən yalnız 1-də baş verdiyi müəyyən edilmişdir.[5][6]
| 48, XXXY sindromu | |
|---|---|
| XBT-10-KM | Q98.1 |
| XBT-9-KM | 758.81[1] |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Simptomları
redaktə48, XXXY sindromunun simptomları Klaynfelter sindromunun simptomlarına bənzəsə də, daha şiddətli şəkildə özünü göstərir. Klaynfelter sindromu kimi, bu sindromda da əlavə X xromosomlarının olması kişi reproduktiv sisteminə təsir edir.[7] Xüsusilə, maniakal və ya manik sindrom hipertireozun təzahürü ola bilər.[8] Fiziki problemlərə və idrak inkişafına təsir göstərir. 47,XXY və 48,XXXY karyotipləri olan insanları müqayisə etdikdə, karyotipi 48,XXXY olan insanlarda anadangəlmə qüsurların və daha çox tibbi problemlərin olduğu müəyyən edilmişdir.[3]
Reproduktiv
redaktə48, XXXY sindromu olan şəxslərdə testis disgenezi və hiperqonadotropik hipoqonadizm kimi hallara da rast gəlinir.[3] Testikulyar digenez kişilərdə spermatogenezin natamam və ya tam olmaması vəziyyətidir. Bu xəstəlik zamanı həmin fərdlərin bədənində çox az və ya heç sperma istehsal olunmur. Bu isə öz növbəsində sonsuzluğa səbəb olur.[9] Hiperqonadotropik hipoqonadizm kişilərdə testis funksiyasının azaldığı və testosteron kimi cinsi steroidlərin aşağı səviyyədə olmasına səbəb ola bilən bir vəziyyətdir.[9]
Fiziki
redaktəKaryotipi 48, XXXY olan kişilər orta və ya hündür boyda olurlar ki, bu da yetkinlik dövründə özünü daha qabarıq göstərir. Həmin şəxslərdə üz dismorfizmi, hipertelorizm və epikantus müşahidə olunur.[3] Digər fiziki xüsusiyyətlərə klinodaktiliya, düz ayaqlar və s. daxildir. Əzələ-skelet sistemi xüsusiyyətlərinə dirsək çıxığı və məhdud ayaq hərəkətləri aid edilir.[10], izoniazid (vərəmin müalicəsində)[10], kortikosteroidlər, halüsinogenlər, opiatlar[6] Mikropenis bu sindromun başqa bir ümumi simptomu hesab edilir.[9]
Karyotipi 48, XXXY olan insanlarda tez-tez erkən yaşlarda görünən və sindromun erkən simptomu hesab edilən taurodonizm müşahidə edilir. Bu sindromu olan insanlar omba displaziyasına və digər oynaq anomaliyalarına da meyllidirlər.[11] Simptomlar androgen çatışmazlığı və həmçinin yaşa görə fərqliliklər səbəbindən xəstədən xəstəyə dəyişir. Prepubertal yaşda 48, XXXY sindromu olan oğlanlar xarici görünüşlərinə görə adi insanlardan fərqlənməyə bilərlər. Bunun səbəbi isə yetkinlik yaşına çatmamış oğlanlarda androgen səviyyələrinin bir-birindən fərqlənməməsidir. 48,XXXY sindromu olan insanlarda dişi yağ toxumalarının paylanması və ginekomastiyaya da rast gəlmək mümkündür. Boyun hündür olması yetkinlik dövründə androgen səviyyələri 48, XXXY sindromu olanlarla olmayanlar arasında fərqin müəyyən olunmasında mühüm rol oynayır.
Psixi
redaktəX xromosomlarının sayının artması nəticəsində nevroloji təsirlər də artır.[9] Belə ki, 48,XXXY olan bir kişinin Klaynfelter sindromu olan bir kişidən daha ağır simptomlara sahib olduğu müəyyən edilmişdir. Körpəlik və uşaqlıq dövründə inkişaf geriliyinə rast gəlinir. Qarşılaşılan simptomlara nitq gecikmələri, motor gecikmələri və hipotoniya daxildir. 48, XXXY sindromlu insanlarda idrak və davranış problemlərinə rast gəlinir.[12]
Xəstələr adətən dəyişdirilmiş adaptiv davranışlar nümayiş etdirirlər ki, bu da insanın həyat bacarıqlarını, o cümlədən sosial bacarıqları, icma həyatı, təhlükəsizlik, akademik bacarıqlardan funksional istifadə və özünə qulluq göstərmək bacarıqlarına təsir edir.[3] 48,XXYY sindromlu insanların 48,XXYY və 47,XXY karyotipləri olan insanlarla müqayisədə gündəlik həyat [3] və ünsiyyət bacarıqları sahələrində əhəmiyyətli dərəcədə zəif performans göstərdikləri aşkar edilmişdir.[9][13]
Bu sindromu olan insanlar həmçinin narahatlıq, obsesif-kompulsiv davranış pozğunluğu və emosional yetkinlik kimi emosional problemlər yaşayırlar.[9] Bu sindromlu insanlar adətən 40-60 diapazonunda IQ-yə malikdirlər, orta İQ diapazonu isə 95-110 arasında dəyişir. Onlar həmçinin ünsiyyət bacarıqlarına təsir edə biləcək dil öyrənmə çətinlikləri yaşayırlar. 48,XXYY sindromlu insanlar, 48,XXYY sindromlu insanlarla müqayisədə daha az xarici və daxili davranışlar nümayiş etdirirlər ki, bu da onların sosial fəaliyyətinə müsbət təsir göstərir. Autizm spektri pozğunluğuna bu sindromlu insanlarda daha çox rast gəlinir.
Səbəbləri
redaktə48, XXXY karyotipinin səbəbi ata spermasında və ya ana yumurtasında olan disyunksiyadır.[3] Bu anevloidiyanın mövcudluğu üçün ən çox ehtimal olunan ssenari ondan ibarətdir ki, hər bir valideyn, yəni XX xromosomu olan ana və XY sperması olan ata buna bərabər səbəb olurlar.[3]
Spermanın 48, XXXY sindromunun genetik səbəbi olduğu halda, spermada iki X xromosomu və bir Y xromosomu olmalıdır. Bu, permatogenezin iki mərhələsində baş verə bilər. Bu mərhələlər meiosis I və meiosis II mərhələlərdir. Spermada təkrarlanan X xromosomu sperma üçün həm meyoz I, həm də II meyozda ayrılmamalı və X və Y xromosomları eyni spermada olmalıdır. XXY sperması daha sonra normal oositlə mayalanır və nəticədə 48, XXXY ziqotu yaranır.[9]
Oosit 48,XXXY sindromunun genetik səbəbi olduğu halda, oositdə üç X xromosomu olacaqdır. Buna oogenez zamanı iki hadisə səbəb olur. I meyozda təkrarlanan X xromosomlarının hər iki dəsti ayrılmamış olmalıdır. Daha sonar isə meiosis II-də bir X xromosom dəsti ayrılmır, lakin digər dəst ayrılır. Nəticədə üç X xromosomu olan bir oosit yaranır. Y xromosomu olan normal sperma XXXY ziqotu yaratmaq üçün XXX oositi ilə mayalanmalıdır.[9]
Mexanizmi
redaktəBu vəziyyəti xarakterizə edən əlavə X xromosomları androgen çatışmazlığı ilə əlaqələndirilir. Bu, gonadotropin səviyyələrini artıraraq hipofiz funksiyasının idarə edilməsinin azalmasına və ya heç bir şəkildə idarə edilməməsinə səbəb olur.
Diaqnostikası
redaktə48,XXXY diaqnozunun qoyulması üçün karyotip testindən istifadə edilir.[3] 48, XXXY diaqnostikasının başqa bir yolu əlavə X xromosomlarının mövcudluğunu göstərən DNT mikroarrayıdır.[3] DNT mikroarray əlavə və ya çatışmayan xromosom seqmentlərini və ya bütün [xromosom]]ları aşkar etmək üçün istifadə olunur. Bir çox DNT parçasını təhlil etmək üçün mikroarray əsaslı testdən istifadə edirlər.[9]
Diaqnostik test qan nümunələrindən istifadə etməklə də aparıla bilər. Follikül stimullaşdırıcı hormonun, luteinləşdirici hormonun və aşağı testosteron səviyyələrinin yüksəlməsi bu sindromun simptomlarından hesab edilir.
Müalicəsi
redaktəXXXY sindromunun simptomlarından asılı olaraq müxtəlif müalicələrdən istifadə olunur.
- Xəstələrə müntəzəm olaraq testosteron dozaları verən testosteron terapiyasının bu xəstələrdə aqressiv davranışı azaltdığı göstərilmişdir.[3] Lakin, bu cür terapiya mənfi yan təsirlərə də malikdir.[3] Bu yan təsirlərə davranışın və osteoporozun pisləşməsi aiddir.[3] Bu xəstəlikdən əziyyət çəkən bütün insanlar testosteron terapiyası üçün uyğun deyildirlər. Yaxşı nəticələr əldə etmək üçün müalicəyə yetkinliyin başlanğıcında başlamaq lazımdır. Karyotipindən xəbərdar olmamaq səbəbindən xəstəliyin diaqnozu gec qoyulur. Testosteron terapiyasının müalicə zamanı çox da effektli olmadığı müəyyən edilmişdir.
- Bu xəstələri müalicə edərkən, XXXY fərdlərinin psixoloji fenotipi nəzərə alınmalıdır. Bu xüsusiyyətlər müalicənin stabilniyinə təsir göstərir.[3]
- Tavrodontizm tez-tez digər əlamətlər inkişaf etməzdən əvvəl XXXY sindromunun simptomu kimi aşkar edilə bilər.
- Çanaq displazisi kimi problemləri düzəltmək üçün cərrahiyyə üsulundan və fizioterapiyadan istifadə edilir.[11]
- XXXY sindromlu şəxslər loqopedə müraciət edə bilərlər. Bu terapiya forması xəstələrdə dilin sərbəst hərəkətinə kömək edir.[9] XXXY sindromu olan insanlar daha ciddi nitq gecikmələri yaşayırlar.[9] Buna görə də bu müalicə forması onlar üçün çox faydalı olur və ünsiyyət bacarıqlarını inkişaf etdirməyə kömək edir.[9]
- Hipotansiyon bu sindromlu insanlar arasında yaygın olduğundan, fiziki müalicə zamanı da faydalı hesab edilir.[9] Bu terapiya forması bu şəxslərə əzələ tonusunu inkişaf etdirməyə, balans və koordinasiyanı yaxşılaşdırmağa kömək edir.[9]
Həyati keyfiyyəti
redaktəYüngül XXXY sindromu olan insanlar normal həyat sürə bilirlər. Bu insanlar nitq problemlərinə görə başqaları ilə ünsiyyət qurmaqda çətinlik çəkirlər. Bu çatışmazlıqlar başqaları ilə əlaqə qurmağı çətinləşdirir. Adaptiv fəaliyyətdə daha yaxşı olan insanlar daha yüksək həyat keyfiyyətinə sahib olurlar.[3]
Genetik məsləhətlər
redaktəSindromun xromosomal qeyri-dizyunktiv [9] səbəbli olduğuna görə, residiv riski aşağıdır. Sindromun hansı tipli ailələrdə daha çox olduğuna dair heç bir sübut tapılmamışdır.[9]
İstinadlar
redaktə- ↑ Monarch Disease Ontology release 2018-06-29. 2018-06-29 2018.
- ↑ "48,XXXY syndrome | Genetic and Rare Diseases Information Center (GARD) – an NCATS Program". rarediseases.info.nih.gov. 2020-08-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-06-12.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Tartaglia, Nicole; Ayari, Natalie; Howell, Susan; D’Epagnier, Cheryl; Zeitler, Philip (2011-06-01). «48,XXYY, 48,XXXY and 49,XXXXY syndromes: not just variants of Klinefelter syndrome». Acta Paediatrica. 100 (6): 851—860. doi:10.1111/j.1651-2227.2011.02235.x. ISSN 16512227. PMC 3314712. PMID 21342258.
- ↑ "Altman şkalası". pubmed.ncbi.nlm.nih.gov. 2024-02-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024.02.24.
- ↑ Preda A., MacLean R.W., Mazure C.M., Bowers M.B. Antidepressant-associated mania and psychosis resulting in psychiatric admissions. 2001. 30—3.
- ↑ 1 2 Клинические рекомендации по терапии маниакальных и смешанных состояний при биполярном расстройстве / Подг. С. Н. Мосолов и Е. Г. Костюкова, проект клинических рекомендаций в соответствии с решением XIV съезда психиатров России. Март 2008.
- ↑ Тёлле Р. Психиатрия с элементами психотерапии (4000 nüs.). Минск: Вышэйшая школа. Пер. с нем. Г. А. Обухова. 1999. ISBN 985-06-0146-9.
- ↑ Голубев В.Л., Вейн А.М. Неврологические синдромы. Руководство для врачей (5000 nüs.). Москва: Эйдос Медиа. 2002. ISBN 5-94501-008-1.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Skakkebæk, N.E.; Meyts, E. Rajpert-De; Main, K.M. (2001-05-01). «Testicular dysgenesis syndrome: an increasingly common developmental disorder with environmental aspects: Opinion». Human Reproduction. 16 (5): 972—978. doi:10.1093/humrep/16.5.972. ISSN 02681161.
- ↑ 1 2 Столяров, Григорий Вульфович|Столяров Г. В. Лекарственные психозы и психотомиметические средства. Медицина (издательство)|Медицина. 1964. 246.
- ↑ 1 2 "The Turkish Journal of Pediatrics". www.turkishjournalpediatrics.org. 2017-12-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-06-12.
- ↑ Клиническое руководство по психическим расстройствам. Питер. 2008.
- ↑ "PsycNET" (ingilis). psycnet.apa.org. 2020-01-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-06-12.