Anatri çuvaşlar
Anatri çuvaşlar — çuvaş xalqının etnoqrafik qrupu. Etnoqraflar onları 3 alt qrupa ayırırlar: şimal (Anış və Uryum çayları arasında); çalılıq və ya qərb (Böyük Bula və Karla çayları arasında); cənub və ya çöl (xirti) (Kubna və Karlanın çayarası kəsişməsi).[1]
| Yaşadığı ərazilər | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||||||||
| Dili | |||||||||||||||
| İrqi | |||||||||||||||
| avropoid, turan irqi tipi | |||||||||||||||
| Dini | |||||||||||||||
|
xristianlıq (provaslav) | |||||||||||||||
| Daxildir | |||||||||||||||
| Türk xalqları | |||||||||||||||
| Mənşəyi | |||||||||||||||
| bulqarlar, sabirlər, bərtaşlar və digər türk xalqları qismən fin-uqor xalqları | |||||||||||||||
| Qohum xalqlar | |||||||||||||||
|
tatarlar və digər türk xalqları |
Yaşadıqları ərazilər
redaktə
Anatri çuvaşların məskunlaşma ərazisi, Uta çayı boyunca anat yençi çuvaşların yaşadıqları ərazi ilə həmsərhəddir. Onların məskunlaşma əraziləri Çuvaşıstanın cənub bölgələrini və Tatarıstan Respublikasının ona bitişik rayonlarını və Ulyanovsk vilayətini əhatə edir. XIX əsrdəonların məskunlaşma ərazilərinə Tsivilski rayonunun cənub hissəsi və Simbirski, Buinski, Tetyuşski mahallarının şimal əraziləri daxil idi.[2]
Mənşəyi
redaktəEtnik çöl yarımqrupu XVI əsrdə Çuvaşıstanın mərkəzi rayonlarından olan insanlar tərəfindən Kazan ələ keçirildikdən sonra çar administrasiyasının təzyiqi ilə, eləcə də ərazinin sərbəst müstəmləkəçiliyi nəticəsində kolonistlər tərəfindən formalaşmışdır. Qazan xanlığı dövründə yerli çuvaşlar orijinallığı dil və digər əlamətlərlə müəyyən edilən iki alt qrupa bölünürdülər: anatri, anat yençi və viryal/turi çuvaşlar. Sonuncular şərq qonşuları — tatarlarla ən böyük etnik-mədəni təmasda idilər. XVI əsrin ortalarından çuvaşların rus etnik qrupunun təzyiqi altında cənub çöl bölgələrində, Uryum çayının cənubunda məskunlaşması zamanı anatri çuvaşlarının yeni yarımqrupu — Hirti (çöl) meydana gəldi.[2] Sovet arxeoloqu P. N. Tretyakovun Çuvaş Muxtar Sovet Sosialist Respublikası ərazisində apardığı qazıntılar nəticəsində müəyyən edildi ki, Çuvaş torpaqlarının cənub-şərq hissəsi, Çuvaş anatri bölgəsi Bulqar türklərinin dövlətinin mühüm bir hissəsi idi. Onu bulqarların feodalları idarə edirdi. Anatri çuvaşlar bu8 bölgənin əsasən sərhəd hissəsində yaşayıdı. Sovet şərqşünası, ərəb tarixçisi, etnoqrafı Andrey Kovalevski yazırdı ki, XIII–XIV əsrlərdə monqol-tatarların işğalı və Bulqar çarlığının sonrakı məğlubiyyətləri nəticəsində əhali təkcə Kamadan kənarda şimala deyil, həm də Çuvaşıstanın qərb bölgələrinə qaçdı ki, bu da burada bulqar elementinin daha da güclənməsinə kömək etdi. Etnoqrafik araşdırmalarda bir tərəfdən, çuvaşların məişətinin bölgənin yerli əhalisi, xüsusən də qonşu marilər ilə qədimdən əlaqəsini, digər tərəfdən, xüsusilə Çuvaşiyanın cənub bölgələrindəki çöl xalqları ilə məişətlə bağlılığını göstərir.[3]
Antropologiya
redaktəAnatri çuvaşların antropologiyası Orta Volqaboyu bölgəsinin Avropoid qruplarına aid edilir. Kranioskopik və kraniometrik analizlər anatri çuvaşların anat yençi çuvaşlarla müqayisədə daha çox avropoid olduğunu göstərir. Batırevski və Yalçikski rayonlarının əhalisi ən avropoiddir. Daha qaranlıq piqmentasiya, orta səviyyədən yuxarı boy, güclü bədən quruluşu faizi və üzün sifət cizgiləri. Bütün bunlar onlarda Avropoid irqinin pontik tipinin bariz xüsusiyyətlərini ortaya qoyur. Pervomaiski rayonunun əhalisi Batırevtsi və Yalçiktsidə yaşayan çuvaşlardan daha qısa boy ilə fərqlənirlər. Lakin onlar kimi, onlarda anat yençi çuvaşlarla müqayisədə daha çox Avropoid irqinin xüsusiyyətlərinə malikdirlər.
Geyim
redaktə
Bədənə "kepe" adlı köynək geyindirildi. Köynəklər istifadə xarakterindən, eləcə də ailənin vəziyyətindən asılı olaraq müxtəlif keyfiyyətdə ağ kətandan tikilirdi. Ağ köynəklərin geyinilməsində ənənəyə adət olunurdu və bütpərəst dualar zamanı bütün çuvaş qrupları üçün məcburi hesab edilirdi. Köynəklər boş və qurşaqlı idi. Eyni zamanda, əgər viryal çuvaşlar eyni anda 3 kəmər taxırdılarsa, anatri və anat yençi çuvaşlar yalnız bir — ucları bəzəkli kəmərlər taxırdı.[4]
Anatri çuvaşların geyimi çəmən marilərin geyimlərinə kifayət qədər yaxındır. Bu, geyim, baş geyimi, ornament (motiv və aranjiman) və kostyumun kəsilməsi formalarında özünü göstərir. Geyimlərin bir sıra adları da üst-üstə düşür: mari və çuvaş dillərində köynəklərin döş hissəsində tikmələr mel adlanır. Qadın köynəyinin döş hissəsində həndəsi formalarda (romb, kvadrat, çoxbucaqlı) naxışlara mari dilində pöştür və pӧştirdə, çuvaşca isə pyshter deyilir. Oval medalyon şəklində çiyinlərdəki tikmədə mari və çuvaş dillərində müvafiq olaraq koldırmaç və xultarmaç terminləri vardır. Lakin sonuncu halda bu söz əksinə türk mənşəlidir və ona cağatay və azərbaycan dillərində da rast gəlinir.[5] Çuvaş və marilərin geyimlərindəki bu ümumi elementlər iki qonşu xalqın etnik-mədəni əlaqələri nəticəsində inkişaf etmişdir.
Beləliklə XIX əsrin sonlarına qədər paltarlar ağ kətandan tikilmiş, tikmə və qırmızı lentlərlə bəzədilmişdir. Anatri və anat yençi çuvaşların köynəklərinin sinə hissəsi çox vaxt düzbucaqlı simpmalla əlavəsi ilə tamamlanırdı. Qadın köynəklərinin dekorasiyası sinə hissəsində (keske və suntax zolaqlı tikilişlər), qolları və ətəyi boyunca tikilirdi. XX əsrin əvvəllərindən yerli əhali digər etnik qruplardan fərqli olaraq mavi və qırmızı damalı kətandan ulaçadan və ya fabrik parçalarından köynək və önlük tikilməyə başlanmış, onların silueti genişlənmiş, dekorasiyası daha parlaq və rəngarəng olmuşdur.[2]
Üst geyim
redaktəAxşamlar və yayın sərin günlərində çuvaşlar ağ və ya nazik qara-göy parçadan boş bir kaftan şubır (şupăr) geyirdilər. O, sağdan sola bükülmüş, düz və ya quraşdırılmış arxa ilə kəsikləri var idi. Ağ şubir həm də qurbanlar zamanı kahinlərin geyimi idi. Bununla belə, xəz paltarları və qara açıq rəngli kaftanları əsasən anat yençi çuvaşları geyinirdilər, anatrilər isə parça kaftanlara üstünlük verirdi. Anatri çuvaşlar qara və ya göy rəngli kaftanları, anat yençi çuvaşlar isə ağ və sarı rənglərə daha çox dəyər verirdilər.
Qış paltarları sarı və qara qoyun dərisindən hazırlanmış kürək xəz paltolar idi. Xəz paltolar uzun, beli yığcam, yaxası və qolları xəz ilə tikilirdi. Nə qədər çox bəzək vuruldusa, xəz palto daha zəngin hesab olunurdu, çünki bu, daha çox material tələb edirdi. Yaxası, sinənin kənarları, ən yaxşı xəz paltolarının cibləri qara parça, qunduz və ya quzu dərisi zolağı ilə örtülmüşdür.
Yağışlı havada və ya yolda kaftanın üzərinə çapan (açam), epança (yupança), qalın parçadan palto (çumarlaxh) geyilirdi. Onlar düz arxalı, topuq boyu, iri yaxalı və dərin qoxu ilə tikilirdi. Çapanlar geniş açıq geyilir və ya qurşaqlarla bağlanırdı.
Ayaqqabı
redaktəSamandan tikilmiş çarıqlar (çapata) kişilər və qadınlar üçün əsas ayaqqabı idi. Kişi çarıqları yeddi zolaqdan toxunmuşdu (pusxat) kiçik başı və aşağı yanları ilə. Qadın çarıqları çox diqqətlə toxunurdu — daha dar zolaqlardan ibarət idi (9–12 zolaq). Anatri çuvaşları parça corab (çalxa) ilə çarıq geyirdilər. Cənub-şərq bölgələrinin qadınları (Batırevski, Yalçikski) də parça çarıqlar (keske çalha) geyirdilər. Valenki (kaçata) keçmişdə varlı kəndlilər tərəfindən geyilirdi. XIX əsrin sonlarından toy üçün oğula dəri çəkmə (saran ata), qızlara isə dəri çəkmə (saran puşmak) almaq ənənəsi mövcud idi.[4]
Baş geyimləri və bəzəklər
redaktəÇuvaş qadınlarının qədim baş geyimləri iki qrupa bölünür: şal və papaqlar. Şal qrupuna masmak sarğısı olan surpan baş bandı daxildir (aşağı çuvaşlarda — daha geniş, iri naxışlı), eləcə də çalma və gəlin pĕrkenchĕk örtüyü. Çuvaşların müxtəlif etnik qruplarında surpanların bəzədilməsi və onları geyinmə üsullarının özünəməxsus xüsusiyyətləri var idi. Anatri çuvaşlar arasında surpan uzun idi (demək olar ki, 2,5 metr) və başı tam örtürdü. Anat yençi çuvaşların surpanı baş bandı puç tutri ilə bərkidilirdi. Masmakların üzərindəki ornamental naxışlar çox müxtəlifdir: at, quş, əjdaha fiqurları, çuvaş mifologiyasına görə dünyanın yaranmasının bütöv ornamentli şəkilləri və s. Çalma — nazik ağ kətandan hazırlanmış yaylıq — anatri və anat yençi çuvaşlar tərəfindən geyilirdi. Bütün baş örtülü olurdu. Çuvaş qadınlarının adəti var idi ki, saçlarını göstərmirdilər. Tikmə çalmanın kənarları boyunca toxunmalar olurdu.
Baş geyimi kimi tikmə ilə bəzədilmiş surpan və surpan tutri XIX əsrin son rübündən naxışlı toxumalarla bəzədilərək istifadə edilmişdir. Qadın geyiminə xuşpu baş geyimi də daxil idi (iki növ); qızın tuxyası iri muncuqlu naxışlı və konusvari üstü dəbilqə formasında idi. Zinət əşyaları (boyunbağı — măya, monisto may, sırğalar — alka, boyun bəzəkləri — tevet və s.) sikkə və muncuqlarla örtülmüşdür. Sara adlanan qurşaq kəməri tikmə və saçaqla bəzədilirdi.[4]
İstinadlar
redaktə- ↑ А.А. Трофимов, Е.А. Ягафова, М.Г. Кондратьев, Л.П. Сергеев, П.П. Фокин, Г.Б. Матвеев, Г.Н. Иванов. "Низовые чуваши". Электронная Чувашская энциклопедия. 2021-07-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16.09.2021.
- ↑ 1 2 3 "Энциклопедия | Низовые чуваши". www.enc.cap.ru. 2022-05-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-05-26.
- ↑ Ковалевский А. П. Чуваши и булгары по данным Ахмеда Ибн-Фадлана. Чуваш. гос. изд-во. 1954. 7.
- ↑ 1 2 3 В. П. Иванов, Г. Б. Матвеев. История Чувашского края. — Чебоксары: Чувашское книжное издательство, 1995.
- ↑ М. Р. Федотов. Этимологический словарь чувашского языка. Т. 2 (#bad_url).
Ədəbiyyat
redaktə- Ковалевский А. П. Чуваши и булгары по данным Ахмеда Ибн-Фадлана. Чебоксары. 1954.
- Иванов В. П., Матвеев Г. Б. История чувашского края. Чебоксары. 1995.