Vikipediya

Arqunilər

Arqunilər (fars. خانوادهٔ ارغون‎)[3] — Arqun sülaləsi 15-ci əsrin sonundan 16-cı əsrin əvvəllərinə qədər Cənubi Əfqanıstana bitişik əraziləri, sonra isə Sind bölgəsini idarə etmişdir. Arqun hakimiyyətini iki qola bölmək olar: 1554-cü ilə qədər hökmranlıq edən Zül-nun bəy Arqun qolu və 1593-cü ilə qədər hökmranlıq edən Məhəmməd İsa Tərxan qolu.[4]

Mütləq monarxiya
Arqunilər
fars. خانوادهٔ ارغون‎
Bayraq
Bayraq

Paytaxt Bukkur
Rəsmi dili Fars dili (rəsmi),[1][2] ərəb dili, sindhi dili
Dövlət dini İslam
Tarixi
 • 1520 Quruluş ili
 • 1554 Süqut ili

Mənşəyi

redaktə

Arqunların etnik mənsubiyyəti mənbələrdə türk,[5] türk-monqol[5] və monqol kimi təsvir edilmişdir.[6]

Qəndəhardakı hakimiyyətləri

redaktə

XV əsrin sonlarında Teymuri sultanı Hüseyn Bayqara Zül-nun bəy Arqunu Qəndəhar valisi təyin etdi. Zül-nun bəy bir müddət sonra Heratdakı mərkəzi hakimiyyətə tabe olmadı və təxminən 1479-cu ildə Pişin, Şal və Məstunq ərazilərini ələ keçirərək hakimiyyətini Bəlucistan istiqamətində genişləndirməyə başladı. 1485-ci ildə oğulları Şah Bəy Arqun və Məhəmməd Mukim xan Samma sülaləsini məğlub edərək Sibini ələ keçirdilər. Lakin bu qələbə çox çəkmədi və Sibi Samma sülaləsi tərəfindən geri alındı.[6]

1497-ci ildə Hüseyn Bayqaranın oğlu Bədiüzzaman mirzə atasına qarşı qiyam qaldırdı. Zül-nun bəy Bədiüzzaman mirzənin üsyanına dəstək verdi və qızını Bədiüzzaman mirzəyə ərə verdi. Üsyan nəticəsiz olsa da, 1506-cı ildə Hüseyn Bayqaranın ölümündən sonra Bədiüzzaman mirzə taxta çıxdı. Beləliklə, Zül-nun bəy Bədiüzzaman mirzənın hakimiyyəti dövründə sarayda böyük mövqe qazandı.[7] Bədiüzzaman mirzənin taxta çıxmasından az bir müddət sonra Məhəmməd Şeybaninin başçılığı altında özbəklər Xorasanı işğal etdilər. 1507-ci ildə Zül-nun bəy özbəklərə qarşı döyüşdə öldürüldü və yerinə oğulları Şah Bəy və Məhəmməd Mukim keçdi.[6]

Baburla qarşıdurma və Sindin ələ keçirilməsi

redaktə

Arqunilərin Əfqanıstanda nəzarət altına aldıqları ərazilərin bir hissəsi Babur tərəfindən ələ keçirildi. Belə ki, 1501–1502-ci illərdə Məhəmməd Mukim II Uluq bəyin ölümündən sonra xaos içində olan Kabili ələ keçirdi.[8] Buna qarşı çıxan Babur 1504-cü ildə şəhəri mühasirəyə aldı və tutdu.[9] Məhəmməd Mukim Qəndəhara geri çəkildi. Daha sonra Babur 1507–1508-ci illərdə Şah Bəy və Məhəmməd Mukim üzərinə hücum etdi. Lakin qardaşlar Məhəmməd Şeybaniyə tabe olmağa razılaşaraq mövqelərini qoruya bildilər.[6]

Şah Bəy başa düşürdü ki, uzunmüddətli perspektivdə Qəndəharı Babura qarşı müdafiə etmək mümkün olmayacaq. 1520-ci ildə Şah Bəy ordu toplayaraq Samma sülaləsinin nəzarətində olan Sində yürüş təşkil etdi. Samma hökmdarı Cam Firuzu məğlub edən Arqunilər Tattanı tutdular. Daha sonra tərəflər sülhlə bağlı razılığa gəldilər. Müqaviləyə görə Sindin yuxarı hissəsi (Tatta) Arqunilərin hakimiyyətinə verilməli, aşağı hissəsi (Bukkur) isə Samma sülaləsində qalmalı idi. Lakin Cam Firuz çox keçmədən müqaviləni pozdu və Arqunilərin üzərinə hücum etdi. Tərəflər arasında baş tutmuş qarşıdurmada məğlub olan Cam Firuz Qücərata qaçdı. Beləliklə, Arqunilər bütün Sində nəzarəti ələ keçirdilər.[6]

Sinddəki hakimiyyətləri

redaktə

Arqun qolu

redaktə

1522-ci ildə Babur uzun mühasirədən sonra Qəndəharı ələ keçirdi.[10] Bundan sonra Sində çəkilən Şah Bəy, Bukkuru paytaxt elan etdi. Şah Bəy Arqun 1524-cü ildə vəfat etdi və yerinə oğlu Şah Hüseyn keçdi. Şah Hüseyn Babura tabeliyini bildirdi və adına xütbə oxutdurdu. Onun dövründə Ləngah sultanlığının paytaxtı Multana yürüş təşkil edildi, nəticədə 1528-ci ildə şəhər ələ keçirdi. Şah Hüseyn şəhərə vali təyin edərək Tattaya geri döndü. Lakin Şah Hüseynin geri qayıtmasından istifadə edən əhali üsyan qaldırdı və şəhər valisini qovdu. Üsyançılar Multanı bir müddət müstəqil idarə etdilər. Nəhayət, Baburun Dehlini tutmasından sonra Moğol imperiyasına tabe oldular.[11]

1540-cı ildə Baburun varisi Hümayun Şah Hüseyndən xahiş etdi ki, Şir Şah Suri ilə mübarizədə ona kömək etsin. Lakin Şah Hüseyn buna razı olmadı. Bu səbəbdən Hümayun, Şah Hüseyn üzərinə hərəkət etdi. Lakin Şah Hüseyni məğlub edə bilməyən Moğol hökmdarı Sinddən ayrılmağa razı oldu və 1543-cü ildə Qəndəhara geri döndü.[12]

Şah Hüseynin ömrünün sonuna yaxın hakimiyyəti zəiflədi. Buna görə də Sind əyanları 1554-cü ildə Arqunilərın başqa qolundan olan Mirzə Məhəmməd İsa Tərxanı hökmdar seçməyə qərar verdilər. Şah Hüseyn hakimiyyətdən uzaqlaşdırıldı və 1556-cı ildə uşağı olmadan vəfat etdi.[12]

Tərxan qolu

redaktə
  Əsas məqalə: Tərxanilər
 
Mirzə Məhəmməd Baqi (1567–1585) dövrünə aid Tərxani sikkələri. Tatta zərbxanası (hicri 985 (miladi 1577–8) il)

Şah Hüseynlə Məhəmməd İsa Tərxan arasında baş vermiş qarşıdurmalar zamanı Məhəmməd İsa Tərxan Vasay-Virardakı portuqallardan kömək istədi. Portuqallar 1555-ci Pedro Barreto Rolimin komandanlığı altında 700 nəfərlik qüvvə ilə Tattaya doğru hərəkət etdilər. Lakin portuqallar şəhərə çatanda artıq Məhəmməd İsa Tərxan qalib gələrək taxta çıxmışdı. Tatta valisinin onlara pul ödəməkdən imtina etməsinə qəzəblənən portuqallar müdafiəsiz şəhərə hücum edərək qarət etdilər və bir neçə min insan öldürüldü.

Məhəmməd İsa Tərxanın taxta çıxmasından az müddət sonra Sultan Mahmud Kökəltaş onun hakimiyyətini qəbul etmədi və qiyam qaldırdı. Sonda tərəflər arasında sülh imzalandı. Razılaşmaya əsasən paytaxt Tatta olmaqla aşağı Sind Məhəmməd İsa Tərxana qalır, mərkəz Baxar olmaqla yuxarı Sind isə Sultan Mahmuda verilirdi. 1567-ci ildə Məhəmməd İsa Tərxan vəfat etdi və onun yerinə oğlu Məhəmməd Baqi keçdi. Onun hakimiyyəti dövründə yuxarı Sind 1573-cü ildə Moğol hökmdarı Əkbər tərəfindən ilhaq edildi.[12]

Mirzə Məhəmməd Baqi 1585-ci ildə intihar etdi və onun yerinə oğlu Mirzə Cani bəy keçdi. 1591-ci ildə Əkbər aşağı Sindi fəth etmək üçün ordu göndərdi. Cani bəy müqavimət göstərsə də, Moğol qüvvələri tərəfindən məğlub edildi və tabeliyindəki ərazilər Moğollar tərəfindən ələ keçirildi. O, 1599-cu ildə alkoqol deliriyasından vəfat etdi.[12]

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ M. H. Panhwar, Languages of Sindh, p 7.
  2. ↑ "Sind Quarterly". Mazhar Yusuf. November 11, 1981 – Google Books vasitəsilə.
  3. ↑ ibn Jalāl Tattavī, Muḥammad. ترخان‌نامه Tarkhān nāmah (fars). Sindhi Adabi Board. 1965. səh. 1.
  4. ↑ Bosworth, "New Islamic Dynasties," p. 329
  5. ↑ 1 2 Bosworth, Clifford Edmund. The new Islamic dynasties: a chronological and genealogical manual (English). 329.
  6. ↑ 1 2 3 4 5 Davies, p. 627
  7. ↑ Babur, Vol. II p. 40
  8. ↑ Babur, Vol I, p. 126
  9. ↑ Bosworth, "Kabul" p. 357M
  10. ↑ Bosworth, "Kandahar," p. 536
  11. ↑ Davies, pp. 627–8
  12. ↑ 1 2 3 4 Davies, p. 628

Ədəbiyyat

redaktə
  • Bosworth, Clifford Edmund. The New Islamic Dynasties: A Chronological and Genealogical Manual. New York: Columbia University Press, 1996. ISBN 0-231-10714-5
  • Bosworth, Clifford Edmund. "Kabul." The Encyclopedia of Islam, Volume IV. New ed. Leiden: E. J. Brill, 1978. ISBN 90-04-05745-5
  • Davies, C. Collin. "Arghun." The Encyclopedia of Islam, Volume I. New ed. Leiden: E. J. Brill, 1960. ISBN 90-04-08114-3
  • Memoirs of Zehīr-ed-dīn Muhammed Bābur, Emperor of Hindustan. Trans. John Leyden & William Erskine. Annotated and edited by Lucas King. London: Longman, Rees, Orme, Brown, & Green, 1826.
  • Report of the Western Circle, 1898. 20 January 2005. Accessed 2 may 2008.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Arqunilər&oldid=7895486"